ŞANGHAY MENKUL KIYMETLER BORSASI

T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ŞANGHAY MENKUL KIYMETLER BORSASI Yüksek Lisans Tezi Rena Nuri Tez Danışmanı Doç. Dr. Yalçın Karatepe Ankara-2004

İÇİNDEKİLER Giriş...1 I. ÇİN İN SERMAYE PİYASASI VE BORSALARIN TARİHİ 3 1.1. Çin deki Borsaların Tarihi.9 1.1.1. Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası (HMKB) 9 1.1.1.1. Hong Kong un Genel Durumu...9 1.1.1.2. Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası...12 1.1.2. Şanghay Menkul Kıymetler Borsası (ŞMKB).. 17 1.1.3. Şenzen Menkul Kıymetler Borsası (ŞZMKB)..18 1.2. Çin deki Borsaların Farkı ve Benzerlikleri 18 1.2.1. Alım Satım İşlemleri..18 1.2.1.1. İşlem Saatleri...18 1.2.1.2. İşlem Masrafları...19 1.2.1.3. İşlem Türü.20 1.2.2. Takas ve Ödeme İşlemleri 21 1.2.3. Muhasebe Sistemi...22 1.2.4. Vergilendirme..23 II. ŞANGHAY MENKUL KIYMETLER BORSASI NIN KURULUŞU VE GELİŞİMİ..25 2.1. Şanghay Menkul Kıymetler Borsası nın Kuruluşu 25 2.2. Şanghay Menkul Kıymetler Borsası nın Gelişimi 27 2.3. ŞMKB İşleyiş Mekanizması 28 i

2.3.1. Alım Satım Sistemi 28 2.3.2. Takas ve Ödeme İşlemleri 28 2.3.3. Kotasyon 29 2.3.3.1. Limited Şirketlerin Kotasyona Alınması İçin Gereken Koşullar.32 2.3.3.2. Devlet Bonolarının Kotasyonunda Gereken Şartlar 33 2.3.4. Halka Arz...34 2.3.5. Yatırımcılar.34 2.3.5.1. Yabancı Yatırımcılar...38 2.3.5.2. Yabancı Yatırımcıların Başvuru Koşulları..40 2.3.5.3. Kurumsal Yatırımcılar 42 2.3.6. Üyeler..43 2.3.7. Üyelerin Hak Ve Yükümlülükleri 43 2.4. ŞMKB Menkul Kıymetler Piyasası Ticari İşlem Sistemi.46 2.5. ŞMKB Menkul Değer Kategorileri 47 2.6. Alım Satım Birimleri.54 2.7. Alım Satım Bilgileri...54 2.8. ŞMKB Hisse Senedi Endeksleri.55 2.8.1. B Tipi Hisse Senedi Endeksi.56 2.9. Siparişle Alım Satım Yöntemleri...58 2.9.1. Kabin Siparişleri.58 2.9.2. Self-Servis Siparişler..58 2.10. Alım Satım Yöntemleri...59 2.10.1. Bildirme Yöntemleri..59 ii

2.10.2. Alım Satım Öncelik Kuralları..60 2.10.3. Belirlenen Alım Satım İşlemi...62 2.11. Toptan ve Normal Alım Satım İşlemleri..62 2.11.1. Toptan Alım Satım İşlemi...62 2.11.2. Normal Alım Satım İşlemi...63 2.12. ŞMKB Açılış ve Kapanış Fiyatları...64 2.13. Eski Hakların ve Eski Temettülerin Alım Satım İşlemi.64 2.14. Hisse Senedi İhracı İçin Garanti İşlemi..66 III. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 68 ÖZET..74 KAYNAKÇA 78 Ek 80 iii

Giriş Çin Halk Cumhuriyeti son yıllarda çok büyük değişimlerden geçerek, merkezi planlamaya dayalı kapalı bir ekonomik düzenden, sosyalist pazar ekonomisine yönelik başarılı bir dönüşüm gerçekleştirmiştir. Gerçi bu dönüşüm aslında yine merkezi planlamaya dayalı bir politikanın sonucunda ortaya çıkmıştır. Ancak, yapılan reformlar sayesinde, özellikle dış yatırımcıların karşı karşıya kaldıkları bürokratik işlemler büyük oranda kolaylaştırılmış, Çin ekonomisi uluslararası piyasalara açılmış ve iç piyasada da devrimci bir canlanma baş göstermiştir. Tezin birinci bölümünde, Çin in menkul kıymetler piyasasının gelişim süreci üç aşama halinde ele alınarak anlatılmaya çalışılacaktır. Ayrıca Çin deki borsaların durumu hakkında genel bir bilgi verilecek ve bu borsalar arasındaki farklılıklar ve benzerlikler ele alınacaktır. İkinci bölümde, ana kıta Çin deki ilk ticaret ve borsa merkezi olan Şanghay Menkul Kıymetler Borsası nın kısa tarihçesi verilecek ve kuruluşundan bu yana sağladığı başarılar irdelenecektir. Yine bu bölüm kapsamında, Şanghay Menkul Kıymetler Borsası nın işleyiş mekanizması ele alınacak ve daha sonra kurulmuş olan borsalara yaptığı etkiler ele alınacaktır. Son bölümde ise, 1978 yılından bu yana sürdürülmekte olan reformlar süresince kaydedilen aşamalar neticesinde gelinmiş olan nokta ele alınmış, günümüze kadar uygulanmış olan politikaların, ekonomik ve yasal düzenlemelerin başarısı sorgulanmıştır. Özel sektöre daha çok fırsatlar tanıyan ve planlamacı merkezi ekonomi yönetiminin sınırlarını daraltmayı hedef alan bir ekonomik yapı oluşturulması amacıyla gerçekleştirilen reformlara rağmen, merkezi yönetiminin ve 1

