Isparta Ekolojisinde Bazı Cruciferae Türlerinin Uygun Yetiştirme Dönemlerinin Belirlenmesi

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 144 KSU. Journal of Science and Engineering 9(2), 2006 Isparta Ekolojisinde Bazı Cruciferae Türlerinin Uygun Yetiştirme Dönemlerinin Belirlenmesi Adem KARATAŞ, Hüsnü ÜNLÜ, Halime ÜNLÜ Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Isparta ÖZET: Bu çalışma, Isparta yöresinde Cruciferae türlerinin uygun tohum ekim zamanlarının belirlenmesi amacıyla 2002 yılında SDÜ Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliğinde yürütülmüştür. Denemede Cruciferae familyasından beyaz baş lahana, kırmızı baş lahana, Brüksel lahanası, yaprak lahana, karnabahar, brokkoli ve Çin lahanasının birer çeşidi kullanılarak 3 farklı tohum ekim zamanı (3 Mayıs, 20 Mayıs, 27 Haziran) denenmiştir. Araştırma sonucunda; en yüksek toplam bitki ağırlığı beyaz baş lahanada (5244 g), brokkolide (3188 g), karnabaharda (5514 g) olarak 20 Mayıs ekim tarihinde elde edilmiştir. Brüksel lahanasında en iyi toplam başcık verimi (800 g/bitki), yaprak lahanada en iyi toplam bitki ağırlığı (3849 g) 3 Mayıs ekim tarihinde alınmıştır. Çin lahanası ve kırmızı lahanada ekim zamanının gecikmesine bağlı olarak toplam bitki ağırlığı artmış; 27 Haziran ekim tarihinde Çin lahanasında 4135 g, kırmızı lahanada 3873 g toplam bitki ağırlığına ulaşılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; yörede Cruciferae türlerinin tohum ekimleri Brüksel lahanası ve yaprak lahanada Mayıs başı; beyaz baş lahana, brokkoli ve karnabaharda Mayıs sonu, Çin lahanası ve kırmızı lahanada Haziran ayında yapılması verim ve kalite özellikleri açısından daha uygun görülmektedir. Vejetasyon süreleri Cruciferae türlerine göre 91-142 gün arasında değişmiştir. Anahtar Kelimeler: Ekim zamanı, baş lahana, karnabahar, brokkoli, Brüksel lahanası, yaprak lahana Determination of the Suitable Growing Period of Some Cruciferae Species in Isparta Ecological Conditions ABSTRACT: This research was carried out to determine suitable sowing time of Cruciferae species in ecological conditions of Isparta in Research and Application Farm of SDU Agriculture Faculty in 2002. Therefore, one cultivar for each species of Cruciferae family as cabbage, red cabbage, Brussels sprouts, kale, cauliflower, broccoli and Chinese cabbage were used and 3 different sowing times (3 May, 20 May, 27 June) were applied. In the result of this study; the highest total plant weight in cabbage (5244 g), in broccoli (3188 g) and in cauliflower (5514 g) was obtained in 20 May sowing date. In Brussels sprouts the highest total sprouts (800g/plant), in kale the highest total plant weight (3849 g) was obtained of 3 May sowing time. In some species total plant weight was increased depending on the delay of sowing time as Chinese cabbage (4135 g), red cabbage (3873 g) in 27 June sowing date. According to this research Isparta region the application of sowing times of Cruciferae species; for Brussels sprouts and kale in early May; for cabbage, broccoli and cauliflower in late May, Chinese cabbage and red cabbage in June was found more suitable for the yield and quality properties. Vegetation periods changed from 91 to 142 days depend on Cruciferae species. Key Words: Sowing time, cabbage, cauliflower, broccoli, Brussels sprouts, kale GİRİŞ Ülkemizde 1.030.204 ha alan üzerinde yaklaşık 23.671.517 ton kadar sebze üretilmektedir (Anon., 2005). 