Damla Sulama Yöntemiyle Uygulanan Farklı Sulama Programlarının Pamuk Çırçır Randımanına Etkileri*

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 106 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Damla Sulama Yöntemiyle Uygulanan Farklı Sulama Programlarının Pamuk Çırçır Randımanına Etkileri* Ahmet ERTEK S.D.Ü. Ziraaat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü Isparta Rıza KANBER Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü Adana ÖZET Bu çalışmada, damla sulama sisteminde farklı sulama programlarının pamuk bitkisi çırçır randımanına olan etkilerinin irdelenmesi amaçlanmıştır. Sulama suyu miktarının belirlenmesinde açık su yüzeyi buharlaşma değerlerinden yararlanılmıştır. Çalışmada, iki farklı sulama aralığı (S 1 : 5 ve S 2 : 10 gün), üç bitkikap katsayısı (Kcp 1 : 0,75; Kcp 2 : 0,90 ve Kcp 3 : 1,05) ve iki ıslatma faktörü (P 1 : 0,70 sabit ve P 2 : bitki örtüsü yüzdesine göre değişen) kullanılmıştır. İlk sulama, 120 cm derinlikteki elverişli su % 40 düzeyine düştüğünde yapılmış ve mevcut suyu tarla kapasitesine getirecek miktarda sulama suyu uygulanmıştır. Sonuçlara göre; sulama programlarının çırçır randımanlarını önemli ölçüde etkilediği ve -95 yıllarında S x P etkileşimlerinin, 1996 da ise P lerin % 5 düzeyinde önemli olduğu saptanmıştır. Ayrıca, sık sulamada ve sulama suyunun daha az uygulandığı konularda çırçır randımanları artmıştır. Ayrıca, birim su başına en yüksek verimin alındığı yılda en yüksek 100 tohum ağırlığı elde edilmiştir. Ancak, analiz sonucunda yıllar arasında istatistiksel anlamda fark olmadığı ve Kcp x P etkileşiminin % 5 düzeyinde önemli olduğu belirlenmiştir. Anahtar kelimeler : Pamuk, damla sulama, çırçır randımanı Effects of Different Irrigation Programs on The Lint Out-Turn of Cotton under Drip Irrigation ABSTRACT This study was conducted to determine of effects of different irrigation programs on the lint out-turn of cotton under drip irrigation system. The amount of water used was based on free surface evaporation from a screened Class-A Pan. Irrigation treatments consisted of two different irrigation intervals (I 1 : 5; I 2 : 10 days), and three plant-pan coefficients (Kcp 1 : 0.75; Kcp 2 : 0.90 and Kcp 3 : 1.05) and two different wetting factors (P 1 : 0.70 and P 2 : based on cover percentage of the crop). The first irrigation was carried out when the available soil water at 40 % level in the 120 cm soil depth. According to the results, it was determined that the irrigation programs significantly affected to S x P interaction in the -95 years and wetting factors in the 1996 year were significantly different at a 5 % level among the treatments. * Bu Çalışma, Ç.Ü. Araştırma Fon Müdürlüğünce Desteklenmiştir

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 107 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 On the other hand, treatments with frequent irrigation interval and lower irrigation water levels increased the lint out-turn. The highest 100 seed weight was determined when the highest yield was found for per unit water. At the end of analysis, KcpxP effects were determined important (P<0.05), However, there was no significant difference among years. Key Words: Cotton, drip irrigation, lint out-turn GİRİŞ Sulanan alanlarda toprağa verilen su miktarı, sulama sistemine bağlı olarak belirlenir. Genellikle yüzey sulama yöntemleriyle, diğer yöntemlere kıyasla daha fazla sulama suyu uygulanır (Hoffman ve ark., 1990). Sulamaya ayrılan suyun çeşitli nedenlerle azalması, sulamalar nedeniyle ortaya çıkan çevre kirliliği ve birim su başına daha fazla ürün eldesi gibi konular dikkate alındığında randımanı yüksek