kamu işletmelerinin ÇHC ekonomisi üzerindeki ağırlığının hala büyük ölçüde devam etmekte olduğu gözlenmektedir. Bu bağlamda, söz konusu ekonomik yapının oluşmasında ve özellikle yasal ve diğer hukuksal düzenlemelerin gerçekleşmesi ve uygulanması hususlarında karar alma yetkisine sahip olan merkezi hükümetin bir anlamda yine merkezi bir kontrol sürdürmekte olduğu görülmektedir. Merkezi hükümetin yabancı yatırımcıları çekmeye yönelik birçok radikal uygulamaları ve yasal düzenlemeleri hayata geçirmekte olmasına rağmen yine de kontrolü elinde tutmaktan geri kalmaması nedeniyle, yerel idareler ve bakanlıklar arasındaki hukuksal ilişkilerde bürokratik engeller ortaya çıkmakta ve bu engeller uygulamalardaki mevcut uyumsuzluklarla birleşerek, ülkedeki yabancı sermaye yatırımları açısından belirsizlikler ve tutarsızlıklar yaratmaktadır. 2

Giriş Çin Halk Cumhuriyeti son yıllarda çok büyük değişimlerden geçerek, merkezi planlamaya dayalı kapalı bir ekonomik düzenden, sosyalist pazar ekonomisine yönelik başarılı bir dönüşüm gerçekleştirmiştir. Gerçi bu dönüşüm aslında yine merkezi planlamaya dayalı bir politikanın sonucunda ortaya çıkmıştır. Ancak, yapılan reformlar sayesinde, özellikle dış yatırımcıların karşı karşıya kaldıkları bürokratik işlemler büyük oranda kolaylaştırılmış, Çin ekonomisi uluslararası piyasalara açılmış ve iç piyasada da devrimci bir canlanma baş göstermiştir. Tezin birinci bölümünde, Çin in menkul kıymetler piyasasının gelişim süreci üç aşama halinde ele alınarak anlatılmaya çalışılacaktır. Ayrıca Çin deki borsaların durumu hakkında genel bir bilgi verilecek ve bu borsalar arasındaki farklılıklar ve benzerlikler ele alınacaktır. İkinci bölümde, ana kıta Çin deki ilk ticaret ve borsa merkezi olan Şanghay Menkul Kıymetler Borsası nın kısa tarihçesi verilecek ve kuruluşundan bu yana sağladığı başarılar irdelenecektir. Yine bu bölüm kapsamında, Şanghay Menkul Kıymetler Borsası nın işleyiş mekanizması ele alınacak ve daha sonra kurulmuş olan borsalara yaptığı etkiler ele alınacaktır. 1

Son bölümde ise, 1978 yılından bu yana sürdürülmekte olan reformlar süresince kaydedilen aşamalar neticesinde gelinmiş olan nokta ele alınmış, günümüze kadar uygulanmış olan politikaların, ekonomik ve yasal düzenlemelerin başarısı sorgulanmıştır. Özel sektöre daha çok fırsatlar tanıyan ve planlamacı merkezi ekonomi yönetiminin sınırlarını daraltmayı hedef alan bir ekonomik yapı oluşturulması amacıyla gerçekleştirilen reformlara rağmen, merkezi yönetiminin ve kamu işletmelerinin ÇHC ekonomisi üzerindeki ağırlığının hala büyük ölçüde devam etmekte olduğu gözlenmektedir. Bu bağlamda, söz konusu ekonomik yapının oluşmasında ve özellikle yasal ve diğer hukuksal düzenlemelerin gerçekleşmesi ve uygulanması hususlarında karar alma yetkisine sahip olan merkezi hükümetin bir anlamda yine merkezi bir kontrol sürdürmekte olduğu görülmektedir. Merkezi hükümetin yabancı yatırımcıları çekmeye yönelik birçok radikal uygulamaları ve yasal düzenlemeleri hayata geçirmekte olmasına rağmen yine de kontrolü elinde tutmaktan geri kalmaması nedeniyle, yerel idareler ve bakanlıklar arasındaki hukuksal ilişkilerde bürokratik engeller ortaya çıkmakta ve bu engeller uygulamalardaki mevcut uyumsuzluklarla birleşerek, ülkedeki yabancı sermaye yatırımları açısından belirsizlikler ve tutarsızlıklar yaratmaktadır. 2