2001 yılı rakamlarına göre Isparta nın toplam sebze üretim miktarı 141.589 ton olup bu üretimin 4.198 tonunu yaprağı yenen sebzeler oluşturmaktadır. İstatistiklere bakıldığında baş lahananın üretim miktarı 1.016 tondur (Anon., 2001). Lahana grubu sebzeler uzun yıllardan beri insan beslenmesinde kullanılmaktadır. Bu durum; lahana grubu sebzelerin besin değerlerinin zenginliğinden kaynaklanmaktadır (Günay, 1984). Ülkemizde lahanaların bir çok değerlendirme şekli olup, çiğ olarak tüketilebildiği gibi, salatası, kapuskası, etli-zeytinyağlı sarması ve turşusu yapılmaktadır (Vural ve ark., 2000). Günümüzde lahana grubu sebzeler bütün yıl boyunca tüketilen ve pazarda satışı yapılan sebzeler arasındadır. Fide yetiştiriciliğinde sıcaklığın 12 o C nin altına düşmesi istenmez. Tohum çimlenmesi için gerekli minimum sıcaklık 0-5 o C arasında olup, 10 o C de 15 gün içinde, 20 o C nin üzerindeki sıcaklıklarda ise 1 hafta içinde çimlenme gerçekleşir. Genellikle fide yetiştirmek için yastıklara soğuk bölgelerde Mart, Nisan ve Mayıs; kışları ılık geçen yerlerde ise Temmuz, Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında lahana tohumları ekilir. Lahana grubu sebzelerin yetiştiriciliğinde hedef; pazar değeri yüksek verimli ve kaliteli başlar üretebilmektir. Lahanagil türlerinin ekolojik istekleri dikkate alınmadan belirlenmeyen yetiştirme dönemi, kalite kayıplarını arttıran en önemli sebeplerin başında gelmektedir. Bu nedenle, tohum çimlenmesinden hasat olgunluğuna kadar yetiştirme sezonunda, bu türlerin ekolojik istekleri dikkate alınarak en uygun ekim tarihleri belirlenmelidir (Günay, 1984). Lahanagiller birbirlerine benzemekle beraber kritik sıcaklıklara karşı hassas olan ve bu noktalarda birbirinden farklılık gösteren sebzelerdir. Bunun için en iyi verim ve kalitenin elde edildiği optimum sıcaklıklara karşı duyarlılıkları ile birlikte vegetasyon süreleri de birbirinden farklı olduğundan (Bayraktar, 1981; Ağaoğlu vd, 1987) üretimde çeşit seçimi ile birlikte bölgenin ekolojisine uygun ekim zamanının tespit

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 145 KSU. Journal of Science and Engineering 9(2), 2006 edilmesi gerekmektedir (Kocabayoğlu ve Selçuk, 1974; Turhan, 1974; Ercan, 1987). Pratikte lahanagillerde ve karnabaharlarda tohum ekimi soğuk bölgelerde, sıcak bölgelere nazaran daha erken yapılmaktadır. Akdeniz ve Ege de Mayıs- Temmuz arasında tohum ekildiği halde Marmara ve Karadeniz de Mart-Mayıs aylarında; Ortadoğu ve Güneydoğu Anadolu da ise Nisan-Mayıs aylarında ekilir (Bayraktar, 1981; Günay, 1984). Yapılan bir araştırmada; Ege Bölgesinde karnabahar üretimine Temmuz başlarında başlanması gerektiği, Mayıs ta tohumları ekilen üründe kalite bozulmaları olduğu tespit edilmiştir (Kocabayoğlu ve Selçuk, 1974). Karadeniz bölgesinde yaprak lahana ile gerçekleştirilen başka bir denemede; 26 Ağustos tohum ekimi ile başlatılabilmiş, sonraki ekimlerde