sulama yöntemlerinin önemi giderek artmaktadır. Bunlardan damla sulama, günümüzde tarlada yetişen sıra bitkilerinin sulanmasında da kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır (Ertek, 1998). Damla sulamasında esas, bitkinin transpirasyon kaybını yeterli olarak karşılayabilecek, devamlı bir kullanılabilir toprak suyu sağlamaktır. Damla sulama yönteminde arazide sadece belirli bir alan ıslatıldığından, doğal olarak, sudan önemli ölçüde tasarruf sağlanır (Goldberg ve ark., 1976). Fereres ve ark. (1985), damla sulama yönteminin pamukta erken hasatı teşvik ettiğini ve verimi artırdığını belirtmişlerdir. Yavuz (1993), Çukurova koşullarında, pamukta karık, yağmurlama ve damla sulama sistemlerini karşılaştırmıştır. En fazla sulama suyu, karıkta (894-1398 mm); en az ise damlada (168-182 mm) uygulanmış ve yaklaşık aynı verim elde edilmiştir. Phene ve ark. (1992), açık su yüzeyi buharlaşmasından yararlanarak sulanan pamukta damla ve karık yöntemlerini karşılaştırmışlardır. Pamuk lif verimi, sulama yöntemlerinden etkilenmemiş ancak, aynı verimin elde edilmesi için karıkta 450-584 mm daha fazla su uygulanmıştır. Ayrıca araştırmacılar, uygun bitki ve kap katsayılarının mevcut olması durumunda, pamuk bitkisinin su gereksiniminin belirlenmesinde açık su yüzeyi buharlaşma değerlerinin kullanılabileceğini belirtmişlerdir. Sulama, yarı kurak iklim kuşağından kurak iklimlere dek her yerde pamuk üretiminde temel öğelerden birisidir. Yapılan araştırmalarda sulamayla pamuk veriminde 3-4 kat artış olduğu belirlenmiştir (Tekinel ve Kanber, 1989). Pamuğun çiçeklenme başlangıcına kadar olan dönemde hızlı bir şekilde büyümesi gerekir. Böylece hem çok sayıda meyve dalı oluşur, hem de bitki erken olgunlaşır. Çiçeklenme başlangıcından kozaların olgunlaşma dönemine kadar ise bitkinin yavaş büyümesi istenir. Çünkü bu dönemde vejetatif gelişmenin artması fazla çiçek dökülmesine neden olur. Kozaların olgunlaştığı ve özellikle açtığı dönemde de vejetatif gelişmenin artık tamamen durmuş olması gerekir. Bu dönemde hızlı büyüyen bitkilerin kozaları geç olgunlaşır ve yeşil elmaların çoğu açmaz. İşte sulama zamanı ve verilecek sulama suyu miktarı öyle ayarlanmalı ki bitki belirtilen biçimde gelişebilsin ve beklenen ürünü verebilsin (Aydemir, 1982). Bitki su tüketimi yöre, iklim ve toprak koşullarına göre oldukça farklılık gösterdiğinden, farklı bölgeler için kapsamlı araştırma sonuçlarına gereksinim

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 108 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 vardır. Bu çalışmada, Çukurova Bölgesinde damla sulama yöntemiyle uygulanan farklı sulama programlarının pamuk bitkisinin çırçır randımanına olan etkilerinin araştırılması amaçlanmıştır. MATERYAL VE METOT Araştırma, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme alanında -96 yıllarında yürütülmüştür. Deneme alanı denizden 20 m yükseklikte olup, 36 59 N ve 35 18 E enlem ve boylamları arasındadır. Mutlu serisine giren araştırma alanı toprakları oldukça yaşlı alüviyal depozitler üzerinde oluşmuş vertisollerdir. Yüksek oranda kil, orta derecede kireç içerirler (Özbek ve ark., 1974) (Tablo 1). Tablo 1. Araştırma Alanı Topraklarının Bazı Özellikleri Katman Derinliği, cm Bünye Sınıfı TK % Pw SN % Pw As ph EC gr/cm 3 ds/m K 2 O * kg/da P 2 O 5 * kg/da 0-30 C 37 20 1,19 7,8 0,34 135 15,8 30-60 C 39 20 1,16 7,7 0,25 65,6 2,7 60-90 C 39 19 1,15 7,8 0,23 90-120 C 43 15 1,.25 8,1 0,19 120-150 C 42 14 1,24 7,7 0,18 (*) K 2 O ve P 2 O 5 değerleri toprağın ilk 0-20 ve 20-40 cm lerinde belirlenmiştir. Araştırmanın yürütüldüğü yörede Akdeniz iklimi baskın olup; yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır. Deneme