BÖLÜM I ÇİN İN SERMAYE PİYASASI VE BORSALARIN TARİHİ Dünya ekonomisindeki rolü giderek artan ve Asya nın önemli ekonomilerinden biri olan Çin, tamamen merkezî planlamaya dayalı olan ekonomisinde 1978 yılından itibaren temel reformlar gerçekleştirmeye başlamıştır. Bu tarihe kadar dünya ekonomisinden soyutlanmış bulunan ekonomisini dışa açmaya başlamıştır. Özellikle 1980 li yıllarda sağladığı ekonomik büyüme ve ekonomisine getirdiği canlılık ile Çin, eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ile Doğu ve Orta Avrupa ülkelerinin yaşadığı türden bir krize girmeden, ekonomisini piyasa ekonomisine, Çin de yaygın olan deyişle Çin Tarzı Sosyalist Pazar Ekonomisi ne dönüştürme sürecinde önemli mesafeler kaydetmiştir. 1 Dünyanın en eski medeniyetlerinden biri olan Çin, 1978 yılında başlatılan dışa açılma ve reform sürecinden bugüne kadar önemli ilerlemeler kaydetmiş ve 1995 yılına kadar olan 17 sene içerisinde GSMH sı yıllık ortalama % 9.3 oranında büyümüştür. Çin'in büyüme hızı 1992 yılında % 13.0, 1993'de %13.4, 1994'de % 11.8 olarak gerçekleşmiştir. 1995 yılının ilk altı ayında ise, Çin ekonomisi bir önceki yılın aynı dönemine göre % 10.3 oranında büyüyerek, 1995 yılı için hedeflenmiş olan % 8.9'luk büyüme hedefi aşılmıştır. Bu dönemde kişi başına gelir 6.7 kat artış göstermiştir. Yüksek tasarruf oranı kalkınmanın itici gücü olmuştur. Çin'de reform ve dış dünyaya açılma politikası, kültür devriminden hemen sonra, 1978 yılında uygulanmaya başlamıştır ve 1995 yılına kadar olan 17 senelik süreç, köy reformundan, şehir reformuna, ekonomik sistem 1 TEZCAN, Ramazan, Gelişen Asya-Pasifik Bölgesi ve Çin, Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı Matbaası, Ankara, 1993,s.6 3

reformundan çeşitli alanlardaki reformlara ve iç piyasada canlanmadan, dış dünyaya açılmaya doğru bir yol izlemiştir. Ekim 1992'de, sosyalist piyasa ekonomisi ulusal politika haline gelmiştir. Ekonomisindeki gelişmelerle birlikte, Çin'in ticaretinin yapısı değişmiş, hammaddeye dayalı ticaretten, teknoloji üreten ve ihraç eden bir konuma gelmiştir. Ayrıca Çin, bilinçli bir ileri teknoloji transferi politikası izlemektedir. Belli sektörlerde dünya pazarlarında payını gittikçe artırarak büyük bir rakip haline gelirken, diğer yandan da ekonomisindeki hızlı büyümenin gerektirdiği büyük boyutta ithalat ve yatırımı ülkeye çekmektedir. Bu nedenle, büyük bir potansiyele sahip Çin pazarında en çok paya sahip olabilme yarışındaki gelişmiş ülkeler, Çin i yatırım yapmak için cazip bir ülke olarak görmektedirler. Bu gelişmelerle birlikte Çin in finans piyasası da biçimlenmeye başlamıştır. Hisse senetleri, bonolar, devredilebilir büyük miktarda uzun vadeli mevduat sertifikaları ve ticari senetler gibi çeşitli finans dalları geliştirilmiştir. Ticari senetlerin kabulü ve iskontosu, 1981 yılından 1995 yılına kadar deneme amacıyla kullanılmış ve sermaye piyasasının oluşumu için gerekli koşulları sağlamıştır. Sermaye ikrazı ve devredilebilir menkul kıymetler 1985 yılından sonra aşamalı olarak oluşturulmuştur. 1995 yılında 27 bölgesel menkul kıymetler borsa merkezi, 97 menkul kıymet şirketi ve 300 den fazla menkul kıymet alım satımı yapan kuruluş bulunuyordu 2. Bu kuruluşlar, bölgeler ve bankalar arası bir finansal ağ oluşturuyorlardı. Sermaye ikrazı piyasasının gelişmesi, sermaye devir süratini hızlandırmış ve kullanma oranını artırmıştır. Menkul kıymetler piyasasında özellikle hazine tahvilleri, mali tahviller, işletme tahvilleri ve hisse senetleri işlem görmektedir. Çin in ekonomik alanda hızlı bir şekilde gelişmesiyle birlikte, işletmelerin halka hisse senedi ve tahvil ihraç etmek suretiyle doğrudan borçlanma eğilimi 2 TAİ, Shi, ÇİN, Xin Xing Chu Ban She, 2.Ban, Bei Jing, 1997, s.145 4