verim düşmüştür (Ercan, 1987). Erzurum şartlarında ise, baş lahana üretimine Mayıs başlarında başlanabilmektedir (Padem, 1989). Polonya da Brüksel lahanasında yapılan bir çalışmada 3 farklı ekim tarihi (2 Nisan, 15 Nisan ve 2 Mayıs) ile 3 farklı hasat zamanının (15 Ekim, 15 Kasım ve 15 Aralık) kalite ve verim üzerine olan etkileri araştırılmıştır. Araştırma sonucuna göre orta ve geçci çeşitlerin verimi, Nisan ekiminde Mayıs ekimine göre %80 civarında artırmıştır (Babik ve Rumpel, 1994). Brokkoli nin 9 çeşidiyle yapılan bir çalışmada; brokkoliler erkencilik açısından 2 gruba ayrılmışlardır. Çalışma sonucunda baş ağırlığı ve pazarlanabilir ürün miktarları erkenci çeşitlerde daha düşük seviyelerde bulunurken; kalite bakımından 2 grup arasında belirgin bir farklılık bulunamamıştır (McCall ve Sorensen, 1995). Suvandjiev ve Suvandjieva (1995) Bulgaristan da erkenci lahana çeşitlerinin en uygun ekim zamanını belirlemek amacıyla yaptıkları bir çalışmada; Besepera ve Sprint çeşitleri ile 4 ekim tarihini (30 Ağustos, 10 Eylül, 20 Eylül ve 5 Ekim) incelemişlerdir. Deneme sonucunda ekim tarihi geciktikçe çiçek oluşumunun azaldığı; erkenci lahana için en uygun ekim tarihinin 20 Eylül olduğu, en yüksek verim Sprint çeşidinden 24 870 kg/ha olarak alınmıştır. Vanparys (1995), 26 karnabahar çeşidinde erken ekim için uygun çeşitleri belirlemek amacıyla 3 yıl süreyle yaptığı bir araştırmada en iyi sonuçları Asterix, Aviso, Cadet, Fremont ve Nautilus çeşitlerinden elde etmiştir. İtalya da Quarantina, Sessantinai di Gennaio ve di Febbraio-Marzo brokkoli çeşitlerinde 4 farklı ekim zamanının (25 Eylül, 21 Ekim, 4 Aralık, 19 Ocak) verim ve hasat zamanı üzerine etkileri araştırılmıştır. Araştırma sonucunda; ekim tarihindeki gecikmenin verimi azalttığı, 19 Ocak ve 25 Eylül ekimlerinin karşılaştırıldığında, erken ekimin pazarlanabilir verimi %57 ile %96 oranlarında artırdığı tespit edilmiştir (Bianco ve ark., 1996). Yapılan literatür incelemelerinde Cruciferae familyası türlerinin bir veya bir kaçının değişik bölgelerde yetiştirme dönemlerinin belirlenmesine yönelik çalışmalara rastlanmaktadır (Akıncı vd., 1995; Aktaş vd., 1999). Bu çalışmalarda bazı lahana türlerinin söz konusu bölgeye mahsus en uygun yetiştirme dönemleri belirlenmiştir. Bu bölgelere Ege, Akdeniz, Karadeniz, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile Van (Karataş, vd.,1995), Erzurum (Padem, 1989), Samsun (Balkaya vd., 1995), Trabzon ve Urfa (Pakyürek vd.,1995) gibi nispeten soğuk iklime sahip illerden örnekler verilebilir. Brokkolide 3 çeşit (Gran Vert, XPH 4142 ve ML 423) üzerinde yapılan bir çalışmada) 4 farklı ekim tarihi (6 Ağustos, 19 Ağustos, 2 Eylül ve 16 Eylül) denenmiştir. Deneme sonucunda ekim tarihinin gecikmesinin verim ve baş ağırlık değerlerinde düşmeye sebep olduğu saptanmıştır (Trotta ve Damato, 2000). (Eta ve Ece, 2003) Tokat koşullarında beyaz baş lahananın uygun ekim zamanı ve uygun çeşitleri belirlemek amacıyla beyaz baş lahanada yaptıkları bir çalışmada 24 beyaz baş lahana çeşidini ve 4 farklı ekim zamanını (1 Mayıs, 20 Mayıs, 10 Haziran ve 30 Haziran) incelemişlerdir. Deneme sonucunda Awamori çeşidi 10,960 ton/da ile en verimli