alanında bulunan istasyondan alınan 10 yıllık gözlem sonuçlarına göre, yıllık ortalama sıcaklık 18,8 C; en soğuk ay 9,4 C ile Ocak, en sıcak ay ise 28,0 C ile Ağustos ayıdır. Yıllık ortalama yağış 645,8 mm dir. Yağışın % 90 ı kış mevsiminde düşmektedir. Yıllık ortalama oransal nem % 66, rüzgar hızı 2,0 m/sn dolaylarındadır. Ekim hazırlıkları tamamlanmış parsellere 70 cm sıra aralığı ile mibzerle dekara havlı olarak 7 kg tohum (Çukurova-1518) düşecek şekilde ekilmiş yapılmış; çıkıştan sonra bitkiler, sıra üzeri mesafe 15-20 cm olacak biçimde seyreltilmiştir. Denemede ikinci bir etmenin ortaya çıkmasını önlemek ve türdeşliği sağlamak için gübrenin tamamı ekimle birlikte verilmiş ve saf madde olarak dekara 16 kg azot ve 6 kg fosfor uygulanmıştır (Güzel ve ark., 1983). Konular, iki farklı sulama aralığı (S 1 : 5 ve S 2 :10 gün), üç farklı bitki-kap katsayısı (Kcp 1 : 0,75; Kcp 2 : 0,90 ve Kcp 3 : 1,05), sabit ıslatma faktörü (P 1 : 0,70) ve bitki örtü gelişimine göre değişen ıslatma faktörü (P 2 ) değerleri dikkate alınarak oluşturulmuş ve bölünen-bölünmüş parseller deneme desenine göre, 3 yinelemeli olarak düzenlenmiştir. Parsel boyları 40 m ve her parselde toplam 3 sıra yeralmıştır. Sulama suyu miktarının hesabında, esasları Kanber (1984) de verilen açık su yüzeyi buharlaşması kap değerlerinden yararlanılmıştır (Eşitlik 1). I = A x Epan x Kcp x P (1) Eşitlikte; I: sulama suyu miktarı (L), A: parsel alanı (m 2 ), Epan: sulama aralıklarındaki yığışımlı buharlaşma değeri (CAP, mm), Kcp: bitki-kap katsayısı, P: ıslatma faktörüdür.

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 109 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Deneme konularında örtülen alan yüzdesine bağlı ıslatma faktörü, Kanber (1984) de verilen esaslara göre belirlenmiştir (Eşitlik 2). a P2 = x 100 (2) b Eşitlikte; a : bitki taç genişliği (cm), b : sıra aralığı (cm). Deneme parsellerinde ilk sulama, 120 cm toprak profilindeki elverişli su % 40 düzeyine düştüğünde yapılmış ve mevcut suyu tarla kapasitesine getirecek kadar sulama suyu uygulanmıştır. Sonraki sulamalar 5 ve 10 günlük aralıklarla yapılmıştır. Damla sisteminin, denetim biriminde; basınç düzenleyicisi, kum-çakıl filtre tankı, elek filtre, manometre, vana ve su sayacı bulunmaktadır. İletim biriminde; ana boru, yan boru, lateraller ve damlatıcılar yeralmıştır. Parseller arasındaki boş sıralar hariç her bitki sırasında, üzerinde 60 cm aralıklarla lateral boyuna geçik (in-line) tipi damlatıcılar bulunan 12 mm çapındaki PE plastik lateral borular yeralmıştır. Aynı miktar su alan deneme parsellerinin hepsi için bir adet yan boru ve sulama suyu denetimi için de bir adet vana kullanılmıştır. Sulama suyu miktarları su sayacı yardımıyla kontrol edilmiştir. İlk sulama suyu uygulaması toprak profilinin ilk 120 cm derinliğindeki toprak suyu % 40 a düşünce yapılmştır. Fakat, her konu için bir ölçüm istasyonu oluşturularak, profilin 150 cm derinliğine kadar çakılan nötron tüpleri yardımıyla sulama öncesi ve sonrası toprak suyu ölçümleri bu derinliğe kadar yapılmıştır. Ölçümler ekimde, sulamadan önce ve sonra ve hasatta olmak üzere mevsim boyunca yapılmıştır. Bitki su tüketiminin belirlenmesinde James (1988) tarafından verilen, Eşitlik 3 kullanılmıştır. Et = I + R + Cr - Dp - Rf ± s (3) Eşitlikte; Et: bitki su tüketimi, (mm), I: sulama suyu (mm), R: yağış (mm), Cr: kılcal yükseliş (mm), Dp: derine süzülme kayıpları (mm), Rf: yüzey akış kayıpları, (mm), s: toprak profilindeki nem değişimi (mm). Sulamalar damla yöntemiyle yapıldığından Cr, Dp ve Rf faktörleri dikkate alınmamıştır. Hasat işlemleri, kozaların % 50 si açtığında ilk, geriye kalanların % 50 si açtığında ikinci, tümü açtığında ise üçüncü kez el ile yapılmıştır (Kanber ve Derviş, 1978) (Tablo 2). Hasat işlemleri parsellerin orta sırasında yapılmış ve kenar etkisini önlemek amacıyla sıranın başından ve sonundan 5 er metre atılmıştır. Hasattan elde edilen kütlü miktarları ayrı ayrı tartılarak konulara ilişkin verimler bulunmuştur. Yıllara göre ekim ve hasat tarihleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Yıllara Göre Ekim ve Hasat Tarihleri Yıllar Ekim Hasat 1. El 2. El 3. El 18 / 05 29 / 09 08 / 10 15 / 10 02 / 05 11/ 09 22 / 09 27 / 09

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 110 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Hasat sonucu alt parseller dahil tüm konulardan alınan 1 er kg. kütlü örneğinde çırcır randımanı, kütlü pamuğun çırçırlanması ile alınan elyafın, kütlü pamuğa oranının yüzdesi olarak belirlenmiştir (Eşitlik 4). Ayrıca 100 tohum ağırlıkları bulunmuştur (Aydemir, 1982). Lif Pamuk (g) Çırçır Randımanı (%) = x 100 (4) Lif Pamuk (g) + Tohum (g) Konulardan elde edilen çırçır randımanları ve 100 tohum ağırlıkları bölünenbölünmüş parseller deneme desenine göre istatistiksel olarak değerlendirilmiştir, konu ortalamaları Duncan yöntemiyle karşılaştırılmıştır (Yurtsever, 1984). BULGULAR VE TARTIŞMA Çırçır randımanı (%) Araştırma yıllarında, konulara uygulanan toplam sulama suyu miktarları, belirlenen mevsimlik bitki su tüketimleri ve kütlü verim miktarları Tablo 3 de; deneme konularına ilişkin çırçır randımanları ise Tablo 4 de verilmiştir. Denemenin yürütüldüğü yıllara ilişkin çırçır randımanları Tablodan 4 den de görülebileceği gibi birbirine yakın olup, ortalama % 36.42 - % 41.01 arasında değişmektedir. Bununla birlikte, sonuçlar ortalama olarak dikkate alındığında her üç yılda da, S 1 konuları S 2 lerden; P 1 konuları P 2 'lerden genelde yüksek çıkmıştır. Aynı yıl içerisinde en düşük su uygulama ve bitki su tüketimi düzeylerinde çırçır randımanlarının yükseldiği görülmektedir. Bu durum, az su alan konularda çiğit gelişmesinin diğerlerine oranla daha az olması ve dolayısıyla çiğitin küçük kalması sonucunda çırçır randımanının arttığı şeklinde açıklanabilir. Topçu ve Tekinel () aynı araştırma alanında yapmış oldukları damla sulama ile ilgili çalışmada benzer sonuçlar elde etmişlerdir. Ayrıca, yıllara göre en yüksek değerler 1996 yılında elde edilmiş olup onu sırasıyla ve yılları takip etmiştir. Söz konusu bu durum, bitki su tüketiminin en düşük olduğu ve verimin en fazla alındığı yılda çırçır randımanlarının diğer yıllara oranla azaldığını göstermektedir. Kanber (1977) ve Baştuğ (1987) Çukurova koşullarında yapmış olduğu çalışmalarda çırçır randımanlarını ortalama olarak sırasıyla 38.09-38.90 ve 35.54-39.15 (açı) arasında belirlemiş ve ayrıca sulama konularının çırçır randımanlarını etkilediğini saptamışlardır. Özkara ve Şahin (1993) Nazilli de, Şener () Menemen de yaptıkları çalışmalarda çırçır randımanı değerlerini sırasıyla % 35.7- % 39.2 ve % 41.7- % 44.5 arasında belirlemişlerdir. İstatistiksel analiz sonucuna göre -95 yıllarında S x P (sulama aralığı x ıslatma faktörü) etkileşimlerinin, 1996 yılında ise P lerin (ıslatma faktörü) % 5 düzeyinde önemli olduğu anlaşılmıştır (Tablo 5). Ayrıca, Duncan yöntemine göre yapılan karşılaştırmaya göre, ve yıllarında konular, sulama aralığı x ıslatma faktörü etkileşimi bakımından ilk yıl iki gruba ayrılmış ve S 1 P 1, S 1 P 2 ve S 2 P 1 konuları A, S 2 P 2 ise B verim grubunu oluşturmuştur. İkinci yıl konular üç gruba ayrılmış olup en yüksek verim grubunu % 95 güvenle S 1 P 1 ve S 1 P 2 ler oluştururken bunu sırasıyla S 2 P 1 (B) ve S 2 P 2 (C) konuları izlemiştir (Tablo 6).