de gittikçe artmıştır. 1988 yılında Çin in büyük ve orta büyüklükteki kentlerinde hazine tahvillerinin devri için piyasalar kurulmuştur. Sermaye piyasalarının ve ülke ekonomisinin daha sağlam gelişmesi için, Aralık 1990 da Şanghay Menkul Kıymetler Borsası, Temmuz 1991 de de Şenzen Menkul Kıymetler Borsası kurulmuştur. 1995 yılında iç tahvillerin değeri 37 milyar ABD Doları olmuştur. 43 milyar ABD Doları değerindeki hisse senedi piyasasını temsil eden 323 şirket bulunuyordu. Çin in menkul kıymet piyasasının gelişme süreci üç aşamada ele alınabilir. Birinci aşama, 1981 den 1990 a kadar olan bir dönemi kapsamaktadır. Bu dönemin en önemli özelliği, devletin 22 yıllık bir aradan sonra, 1981 yılında hazine bonosu ve devlet tahvili çıkarmaya başlamasıdır. Bu dönemde, devlet hazine bonosu çıkartırken, işletmeler, hisse senedi veya tahvil ihraç etmek suretiyle sermaye ihtiyaçlarını karşılamaya başlamıştır. Bununla birlikte, çıkarılan bono ve tahviller, tamamen resmi kararlara dayanarak çıkarılmıştır. Üstelik bu dönemde ihraç edilen bono ve tahvillerin piyasada serbest dolaşımına da müsaade edilmemiştir. Buna rağmen, bu gelişmeler Çin Menkul Kıymetler Piyasası nın oluşumunda ve gelişmesinde bir başlangıç noktası olarak kabul edilmektedir. Sermaye ve menkul kıymet piyasalarında meydana gelen olumlu gelişmeler nedeniyle, Çin Merkez Bankası (ÇMB) 1986 yılından itibaren devlet tahvili ve hazine bonolarının el değiştirilmesine izin vermiştir. Aynı yılın Ekim ayında, ÇMB nın onayıyla, Çin Ticaret Bankası Şanghay Yatırım Şirketi (Trust and Invest Company) kurulmuş ve menkul kıymet alım satım işlemleri için aracılık hizmeti sunmaya başlamıştır. 11 Nisan 1988 de, ilk defa Şenzen Gelişme Bankası nın hisse senetleri, Şenzen Özerk Bölgesi Menkul Kıymetler Borsası nda halka arz edilmiştir. 5

1990 yılında Şanghay Menkul Kıymetler Borsası kurulmuştur. Şanghay Menkul Kıymetler Borsası kurulduktan sonra, ÇMB 1985 ve 1986 yıllarında, çıkarılan devlet tahvillerinin alım satımını tamamen serbest bırakmıştır. Bu dönemde sadece, Şenzen Serbest Bölgesi Menkul Kıymetler Şirketi ve Şanghay Wan Guo Menkul Kıymetler Şirketi gibi, kayıtlı sermayesi 1 ila 6 milyon ABD Doları arasında olan birkaç şirket faaliyet göstermiştir. İkinci aşama, 1990 dan 1996 a kadar olan bir süreci içermektedir. 90 lı yıllarda anonim ortaklık şirketlerinin gittikçe yaygınlaşması nedeniyle, menkul kıymet piyasalarında hisse senedi alım satım işlemlerinde büyük bir patlama meydana gelmiştir. Bunun en belirgin göstergesi, Şanghay ve Şenzen menkul kıymetler borsasının kuruluşudur. Bu iki menkul kıymetler borsasının kuruluşundan sonra menkul kıymetler piyasası hızlı bir gelişme kaydetmiş ve işlem hacmi gittikçe artmıştır. Yine bu nedenle, borsa aracılığıyla sermaye toplayan şirket sayısı da çoğalmış, dolayısıyla menkul kıymet şirketlerinin kurulması ve gelişmesi de çok hızlı bir artış göstermiştir. Ülke çapında sermaye piyasası aracılığıyla gereken sermayeyi finanse eden şirket sayısı 1990 yılında sadece 13 iken, 1996 yılında bu sayı 530 a yükselmiştir. 3 Bu dönemde, Çinli yatırımcıların alıp satabildiği A tipi hisse senetlerinin yanı sıra, yabancıların yatırım yapabildiği B tipi senetleri de işlem görmektedir. A tipi hisse senedi ihraç eden işletmeler yeniden hisse senedi ihraç etme yoluyla 20 milyar Doları tutarında ek kaynak elde etmiştir. Yine bu dönemde, 97 işletme B tipi hisse senedi çıkararak 364 milyon ABD Doları tutarında bir kaynak elde etmiştir. Yurt dışı borsalara hisse senedi ihraç eden 29 işletme de toplam 5.9 milyar dolar sermaye elde etmiştir. Öte yandan, yurt içindeki menkul kıymet şirketleri, yatırım şirketleri ve bankalar, toplam 78 milyar ABD Doları tutarında tahvil ihraç etmiştir. 8 inci 5 yıllık plan döneminde toplam 9.7 milyar ABD Doları tutarında şirket tahvili çıkarılmıştır. Şirket tahvili ihracı gittikçe artış göstermiş ve yalnızca 1996 yılında çıkarılan şirket tahvili tutarı 3.03 milyar ABD Doları düzeyinde gerçekleşmiştir. 3 TAİ, Shi, ÇİN, Xin Xing Chu Ban She, 2.Ban, Bei Jing, 1997, s.200 6