çeşit; en iyi ekim zamanı ise 10.472 ton/da ortalama verim ile 20 Mayıs olarak tespit edilmiştir. Pakistan da brokkolide yapılan bir çalışmada 4 farklı ekim zamanının (20 Nisan, 5 Mayıs, 20 Mayıs ve 4 Haziran) gelişme ve verim üzerine olan etkileri araştırılmıştır. En yüksek verim 5 Mayıs ekim tarihinden elde edilmiştir (Ahmed ve Siddique, 2004). Isparta yöresinde Cruciferae familyasının bir çok türünün yetiştiriciliği yapılmakla beraber şu ana kadar yöreye özgü herhangi bir bilimsel çalışma yapılmamıştır. Serin iklim grubu sebzeler arasında yer alan lahanagiller ve özelikle brokkoli, Brüksel lahanası gibi türler, turizm bölgelerinde yaz aylarında da aranmaktadır. Ancak, bu türlerin yazları sıcak geçen sahil şeridinde turizm mevsiminde yetiştirilmesi imkansızdır. Isparta yöresinin turizm bölgelerine yakınlığı ve rakımın yüksekliği nedeniyle sahip olduğu serin iklim avantajıyla, yazları bu türleri yetiştirmeye elverişli olabileceği kanısı araştırmanın önemini açıkça ortaya koymaktadır. Isparta yöresinde sebze üretimi içerisindeki önemi gittikçe artan Cruciferae familyası sebzeleri üzerine şu ana kadar yörede herhangi bir bilimsel çalışma yapılmamış oluşu bu araştırmanın gerekçesini ortaya koymaktadır. Bu çalışmada amaç; Isparta ve yöresinde lahana grubu sebzelerin yetiştiriciliğinin teşvik edilerek, sebze ürün deseninin zenginleştirilmesi ve uygun yetiştirme dönemlerinin tespit edilerek pratiğe aktarılması hedeflenmiştir. MATERYAL ve METOT Bu çalışma 2002 yılında SDÜ Ziraat Fakültesi Kuleönü Araştırma ve Uygulama Çiftliğinde yürütülmüştür. Bitkisel materyal olarak Cruciferae familyasının Beyaz baş lahana (Brassica oleracea L. var. capitata subvar. F. alba cv. Sarton F 1 ), Kırmızı baş lahanası (Brassica oleracea L. var. capitata subvar. F. rubra cv. Royale F 1 ), Brüksel lahanası (Brassica oleracea L. var. gemmifera cv. Brillant F 1 ), Yaprak

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 146 KSU. Journal of Science and Engineering 9(2), 2006 lahana (Brassica oleracea L. var. acephala cv. Yerli), Karnabahar (Brassica oleracea L. var. botrytis cv. Barcelona F 1 ), Brokkoli (Brassica oleracea L. subvar. italica cv. Sedef F 1 ), Çin lahanası (Brassica oleracea L. var. pekinensis cv. Kasumi F 1 ) türlerinin birer çeşidi kullanılmıştır. Lahana türlerinin tohumları 1 torf + 1 perlit oranında hazırlanan harç doldurulmuş 45 lik plâstik fide viollerine ekilmiş, çimlenmeyi kolaylaştırmak için ot ile malçlanmış, süzgeçli kova ile günde 1-2 kez sulanmıştır. Tohum ekiminden 3-4 gün sonra, çimlenme başlangıcında malç kaldırılmıştır. Fideler 35-38 gün sonra toprak hazırlığı ve parselasyonu yapılan deneme arazisine dikilmiştir. Deneme Tesadüf Blokları Deneme Plânına göre 3 tekerrürlü ve parselde 20 bitki bulunacak şekilde kurulmuştur. Ortalamaların çoklu karşılaştırması %95 güvenle Duncan a göre yapılmıştır. Toprak hazırlığında 4 ton/da çiftlik gübresi verilmiş; damla sulama yöntemiyle ihtiyaca göre 4-7 gün aralıklarla sulama yapılmıştır. Yetiştirme süresince damla sulama sistemiyle NPK + mikroelement dengeli her sulamada 1 kg/da dozunda gübreleme yapılmıştır. Deneme esnasında lahana kelebeği tırtılı ve yaprak biti