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 111 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Tablo 3. Deneme Konularında Ortalama Sulama Suyu, Mevsimlik Su Tüketimi ve Kütlü Verim Miktarları Konular Yıl I ET Verim I ET Verim Konular mm mm Kg/da * mm mm Kg/da * S 1 Kcp 1 P 1 1996 350 322 378 487 449 472 197 b 341 b 153 a S 2 Kcp 1 P 1 350 322 378 507 435 447 220 b 353 b 153 a S 1 Kcp 2 P 1 S 1 Kcp 3 P 1 S 1 Kcp 1 P 2 S 1 Kcp 2 P 2 S 1 Kcp 3 P 2 1996 1996 1996 1996 380 339 407 410 355 435 388 353 425 426 376 463 464 398 515 464 496 550 499 529 523 468 507 561 511 547 590 538 212 ab 346 b 129 ab 208 a 386 ab 123 ab 198 b 368 ab 96 b 214 ab 422 a 146 a 224 a 374 ab S 2 Kcp 2 P 1 S 2 Kcp 3 P 1 S 2 Kcp 1 P 2 S 2 Kcp 2 P 2 S 2 Kcp 3 P 2 380 339 339 410 355 435 393 358 430 432 382 469 472 405 531 451 498 575 473 527 554 478 545 591 532 568 615 544 223 ab 361 b 136 ab 229 a 385 ab 118 ab 221 b 401 ab 114 b 244 ab 405 a 118 b 262 a 371 ab 140 a 1996 500 579 158 a 508 587 * Karşılaştırmalar her yıl için ayrı ayrı ve Duncana göre belirlenmiş olup, aynı harf grubuna giren konular her üç yıl için de % 5 düzeyine göre farklı değildir. 1996 yılında ise konular iki grup oluşturmuş olup, en yüksek çırçır randımanı P1 uygulamalarından elde edilmiştir. Yukarıda açıklanan durum, farklı sulama düzeylerinin çırçır randımanlarını etkilediğine ve sulama suyu miktarı arttıkça çırçır randımanlarının azaldığına işaret etmektedir. Öteyandan, sulama suyu uygulamasının yüksek olduğu konularda kütlü veriminin yüksek olmasına karşılık, çırçır randımanlarının düşük olması, anılan konularda tohum ağırlığının artmış olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte, konulara göre belirlenen çırçır randımanları arasında çok fazla bir fark olmaması nedeniyle, konulardan elde edilen çırçır miktarları toplam olarak ele alındığında (kg/da), bitki su tüketiminin ve dolayısıyla kütlü veriminin yüksek olduğu konularda elde edilen çırçır miktarları yüksek çıkmıştır. Kanber (1977) ve Baştuğ (1987) sulama konularının çırçır randımanlarına % 1 düzeyinde etkili olduğunu belirlemişlerdir. Bu çalışmada, yukarıda açıklanan literatürlerle benzer sonuçlar elde edildiği belirtilebilir.

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 112 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Tablo. 4. Yıllara Göre Sulama Konunularına İlişkin Çırçır Randımanları (%) KONULAR 1996 I II III Ort. I II III Ort. I II III Ort. S 1 Kcp 1 P 1 40.00 36.77 38.31 38.36 38.71 38.86 37.21 38.26 42.06 40.98 40.00 41.01 S 1 Kcp 2 P 1 38.78 38.17 37.77 38.24 36.87 36.89 36.92 36.89 41.45 40.80 40.67 40.50 S 1 Kcp 3 P 1 34.48 40.00 39.06 37.85 36.70 37.38 37.18 37.09 40.30 38.28 40.00 39.53 S 1 Kcp 1 P 2 40.00 37.86 38.27 38.71 38.39 39.08 37.39 38.29 41.12 38.89 40.61 40.21 S 1 Kcp 2 P 2 40.00 40.00 38.22 39.41 38.50 37.61 35.85 37.32 40.59 40.25 39.39 40.08 S 1 Kcp 3 P 2 S 2 Kcp 1 P 1 40.00 38.03 37.81 38.61 40.00 40.12 37.11 39.08 36.40 37.20 38.00 37.20 37.96 34.48 36.82 36.42 41.53 40.85 39.84 40.74 41.20 40.94 40.00 40.71 S 2 Kcp 2 P 1 40.00 36.94 37.70 38.21 38.03 38.46 36.67 37.72 40.37 40.08 40.52 40.32 S 2 Kcp 3 P 1 40.00 39.06 40.00 39.69 38.46 36.99 35.98 37.14 40.00 40.16 40.38 40.18 S 2 Kcp 1 P 2 40.00 36.69 38.38 38.36 36.67 36.62 36.77 36.69 40.91 40.00 39.30 40.07 S 2 Kcp 2 P 2 37.06 