Ayrıca, 1996 yılın başında Çin Menkul Kıymetler Sigorta Şirketi kurulmuştur. Kurulduğu günden itibaren, önceleri Çin Halk Sigorta Şirketi ne ait olan menkul kıymetler sigortası hizmetini üstlenmektedir. 1997 yılı sonunda, şirketin toplam geliri 38,1 milyar Yunan a 4 ulaşmıştır. Bu rakam 1997 yılındaki bütün menkul kıymet sigorta gelirinin %79,9 unu teşkil etmektedir. 5 Bunun içinde, işletme, inşaat şirketleri ve aile menkul kıymet sigorta geliri 11,39 milyon Yuan, motorlu taşıt sigortası geliri 20,77 milyon Yuan, yük taşıma sigorta geliri 3,39 milyon Yuan olarak gerçekleşmiştir. Çin Menkul Kıymetler Sigorta Şirketi, ülke çapındaki denizcilik taşımacılığı sigorta işlem hacminin %80 nini elinde bulundurmaktadır. 1997 yılında şirket, toplam 44000 yük gemisinin sigorta işlemini üstlenmiştir. Tarımla ilgili sigorta işleminden 580 milyon Yuan gelir elde etmiştir. Şirket, 16,9 milyon dolar hacminde havacılık sigorta işlemi gerçekleştirmiştir. Ayrıca, şirket kara yolu ve petrol taşımacılık sigorta işleminin büyük bir kısmına sahiptir. Tüm bu gelişmeler aynı zamanda ülke ekonomisi ve şirketlerin büyümesinde de önemli ölçüde katkı sağlamıştır. Takip eden yıllarda ülke çapında faaliyet gösteren büyük çaplı menkul kıymet şirketleri kurulmuştur. Bu şirketler sadece birinci el piyasalarında faaliyet göstermekle birlikte, ikinci el piyasalarında da aracılık yapmaya başlamıştır. Ayrıca işletmeler için danışmanlık, piyasa analizi, hisse senedi ihracına aracılık, işletme sermaye yapısının yeniden yapılandırılması, yurt dışında B ve H tipi hisse senetleri olarak anılan, Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) şirketlerinin hisse senetlerinin ihracına aracılık etme gibi hizmetler de sunmuştur. Üçüncü aşama, 1997 den günümüze kadar olan süreci kapsamaktadır. Bu dönemin özelliği ise, menkul kıymetler piyasası işlem hacminin genişlemesi ve menkul kıymetler piyasasındaki işletmelerin sayısının çoğalmasıdır. Hisse senedi piyasasının işlem hacmi, 1996 yılında 119.3 4 Çin Halk Cumhuriyeti Para Birimi 5 Rong Yi, Çin de Sigortacılık (Çince), Jin Rong Chu Ban She, 1.Ban, Bei Jing, 1999, s.110 7

milyar ABD Doları iken, Ağustos 1999 a kadar geçen süre içerisinde 359.45 milyar ABD Doları düzeyine ulaşmış ve yaklaşık % 301 oranında bir artış göstermiştir. Bu dönemde menkul kıymetler piyasasında faaliyet gösteren işletme sayısı 920 ye yükselmiştir Tahvil ihracı da büyük oranda artmıştır. 1997 ve 1998 yıllarında çıkarılan tahvillerin tutarı her bir yıl için ayrı ayrı 30 milyar ABD Doları ve 47.16 milyar ABD Doları düzeyinde olmuştur. Bu rakamlar bir önceki senelere göre ayrı ayrı % 25 ve % 57 oranlarında bir artış göstermiştir. 6 Yine bu dönemde, menkul kıymetler borsasındaki bireysel yatırımcıların sayısı da hızlı bir şekilde artmıştır. Borsada hisse senedi alım satım işlemi yapan bireysel yatırımcı sayısı 43 milyon kişiye ulaşmıştır. Toplam tutarı 4.24 milyar ABD Doları olan 15 yatırım fonu ihraç edilmiştir. Aynı zamanda, bu piyasada ortaya çıkan sorunları zamanında gidermek ve menkul kıymet piyasalarının daha da etkin olması amacıyla, 1997 yılından itibaren menkul kıymet piyasalarında bir takım düzenlemeler yapılmıştır. Sermaye piyasası kurulunun denetim ve kontrol gücü artırılmıştır. Başka kanun ve yasalar da sermaye piyasası yasalarına göre yeniden düzenlenmiştir. Hisse senedi ihracına ilişkin yasalar gözden geçirilmiş ve hisse senetlerinin borsa dışı alım satımına son verilmiştir. Faaliyetleri uygun olmayan 20 civarındaki menkul kıymet şirketi kapatılmıştır. 6 YAN, Wu, Çin Yatırım Bankacılığı ve Gelişmesi (Çince), Jing Ji Chu Ban She, 1.Ban, Bei Jing, 2000, s. 35 8

Tablo-1: Çin deki SPK na Kayıtlı Bazı İşletmeler ve Kayıtlı Sermayeleri Tutarı Ekim 1999 Yılına Kadar Miktarı (100MilyonYuan ) Xiang Cai Menkul Kıymet Şirketi 10,02 Hu Bei Menkul Kıymet Şirketi Zhong Xin Menkul Kıymet Şirketi Chang Cheng Menkul Kıymet Şirketi Xing Ye Menkul Kıymet Şirketi Guang Fa Menkul Kıymet Şirketi Da Peng Menkul Kıymet Şirketi Jiang Su Menkul Kıymet Şirketi Guo Xin Menkul Kıymet Şirketi Guo Tong Menkul Kıymet Şirketi 10,02 21 8 6 16 15 8,5 Guo Tai Jün An Menkul Kıymet 37,5 Şirketi Kaynak: Çin SPK Yayınları (Çince), Eylül 1999, Bei Jing, s. 4 20 22 Uzak Doğu Krizinden önce Çin ekonomisi yıllık %10 nun üzerinde bir sürekli büyüme göstermiştir. Günümüzde Çin, 1,2 milyar nüfusluk bir iç pazar, 1,1 trilyon dolarlık bir GSYİH, 560 milyar dolarlık bir dış ticaret hacmi ve 160 milyar dolarlık bir döviz rezervine sahip olup dünyanın yedinci ekonomisi durumundadır. Çin vatandaşlarının 2001 yılındaki bireysel tasarruf miktarı 900 milyar doların üzerindedir. 1.1. Çin deki Borsaların Tarihi 1.1.1. Hong Kong ve Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası (HMKB) 1.1.1.1. Hong Kong un Genel Durumu 9