zararlıları görüldüğünde, kimyasal yöntemle mücadelesi yapılmıştır (Malathion). Yetiştirme periyodundaki iklim değerleri Tablo 1 de verilmiştir. Denemenin materyal ve metoduna ilişkin diğer bilgiler Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 1. Isparta da araştırmanın yapıldığı aylardaki meteorolojik değerler (Anonim, 2002) Parametre Aylar ( 2002 ) Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Işık şiddeti (cal/cm²) 610,1 607,4 577,6 534,5 416,1 358,4 Güneşlenme süresi (saat) 10,2 11,1 10,7 10,8 8,0 7,7 Ort.hava sıcaklığı ( C) 15,9 21,1 23,3 22,5 16,6 13,4 10 cm derinlikteki Ort.toprak sıcaklığı ( C) 19,6 25,6 28,8 28,0 19,5 16,4 20 cm derinlikteki Ort.toprak sıcaklığı ( C) 18,1 24,0 27,9 27,8 20,1 16,9 Yağışlı günler (gün) 7,0 4,0 8,0 4,0 16,0 5,0 Yağış toplamı (kg/m²) 45,7 1,0 10,6 9,0 73,7 5,2 Ort. Nispi nem (%) 63,2 55,7 55,2 56,3 71,0 64 Tablo 2. Cruciferae familyasına ait bazı türlerde ekim, dikim ve hasat zamanı Tür Çeşit 1 Ekim Zamanı Dikim Zamanı 2 Hasad Zamanı 3 3 Mayıs 7 Haziran 27 Eylül Beyaz baş lahana Sarton F 1 20 Mayıs 27 Haziran 4 Ekim 27 Haziran 1 Ağustos 8 Kasım 3 Mayıs 7 Haziran 15 Ağustos Brokkoli Sedef F 1 20 Mayıs 27 Haziran 27 Eylül - * - - 3 Mayıs 7 Haziran 27 Eylül 4 Brüksel lahanası Brillant F 1 20 Mayıs 27 Haziran 11 Ekim 4 27 Haziran 1 Ağustos 8 Kasım 4 3 Mayıs 7 Haziran 15 Ağustos Çin lahanası Kasumi F 1 20 Mayıs 27 Haziran 29 Ağustos 27 Haziran 1 Ağustos 4 Eylül 3 Mayıs 7 Haziran 5 Eylül Karnabahar Barcelona F 1 20 Mayıs 27 Haziran 4 Ekim 27 Haziran 1 Ağustos 25 Ekim 3 Mayıs 7 Haziran 29 Ağustos Kırmızı lahana Royale F 1 20 Mayıs 27 Haziran 4 Ekim 27 Haziran 1 Ağustos 8 Kasım 3 Mayıs 7 Haziran 27 Eylül Yaprak lahana Yerli 20 Mayıs 27 Haziran 4 Ekim 27 Haziran 1 Ağustos 25 Ekim 1.Yaprak lahana İstanbul Tohum firmasına, diğer tüm çeşitler ise Multi Tarım Ticaret Ltd. Şti. firmasına aittir. 2. Tüm lahanagil türlerinde dikim sıklığı 100*60 cm dir. 3. İlk hasad tarihi dikkate alınmış olup; aynı uygulamada hasad olgunluklarına 1-3 farklı zamanda ulaşılmıştır. 4. Hasad başlangıcı olup; tüm zamanlarda 28 Kasım a kadar iki haftada bir hasad yapılmış; kış nedeniyle daha sonra yapılamamıştır. * : Tohum yetersizliğinden 27 Haziran ekimi yapılamamıştır.

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 147 KSU. Journal of Science and Engineering 9(2), 2006 Çalışmada toplam bitki ağırlığı, hasada gelmiş bitkilerin kök boğazından kesilerek tartılmasıyla, tüketilebilir baş ağırlığı, bitkilerin serbest dış yaprakları alındıktan sonra tartılarak belirlenmiştir. Randıman (%) ise tüketilebilir baş ağırlığı toplam baş ağırlığına oranlanarak hesaplanmıştır. Göbeklenme oranı (%) göbeklenen bitki sayısının toplam bitki sayısına bölünmesiyle hesaplanmıştır. Vejetasyon süresinin (tohum ekimi-hasat) lahana türlerine göre değişimi belirlenmiştir. Canlı bitki oranı Mart ayında yapılan sayımlar sonucunda; canlı bitki oranı = [canlı bitki sayısı/toplam bitki sayısı] x 100 formülüne göre hesaplanmıştır (Tablo 3). BULGULAR VE TARTIŞMA Ekim Zamanının Vegetasyon Süresi Ve Kışa Dayanımı Üzerine Etkileri Isparta da Cruciferae türlerinin ortalama vejetasyon süreleri uzundan kısaya doğru; Brüksel