39.60 36.54 37.73 37.74 36.50 35.75 36.66 38.89 39.92 39.83 39.55 S 2 Kcp 3 P 2 38.46 35.60 36.25 36.77 39.15 36.49 36.53 37.39 41.22 39.51 38.54 39.76 Tablo 5. Araştırma Yıllarına İlişkin Çırçır Randımanı Varyans Analiz Sonuçları Varyasyon 1996 Kaynakları S.D K.O Fhesap K.O Fhesap K.O Fhesap Bloklar 2 4.01 4.90 3.28 1.55 2.70 5.15 S 1 0.45 0.55 2.29 1.08 0.95 1.81 Hata (1) 2 0.81 2.11 0.53 P 1 0.84 0.64 0.00013 0.004 1.36 8.37 * S x P 1 10.24 7.74 * 0.31 8.97 * 0.46 2.82 Hata (2) 4 1.32 0.034 0.16 Kcp 2 0.48 0.18 0.23 0.25 0.62 1.06 S x Kcp 2 0.91 0.34 3.331 3.51 0.16 0.28 P x Kcp 2 1.54 0.58 0.23 0.24 1.39 2.40 S x P x Kcp 2 1.41 0.53 0.70 0.74 0.79 1.36 Hata (3) 16 2.67 0.95 0.58 Genel 35 *% 5 düzeyinde önemli

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 113 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Tablo 6. Çırçır Randımanlarının Duncan Yöntemine Göre Karşılaştırılması * Yıl Konu Grubu Yıl Konu Grubu Yıl Konular Grubu S 1 P 1 38.15 A S 1 P 1 37.41 A S 1 P 2 38.91 A S 1 P 2 37.60 A 1996 P 1 40.38 A S 2 P 1 38.99 A S 2 P 1 37.09 B P 2 40.07 B S 2 P 2 37.62 B S 2 P 2 36.91 C * Aynı harf grubuna ilişkin değerler % 5 düzeyine göre farklı değildir Tablo. 7. Yıllara Göre Sulama Konularına İlişkin 100 tohum Ağırlığı (g) 1996 Konular GRUPLAR I II III Ort. I II III Ort. I II III Ort. S 1 Kcp 1 P 1 9.60 10.07 8.20 7.67 8.70 10.70 10.10 9.83 9.10 9.70 14.90 11.23 S 1 Kcp 2 P 1 6.80 10.70 10.90 9.47 15.10 9.60 11.50 12.07 7.40 10.50 12.40 10.10 S 1 Kcp 3 P 1 25.70 9.30 10.00 15.00 15.80 10.60 16.60 14.37 6.80 10.20 12.60 9.87 S 1 Kcp 1 P 2 8.60 9.20 21.80 13.20 11.20 11.20 18.10 13.50 9.50 12.40 12.10 11.33 S 1 Kcp 2 P 2 8.60 8.10 11.30 9.33 12.90 13.60 18.40 14.97 15.10 10.20 14.30 13.20 S 1 Kcp 3 P 2 S 2 Kcp 1 P 1 8.30 8.80 6.90 8.00 11.60 10.90 9.00 10.50 12.20 13.80 16.50 14.17 13.70 16.30 13.60 14.53 10.80 9.70 11.90 10.80 9.70 11.70 13.20 11.53 S 2 Kcp 2 P 1 9.60 11.40 10.60 10.53 14.20 12.80 12.80 13.27 8.30 14.40 14.10 12.27 S 2 Kcp 3 P 1 6.80 21.10 8.10 12.00 11.00 15.20 12.5 0 12.90 10.40 13.40 15.20 13.00 S 2 Kcp 1 P 2 20.30 14.00 8.70 14.33 12.60 11.40 16.00 13.33 10.00 15.00 15.90 13.63 S 2 Kcp 2 P 2 12.90 7.00 9.00 9.63 12.00 15.10 15.80 14.30 8.00 10.80 15.00 11.27 S 2 Kcp 3 P 2 21.60 7.80 7.70 12.37 9.80 8.90 12.30 10.33 9.40 13.60 10.80 11.27 100 Tohum Ağırlığı (g) Araştırma yıllarına ilişkin 100 tohum ağırlığı değerleri Tablo 7 de verilmiştir. 100 tohum ağırlıkları, ortalama 9.33 15.0 g arasında değişmiştir. Sonuçlar ortalama olarak dikkate alındığında, genelde S 2 konuları S 1 lerden yüksek çıkmıştır. Bu durum sulama suyu ve aralığındaki artışın, 100 tohum ağırlığını artırdığını göstermektedir. Ayrıca yıllara göre en yüksek değerler yılında elde edilmiş olup onu sırasıyla 1996 ve yılları takip etmiştir. Dolayısıyla, birim su başına en yüksek kütlü veriminin alındığı yılda 100 tohum ağırlığı artmıştır. Ancak yıllar arasında istatistiksel anlamda fark olmadığı, analiz sonucunda Kcp x P etkileşiminin %5 düzeyinde önemli olduğu belirlenmiştir (Tablo 8). Kanber (1977), Baştuğ (1987) ve Topçu ve Tekinel () benzer sonuçlar elde etmişlerdir. Ayrıca 100 tohum ağırlıklarının Duncan karşılaştırma testine göre, iki gruba ayrıldığı anlaşılmıştır. Buna göre, S 2 P konuları A (12.28 g), S 1 P konuları ise B (11.60 g) grubunu oluşturmuştur.