Asya-Pasifik Bölgesinde önemli bir ticaret merkezi olan Hong Kong,1 Temmuz 1997 tarihinden sonra Çin Halk Cumhuriyeti Hong Kong Özel İdari Bölgesi Çin in Güneydoğusunda yer alan irili ufaklı yaklaşık 230 adadan oluşan bir şehir devletidir. Hemen hemen hiç bir tabii kaynağa sahip olmayan 1000 km² den biraz büyük yüzölçümü ve 7 milyon civarındaki nüfusuyla Hong Kong, dünyanın en fazla nüfus yoğunluğuna sahip şehir ekonomileri arasında yer almıştır. Hong Kong stratejik coğrafi konumu ve sahip olduğu derin su limanı ile Asya Pasifik bölgesinde önemli bir ticaret merkezi haline gelmiştir. Hong Kong son derece liberal bir dış ticaret mevzuatına sahiptir. Uluslararası bağımsız kuruluşlarca yapılan değerlendirmeler çerçevesinde Hong Kong ekonomisi, dünyanın en serbest ekonomisi olarak gösterilmektedir. 19 Aralık 1984 tarihinde, Çin Halk Cumhuriyeti ve İngiltere Başbakanları Hong Kong da biraraya gelerek Hong Kong un egemenliğinin 1997 yılında ÇHC ne devredilmesine ilişkin prosedürün kurallarını belirlemiş ve üzerinde mutabakat sağladıkları Ortak Deklarasyonu imzalamıştır. Ortak Deklarasyon, Hong Kong un ÇHC ne devir tarihinden sonraki 50 yıllık süre içinde Tek Ülke İki Ayrı İdari Sistem esası çerçevesinde kendi idari bağımsızlığını ve yapısını koruması ve sadece dışişleri ve savunma konularında doğrudan ÇHC Hükümetine bağlı olmak suretiyle ayrı bir Özel İdari Bölge şeklinde yönetilmesini öngörmektedir. 7 1990 yılında, Hong Kong un idaresinde uygulanacak esasları belirleyen bir Temel Kanun yürürlüğe girmiştir. Bu kanun ile devirden sonra ülkenin özerkliği büyük ölçüde garanti altına alınmıştır. Buna göre: 7 Hong Kong Özel İdare Bölgesi, Ülke Raporu, 2002, s.2 10

1) Sosyalist sistem ve politikalar Hong Kong da uygulanmayacaktır; 2) Hong Kong daki mevcut kapitalist ekonomik sistem ve serbest ticaret politikası en az 50 yıl süreyle muhafaza edilecektir; 3) Özel mülkiyet hakları kanunla korunacaktır; 4) Yabancı ülkelerin Hong Kong da yatırım yapmalarına veya ticari faaliyette bulunmalarına ilişkin mevzuat aynen korunacaktır; 5) Hong Kong kamu maliyesi ÇHC kamu maliyesinden bağımsız olacaktır; 6) Ülkenin resmi dili İngilizce olmaya devam edecektir. 7) Hong Kong Dolarının uluslararası mali piyasalardaki konvertibilitesini sürdürülecek ve kambiyo sınırlamalarına gidilmeyecektir; 8) Hisse senedi borsaları ile altın ve döviz piyasaları faaliyetlerine devam edecektir; 9) Ülke, serbest ticaret bölgesi olma özelliğini koruyacak, ticareti engelleyici düzenlemeler yapılmayacaktır; 10) Hong Kong, ayrı bir gümrük bölgesi olarak muhafaza edilecek ve ÇHC ile olan sınırı korunacaktır; 11) Bir Nihai İtiraz Mahkemesi (Yargıtay) kurulacak ve üyelerden biri İngiliz Milletler Cemiyeti mensubu olacaktır; 11

12) Yargıda, İngiliz sistemi uygulanmaya devam edecektir; 13) Ülke, uluslararası kuruluş ve organizasyonlara olan bağımsız üyeliğini Hong Kong Özel İdari Bölgesi adı altında olmak kaydıyla sürdürecek, kendi menşe şahadetnamelerini düzenlemekte serbest olacaktır; 14) Ülkenin adı Çin Halk Cumhuriyeti Hong Kong Özel İdari Bölgesi olacaktır; 1997 yılının 30 Haziran gecesi el değiştirme gerçekleşmiş ve bugüne kadar ÇHC Hükümeti Hong Kong a müdahale etmeme politikasını başarılı bir biçimde yürütmektedir. 2002 yılında, Heritage Vakfı ve Wall Street Jurnal Gazetesi nin ortaklaşa yaptığı bir araştırmaya göre ticaret engellerinin yokluğu, vergilerin düşüklüğü ve mülkiyet haklarının güçlülüğü son dokuz yıldır sürekli birinci sıra yer alan Hong Kong un konumu, bütçe açıklarının giderek artması ve ekonomiye daha fazla ölçüde devlet müdahalesi beklentisi çerçevesinde zayıflatmıştır. 8 1.1.1.2. Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası (HMKB) 1866 yılından itibaren menkul kıymet işlemlerinin bulunduğunu gösterir kayıtlar bulunan Hong Kong da, resmi olarak ilk işlem 1891 yılında gerçekleşmiştir. 1891 yılında faaliyete geçen Simsarlar Birliği, Hong Kong Menkul Kıymetler Borsasının oluşmasına zemin oluşturmuş ve 1914 yılında bu birlik isim değiştirerek Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası adını almıştır. 1921 yılında, Hong Kong Menkul Kıymetler Aracı Kurumu adı altında ikinci bir kurum faaliyete geçmiştir. 1947 yılında bu iki kurum birleşerek Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası Limited Şirketi ni oluşturmuştur. 8 Hong Kong Özel İdare Bölgesi, Ülke Raporu, 2002, s.5-7 12