lahanasında (142 gün), beyaz baş lahanada (139 gün), yaprak lahanada (135 gün), kırmızı lahanada (130 gün), karnabaharda (127 gün), brokkolide (117 gün) ve Çin lahanasında (91 gün) olarak sıralanmıştır. Tohum ekimihasad süresi, ekim zamanlarına göre de değişmiş, aynı türün farklı çeşitlerine göre de varyasyon gösterebileceğinden türler bazında uygunluğu belirlenen ekim zamanlarında, çeşit adaptasyon denemeleri yapılarak en yüksek performansı gösteren çeşitlerin belirlenmesine ihtiyaç vardır. Nitekim, aynı amaçlı araştırmalar başka araştırıcılar tarafından da yapılmıştır (Vanparys, 1995; McCall ve Sorensen, 1995; Babik ve Rumpel, 1994). Isparta ekolojisinde Brokkoli ve karnabahar kış soğuklarından tamamen ölmüş, beyaz baş lahana %46.4, Brüksel lahanası %34.2, kırmızı lahana %15.2, yaprak lahana %7.5 ve Çin lahanası %1.5 oranlarında ertesi yıl ilkbahara canlı olarak çıkabilmiştir (Tablo 3). Beyaz Baş Lahana nın beyaz baş lahananın toplam ve tüketilebilir baş ağırlığı ile baş çapı üzerine etkisi önemli (p<0.05) bulunmuş; randıman ve baş boyunu etkilememiştir. 20 Mayıs ve 27 Haziran tohum ekimlerinden en iyi sonuçlar alınmıştır (Tablo 4). Tablo 3. Farklı dikim zamanlarının vejetasyon süresi ve ertesi ilkbaharda canlı bitki oranına etkisi Tür Çeşit Vejetasyon Süresi (gün) Ertesi İlkbaharda Canlı Bitki Oranı (%) 147 67.5 Beyaz baş lahana Sarton F 1 137 62.5 134 9.1 Ortalama 139 46,4 104 0 Brokkoli Sedef F 1 130 0 - - Ortalama 117 0 147 17.5 Brüksel lahanası Brillant F 1 144 35.0 134 50.0 Ortalama 142 34.2 104 0 Çin lahanası Kasumi F 1 101 0 69 4.5 Ortalama 91 1.5 125 0 Karnabahar Barcelona F 1 137 0 120 0 Ortalama 127 0 118 10.0 Kırmızı lahana Royale F 1 137 17.5 134 18.2 Ortalama 130 15.2 147 7.5 Yaprak lahana Yerli 137 15.0 120 0 Ortalama 135 7.5

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 148 KSU. Journal of Science and Engineering 9(2), 2006 Tablo 4. Farklı ekim zamanlarının beyaz baş lahanada toplam bitki ağırlığı, tüketilebilir baş ağırlığı, randıman, baş boyu ve baş çapı üzerine etkileri Toplam bitki ağırlığı Tüketilebilir baş Randıman Baş boyu Baş çapı (g)* ağırlığı (g)* (%) (cm) (cm)* 3 Mayıs 2002 4262 b 2429 b 57 16 73 b 20 Mayıs 2002 5244 a 3052 a 58 15 86 a 27 Haziran 2002 5027 a 2783 a 55 15 87 a * : p<0.05 ihtimal seviyesinde önemli; diğerleri önemsizdir. Karnabahar Karnabahar ekim zamanları çiçek tablası ağırlığını önemli (p<0.05), incelenen diğer özellikleri ise istatistiki anlamda etkilememiş olmakla birlikte 20 Mayıs tarihli tohum ekim zamanının sayısal değerler ve ortalamaların çoklu karşılaştırma testinden de anlaşılacağı gibi diğer ekim zamanlarından üstün olduğu görülmektedir (Tablo 5). Tablo 5. Farklı ekim zamanlarının karnabaharda toplam bitki ağırlığı, çiçek tablası ağırlığı, randıman ve tabla boyu üzerine etkileri Toplam bitki ağırlığı Çiçek tablası ağırlığı Randıman Tabla boyu (g) (g)* (%) (cm) 3 Mayıs 2002 4236 1862 b 44 b 15 b 20 Mayıs 2002 5514 3151 a 58 a 17 a 27 Haziran 2002 4131 1939 b 47 ab 15 b * : p<0.05 ihtimal seviyesinde önemli ; diğerleri önemsizdir. Brokkoli Brokkolide toplam bitki ağırlığı, çiçek tablası ağırlığı ve randıman ikinci tohum ekim zamanında ilk ekimden