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 114 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Tablo 8. 100 Tohum Ağırlığı Toplu Varyans Analiz Sonuçları Varyasyon Kaynakları S.D K.T K.O Fhesap Fcetvel %5 Fcetvel %1 Yıllar Arası (Y) 2 76.65 38.33 Aynı Yıl. Blok 6 166.8 27.81 S 1 10.21 10.21 0.73 5.99 13.75 S x Y 2 6.08 3.04 0.22 5.14 10.92 Hata (1) 6 84.52 14.09 P 1 4.08 4.08 1.78 4.75 9.33 P x S 1 4.24 4.24 P x Y 2 2.28 1.14 0.05 3.89 6.93 P x S x Y 2 27.80 13.90 0.60 3.86 6.93 Hata (2) 12 276.4 23.03 Kcp 2 4.67 2.33 0.26 3.23 5.16 Kcp x S 2 12.43 6.31 0.69 3.23 5.16 Kcp x P 2 65.39 32.69 3.63 * 3.23 5.16 Kcp x Y 4 39.37 9.84 1.09 2.61 3.83 Kcp x S x P 2 10.32 5.16 0.57 3.23 5.18 Kcp x S x Y 4 29.03 7.26 0.81 2.61 3.83 Kcp x P x Y 4 33.94 8.48 0.94 2.61 3.83 Kcp x S x P x Y 4 38.63 9.66 1.07 2.61 3.83 Hata (3) 48 432.7 9.02 Genel 107 1326 * % 5 düzeyinde önemli SONUÇ Deneme sonuçlarına göre, çalışmanın her üç yılında da, çırçır randımanları birbirine yakın olup, ortalama % 36.42 - % 41.01 arasında değişmiştir. Bununla birlikte, sonuçlar ortalama olarak dikkate alındığında her üç yılda da, genelde S 1 konuları S 2 lerden, P 1 konuları P 2 'lerden yüksek çıkmıştır. Yıllara göre en yüksek değerler 1996 yılında elde edilmiş olup onu sırasıyla ve yılları izlemiştir. Söz konusu bu durum, bitki su tüketiminin en düşük olduğu ve verimin en fazla alındığı yılda çırçır randımanının azaldığına ve dolayısıyla daha ağır tohum oluşumuna işaret etmektedir. Bölünen-bölünmüş parseller deneme desenine göre -95 yıllarında S x P etkileşimlerinin, 1996 yılında ise P lerin %5 düzeyinde önemli olduğu saptanmıştır. Ayrıca, sulama aralığı ve bitki kap katsayılarının tek başına çırçır randımanına etkileri önemsiz bulunmuştur. Duncan karşılaştırma yöntemi sonucunda ise; farklı sulama düzeylerinin çırçır randımanlarını etkilediği ve uygulanan sulama suyu miktarı ve bitki su tüketimi arttıkça çırçır randımanlarının azaldığı saptanmıştır. Öte yandan, 100 tohum ağırlıkları, ortalama 9.33 15.0 g arasında değişmiştir. Sonuçlar ortalama olarak dikkate alındığında, genelde S2 konuları S1 lerden yüksek çıkmıştır. Birim su başına en yüksek kütlü veriminin alındığı yılda 100 tohum ağırlığı da artmıştır. Ancak yıllar arasında istatistiksel anlamda fark olmadığı, analiz sonucunda Kcp x P etkileşiminin % 5 düzeyinde önemli olduğu belirlenmiştir.