1969 yılına kadar tek borsa olarak faaliyet gösteren bu kurumun yeni üye katılımlarına sıcak bakmaması nedeni ile, 1969 yılında Çin işadamları tarafından Uzak Doğu Menkul Kıymetler Borsası kurulmuştur. Bu kuruluş, iş hacminin artmasını ve koloniye taze para gelmesini sağlamıştır. 9 Bu gelişmelerden sonra Hong Kong da iki yeni menkul kıymetler borsası daha kurulmuştur. Bunlar sırası ile, 1971 yılında Çin kıymetli metaller girişimcileri tarafından kurulan Kam Ngan Menkul Kıymetler Borsası ve 1972 yılında özel girişimciler tarafından kurulan Kowloon Menkul Kıymetler Borsası dır. Bu aşamada devlet yeni kuruluşların ortaya çıkmasını engelleyici tedbirler almıştır. 2 Nisan 1986 da, söz konusu bu dört borsa, Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası Limited Şirketi (HMKB) adı altında birleşmiştir. 1995 yılı itibariyle Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası nın kayıtlı üye sayısı, 329 u kurumsal ve 230 u şahıs olmak üzere, toplam 559 üye olarak gerçekleşmiştir. Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası nın yönetiminde 31 üyeli komisyon en yüksek mercii oluşturmakta olup, söz konusu komisyon şahıs ve kurumsal üyelerden oluşmaktadır. Bütün kararların hayata geçirilmeden önce bu komisyon tarafından ve, denetleme kurumunu teşkil eden, Hong Kong Menkul Kıymetler ve Vadeli İşlemler Komisyonu tarafından onaylanması gerekmektedir. Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası nda 1995 yılı sonu itibarı ile toplam 1033 kağıt işlem görmüş olup, bunlardan 542 si hisse senedi, 244 ü hisse senedine çevrilebilir tahvil, 52 si ise fon ve değişik diğer cins tahvillerden oluşmakta idi. 542 hisse senedinden 518 i yerel, 24 adedi yabancı ve 17 si ise, H tipi hisse senetleri olarak anılan, Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) şirketlerinin hisse senetlerinden oluşmaktaydı. Ancak bu aşamada hiçbir 9 NİU, Tiehang, Stock Market Integration in China and Hong Kong (İngilizce ce), Harvard Law School Journal, 1996, s.3-10 13

Hong Kong hisse senedi, ÇHC de işlem görmüyordu. Hisselerin piyasa değeri 1994 yılı sonunda 270 milyar ABD Doları düzeyinde iken, 1995 yılı sonunda 304 milyar ABD Doları düzeyine çıkmıştır. Aynı yıl içinde işlem gören toplam hisse senedi adedi 306.7 milyar olup, toplam 104.32 milyar ABD Doları ile dünyada 6 ncı sıraya yerleşmiştir. Hong Kong Borsası için kullanılan en önemli endeks Hang Seng Endeksi olup, 33 şirketten meydana gelmiştir. Endeksin hesaplanmasında piyasa değerleri ortalamasının alınması yaklaşımı kullanılmaktadır. Bu şirketlerden bazıları, aynı ABD Dow Jones Endeksinde olduğu gibi, Blue Chip yani en değerli ve güvenilir şirketler olarak kabul edilmektedir. Blue Chip ler iyi kar eden ve sürekli kar etme potansiyeline sahip şirketler olduğu için, bu şirketlerin hisse senetlerine her zaman talep gelmektedir. Gelişen ülkelerde altyapı yatırımlarına ağırlık verildiğinden, bu alanda faaliyet gösteren şirketler uzun ve orta vadeli finansman temini için borsaya yönelme yoluna gitmektedir. Bu nedenle, bu ülkelerde önce altyapı ile ilgili sektörlere ait hisselere, daha sonra ise banka ve finans sektörüne ait hisselere talep önem kazanmaktadır. Gelişen borsalara yatırım yapan uluslararası yatırımcılar için bu sektörlerin kağıtları önem arzetmekte olduğundan, bu tür hisse sentleri Blue Chip olarak kabul edilmektedir. Blue Chip, içinde bulunduğu sektörün lideri durumunda olan, geçmişte devamlı kar elde eden ve temettü veren şirket demektir. Dolayısıyla, riski çok az olan bu tür bir şirket yatırımcılar açısında daha çok rağbet görme potansiyeline sahiptir. 10 Hang Seng Orta Sermaye Endeksi, en fazla işlem gören 50 hisse senedinden oluşmakta, her şirketin ortalama piyasa değeri 4 milyar Hong Kong Doları (HKD) civarında bulunmaktadır. Hang Seng Çin Kurumlar Endeksi ise sadece H tipi şirket senetlerinden oluşmaktadır ve 1993 yılından 10 ÜNAL, Targan, Dünya da ve Türkiye de Menkul Kıymet Borsaları, İTO Yayını, İstanbul, 1991, s.35-36 14