çok önemli (p<0.01) seviyede üstün çıkmıştır. Tabla boyundaki artış, istatistiki yönden önemli bulunmamıştır (Tablo 6). Tablo 6. Farklı ekim zamanlarının brokkolide toplam bitki ağırlığı, çiçek tablası ağırlığı, randıman ve tabla boyu üzerine etkileri Toplam bitki ağırlığı Çiçek tablası ağırlığı Randıman Tabla boyu (g)** (g)** (%)** (cm) 3 Mayıs 2002 2364 b 484 b 20 b 16 20 Mayıs 2002 3188 a 1232 a 39 a 25 **: p<0.01 ihtimal seviyesinde önemli; diğeri önemsizdir. Beyaz baş lahana, karnabahar ve brokkoli için Mayıs ortalarındaki tohum ekim zamanı ideal görülmekle birlikte, çeşit ve toprak tipine göre en uygun ekim zamanları değişebilir. Ancak, pazara sürekli ürün verebilmek için bu türlerde tohum ekiminin Mayıs- Haziran aylarına yayılması gerekebilir. Ekim zamanı ve uygun çeşit belirleme konusundaki çalışmalardan benzer şekilde, sebze türünün iklim toprak isteklerinin optimal veya civarlarında sağlanabildiğinde en iyi sonuçlar alınmaktadır (Kocabayoğlu ve Selçuk, 1974; Turhan, 1974; Ercan, 1987; Suvandijiev ve Suvandijieva, 1995; Bianco ve ark., 1996). Kırmızı Lahana Kımızı lahanada ekim zamanlarının tüketilebilir baş ağırlığı, baş boyu, baş çapı üzerine etkisi çok önemli; toplam bitki ağırlığına etkisi önemli olmuş; randıman ve göbeklenme oranı farklı ekim zamanlarına göre değişmemiştir. Toplam ve tüketilebilir baş ağırlığı ile baş çapında en yüksek değerlere 27 Haziran tarihli üçüncü ekim zamanında ulaşılmıştır. Ancak, adı geçen özelliklerde ekim zamanındaki gecikmeye bağlı olarak iyileşme görülürken; baş boyu, göbeklenme oranı ve randıman ekim zamanındaki gecikmeyle azalma eğilimi göstermesi dikkat çekicidir (Tablo 7). Tablo 7. Farklı ekim zamanlarının kırmızı (mor) lahanada toplam bitki ağırlığı, tüketilebilir baş ağırlığı, randıman, baş boyu, baş çapı ve göbeklenme oranı üzerine etkileri Top. bitki Tüketilebilir baş Randıman Baş boyu Baş çapı Göbeklenme ağırlığı (g)* ağırlığı (g)** (%) (cm)** (cm)** oranı (%) 3 Mayıs 2002 2761 b 1739 c 63 ab 28 a 48 c 92 20 Mayıs 2002 3093 b 2008 b 65 a 19 b 51 b 88 27 Haziran 2002 3873 a 2280 a 59 b 20 b 55 a 76 * : p<0.05 ihtimal seviyesinde önemli ; **: p<0.01 ihtimal seviyesinde önemli; diğerleri önemsizdir.

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 149 KSU. Journal of Science and Engineering 9(2), 2006 Çin Lahanası Farklı ekim zamanları Çin lahanasının toplam ve tüketilebilir baş ağırlığı, randıman ve mantari Çökerten hastalığına (Pythium ultimum Trow.)* yakalanma oranını çok önemli (p<0.01); göbeklenme oranını ise önemli (p<0.05) düzeylerde etkilemiş, baş boyunu istatistiksel anlamda değiştirmemiştir. 27 Haziran tarihli üçüncü ekim zamanında verim, randıman, göbeklenme oranı ve Çökerten hastalığına yakalanan bitkilerin azlığı bakımından en iyi sonuçlar alınmıştır (Tablo 8). Çökerten hastalığının havalar serinledikçe azaldığı tespit edilmiş olup, yazlık Çin lahanası üretimleri için bu hastalığa dayanıklı çeşitlerin belirlenmesi veya ıslah edilmesi gerekmektedir. Tablo 8. Farklı ekim zamanlarının Çin lahanasında toplam baş ağırlığı, tüketilebilir baş ağırlığı, randıman, baş boyu, göbeklenme oranı ve hasta bitki oranı üzerine etkileri Top. bitki Tük. baş