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 115 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 KAYNAKLAR Aydemir, M., 1982. Pamuk Islahı, Yetiştirme tekniği ve Lif Özellikleri. Nazilli Bölge Pamuk Araştırma Enst. Müd. Yayın No: 33, İzmir, 87 s. Baştuğ, R., 1987. Çukurova Koşullarında Pamuk Bitkisinin Su-Üretim Fonksiyonunun Belirlenmesi Üzerinde Bir Çalışma (D. Tezi). Ç.Ü. Fen Bil. Enst. Kültürteknik Anabilim Dalı, Adana, 120 s. Ertek, A., 1998. Damla Sistemleriyle Pamuk Bitkisinin Sulanma Olanakları. Çukurova Üniv. Fen Bil. Enst. Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı, Doktora Tezi. Adana, s. 1-140. Fereres, E. Cuevas, R., Orgaz, F., 1985. Drip Irrigation of Cotton in Southern Spain. Proc. of the Third Int. Drip Irr. Cong. Ed. by ASAE (1), p: 187-192. Goldberg, D., Gornat, B., Rimon, D., 1976. Drip Irrigation. Drip Irr. Sci. Publ. Kfar Sharyahu - Israel, 295 p. Güzel, N., Yeşilsoy, M.Ş., Kanber, R., Tunçgöğüs, B., 1983. Çukurova Bölgesinde Pamukta Çeşitli Sulama Rejimlerinde En Uygun Azot Dozunun Saptanması. Doğa Bilim Dergisi. 7 (3), s: 185-191. Hoffman, G.J., Howell, T.A., Solomon, K.H., 1990. Management of Farm Irrigation Systems. The Amer. Soc. Of Agric. Eng. 2950 Niles Road, St. Joseph, MI 49085-6959 USA. p: 104-683. James, L.G., 1988. Principles of Farm Irrigation System Design. John Wiley and Sons. Inc, Newyork. 543 s. Kanber, R., 1977. Çukurova Koşullarında Bazı Toprak Serilerinin Değişik Kullanılabilir Nem Düzeylerinde Yapılan Sulamaların Pamuğun Verim ve Su Tüketimine Etkileri Üzerinde Bir Lizimetre Araştırması (D. Tezi). TOPRAKSU Araşt. Enst. Müd. G. Yay. No: 78, Rap. Yay. No: 33, Tarsus, 169 s. Kanber, R., Derviş, Ö., 1978. Çukurova Koşullarında Pamuk Su Tüketimi. Bölge Topraksu Araşt. Enst. Müd. Yayınları. Genel Yayın No: 90, Rapor Yayın No: 40, Tarsus, 29 s. Kanber, R.., 1984. Çukurova Koşullarında Açık Su Yüzeyi Buharlaşmasından Yararlanarak Birinci ve İkinci Ürün Yerfıstığının Sulanması. Bölge Topraksu Arşt. Enst. Yay. 114 (64), Tarsus, 93 s. Özbek, H., Dinç, U., Kapur, S., 1974. Çukurova Üniversitesi Yerleşim Sahası Topraklarının Detaylı Etüd ve Haritası. Ç.Ü. Zir Fak. Yay. No: 23, Bil. Araş. ve İncelemeler 8, Adana, 149 s. Özkara, M., Şahin, A., 1993. Ege Bölgesinde Farklı Sulama Programlarının Nazilli 84 ve Nazilli 87 Pamuk Çeşitlerinin Verim ve Bazı Kalite Özelliklerine Etkileri. Köy Hiz. Menemen Araşt. Enst. Müd. Yayın No: 193/127, Menemen-İzmir, 60s. Phene, C.J., Detar, W. R., Clark, D.A., 1992. Real-Time Irrigation Scheduling of Cotton With an Automated Pan Evaporation System. Amer. Soc. of Agric. Eng. (ASAE), Vol: 8 (6), pp. 787-793. Şener, S.,. Menemen Ovası Koşullarında Farklı Sulama Yöntemleriyle Sulamanın Pamuk Verimine ve Su Kullanımına Etkileri. K.H.G.M. Menemen Araşt. Enst. Müd. Yay. No: 213, Rapor Serisi No: 140. Menemen, 55 s. Tekinel, O., Kanber, R., 1989. Pamuk Sulamasının Genel İlkeleri. Ç.Ü. Zir. Fak. Yardımcı Ders Kitapları Yay. No: 18, Adana, 56 s.

KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 6(1) 2003 116 KSU J. Science and Engineering 6(1) 2003 Topçu, S., Tekinel, O.,. Farklı Sulama Yöntemleri ve Sulama Suyu Düzeylerinin Pamuk Bitkisi Bazı Kalite Özelliklerine Etkisi. Çukurova Üniv. Ziraar Fak. Dergisi, Genel Yay. No: 105, 89-104s, Adana. Yavuz, M. Y., 1993. Farklı Sulama Yöntemlerinin Pamukta Verim ve Su Kullanımına Etkileri. Ç.Ü Fen Bilimleri Enst. Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı, Doktora Tezi. Adana, 196 s. Yurtsever. N, 1984. Deneysel İstatistiksel Metotlar. Toprak ve Gübre Araştırma Enst. Yay. No: 121 (56), Ankara, 202-319 s.