itibaren hesaplanmaya başlanmıştır. 1995 yılı sonu itibarı ile HMKB da 17 H tipi hisse senedi işlem görüyordu. Yabancı şirketler hariç tüm diğer şirketleri kapsayan endeks, 1989 yılından itibaren Tüm Şirketler Endeksi (AOI) adı altında hesaplanmaktadır. Bu şirketlerden 39 tanesi Red Chips yani kızıl şirketler adıyla anılmaktadır. Bunlar Hong Kong da kayıtlı olup, çoğunluğu ÇHC elinde bulunan şirketler grubudur. Bu şirketler H türü şirketlerden ayrı bir grubu oluşturmaktadır. Bu grup için Bloomberg in başlattığı Endeks, Hang Seng Endeksi ile kıyaslandığında, bir yılda yaklaşık iki misli artış göstermiştir. 11 HMKB da, 1996 yılında yapılan bir araştırmaya göre işlem hacmi kurumlar ve şahıslar arasında eşit miktarda gerçekleşmiş, zaman içinde ise kurumların işlem hacmi % 60 a kadar yükselmiştir. Ayrıca Uluslararası yatırımcıların katılımı devamlı bir artış göstermiştir. Yabancı katılımcıların % 70 i İngiltere, Avrupa ve ABD kaynaklıdır. Bunun dışında ÇHC nin önemli ölçüde yatırımları bulunduğu tahmin edilmektedir. 12 Çin Halk Cumhuriyeti son yıllarda çok büyük değişimlerden geçerek, planlanmış bir merkezi ekonomik düzenden, sosyalist pazar ekonomisine dönüşümü gerçekleştirmiştir. Buna karşın Hong Kong, bir asrın üstünde bir serbest piyasa deneyimine sahiptir. Ticari olarak her iki taraf için de karşılıklı verimli ilişkilerin mevcut bulunmasına ve bunların devam ettirilmesi isteklerine karşın, taraflar arasında gözardı edilemeyecek farklılıklar mevcuttur. Hong Kong, 7 milyon nüfusuna karşın, daha önce aktif olan dört menkul kıymetler borsasının birleşimi ile, 2 Nisan 1986 da Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası adı altında dünyanın önemli borsalarından birini oluşturmuştur. Buna karşın 1.2 milyarlık nüfusu ile Çin, 1990 Kasım ve Aralık 11 NİU, Tiehang, Stock Market Integration in China and Hong Kong (İngilizce ce), Harvard Law School Journal, 1996, s.15 12 HONG, Ma, Hong Kong Ekonomisi (Çince), Xiang Gang Chu Ban She, 1.Ban, Xiang Gang, 2001, s.237 15

aylarında Şanghay, Şenzen ve menkul otomasyon kıymetler olmak üzere üç borsayı işleme açmıştır. Hong Kong, uluslararası saygınlığı olan ve ÇHC li firmaların yabancı sermaye ihtiyacının karşılandığı önemli bir uluslararası finans merkezi iken Şanghay, ÇHC deki ulusal fonları ülke ekonomisinde yapılan reformlara ve dolayısı ile milli ekonominin gelişmesine katkıda bulunacak şekilde yönlendiren bir ulusal finans merkezi halindedir. Hong Kong un İngiliz idaresinden Çin e devri ile yapılan anlaşma çerçevesinde, Hong Kong 50 yıl boyunca mevcut olan İngiliz yasalarına göre yönetilecektir. Bu nedenle, bu iki ayrı düzendeki menkul kıymetler borsalarının entegrasyonu sürecine baktığımız zaman, dünyanın diğer bölgelerinde, örneğin Avrupa da görülenden çok farklı bir ortamın incelenmesi söz konusu olmaktadır. Hong Kong sınırları içerisinde İngiliz hukukunun geçerli olmasına karşın, Çin tarafına geçtiğimiz zaman, iş ve ticaret dünyasında hukuksal düzenlemelerden çok ahlaki değerlerin öncelik taşıdığını görebiliriz. İş ve ticaret alanlarındaki bu anlayış farklılığı, Hong Kong ile Çin arasındaki entegrasyonda da farklı ortamlar oluşmasına neden olmuştur. 13 Bununla birlikte, bütün bu algısal ve kurumsal farklılıkların yanı sıra, aynı dilin paylaşılıyor olması, borsaların aynı zaman diliminde işlem yapıyor olması ve yerleşmiş felsefe ve yaklaşımların benzerliği gibi olumlu taraflar da mevcuttur. Bu olumlu benzerliklerin, Çin ve Hong Kong Borsaları arasındaki entegrasyon sürecinde olumlu katkılarda bulunmuştur. Ekim 2003 itibariyle Hong Kong borsasında işlem gören "H" hisseleri 2002 yılına oranla %94 artış göstermiştir. Çinli yatırımcıların Hong Kong'da yatırım yapmasını kolaylaştıracak "Qualified Domestic Institutional Investor 13 NİU, Tiehang, Stock Market Integration in China and Hong Kong (İngilizce ce), Harvard Law School Journal, 1996, s.20 16