Randıman Baş boyu Göbeklenme Hasta 1 bitki ağırlığı (g)** ağırlığı (g)** (%)** (cm) oranı (%)* oranı (%)** 3 Mayıs 2002 2911 b 2150 b 74 a 33 55 b 70 a 20 Mayıs 2002 2866 b 1634 c 57 b 35 55 b 40 b 27 Haziran 2002 4135 a 3094 a 75 a 34 87 a 13 c * : p<0.05 ; **: p<0.01 ve ***: p<0.01 ihtimal seviyelerinde önemli; diğeri önemsizdir. Kırmızı lahana ve Çin lahanası türlerinde ekim zamanının geciktirilmesi ürünün verim ve kalitesini pozitif yönde etkilemiş; 27 Haziran tarihli en geç ekimden en iyi sonuçlar alınmıştır. Araştırma sonuçları, bu iki türün özellikle baş bağlama dönemindeki yüksek sıcaklıklardan hoşlanmadığı; Isparta daki yazlık üretimlerde Haziran ayında ekim yapılabileceği; üretimin tüm yaz aylarına yayılabilmesi için ise, daha yüksek rakımlı serin bölgelerin tercih edilmesi veya uygun çeşit belirleme çalışmasının gerekeceğine işaret etmektedir. Brüksel Lahanası Brüksel lahanasının toplam başcık verimini önemli (p<0.05); ortalama başcık sayısını çok önemli (p<0.01); bitki boyunu ise çok çok önemli (p<0.001) seviyelerde etkilemiştir. 3 Mayıs tarihli ilk ekim zamanından incelenen tüm konularda çok iyi sonuçlar alınmış, ekim zamanındaki gecikmeye paralel olarak adı geçen değerlerde istatistiki olarak anlamlı düşüşler belirlenmiştir (Tablo 9). Yaprak Lahana Isparta ekolojisinde her üç ekim zamanının da başarılı olduğu söylenebilir. Yaprak lahananın incelenen özelliklerinin ekim zamanlarıyla istatistiksel olarak değişmediği, ekim zamanının gecikmesiyle toplam bitki ağırlığında azalma, yaprak sayısında ise artış görülmüştür (Tablo 10). Brüksel lahanası ve yaprak lahana türlerinde vejetasyon süresi daha uzun olduğundan, erken ekimlerden daha olumlu sonuçlar alınmıştır. Yaprak koltuğunda meydana gelen başçıkları tüketilen Brüksel lahanasında tohum ekiminin Nisan başlarına kadar öne çekilmesi halinde ekonomik üretim yapılabileceği anlaşılmaktadır. Tablo 9. Farklı ekim zamanlarının Brüksel lahanasında toplam başcık verimi, ortalama başcık ağırlığı, ortalama başcık sayısı ve bitki boyu üzerine etkileri Toplam başcık verimi Ort. başcık ağırlığı Ort. başcık sayısı Bitki boyu (g/bitki)* (g) (adet/bitki)** (cm)*** 3 Mayıs 2002 800 a 9.5 ab 85 a 56 a 20 Mayıs 2002 533 b 10.2 a 51 b 50 b 27 Haziran 2002-6.5 b - 34 c * : p<0.05 ; **: p<0.01 ve ***: p<0.01 ihtimal seviyelerinde önemli; diğeri önemsizdir. Tablo 10. Farklı ekim zamanlarının yaprak lahanada toplam bitki ağırlığı, bitki boyu ve yaprak sayısı üzerine etkileri Toplam bitki ağırlığı Bitki boyu Yaprak sayısı (g) (cm) (adet/bitki) 3 Mayıs 2002 3849 88 a 82 20 Mayıs 2002 3574 88 a 100 27 Haziran 2002 3320 79 b 108 *: S.D.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümünde teşhis edilmiştir.

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 150 KSU. Journal of Science and Engineering 9(2), 2006 SONUÇ Bu araştırma, Cruciferae türlerinin yazları serin geçen yerlerde ideal yetiştiriciliği için en uygun ekim zamanları bakımından 3 farklı gruba ayrılabileceğini göstermiştir. Isparta ekolojisinde erken ekimlerde (3 Mayıs) Brüksel lahanası ve yaprak lahanadan, geç ekimlerde (27 Haziran) Çin lahanası ve kırmızı lahanadan mükemmel sonuçlar alınmış; beyaz baş lahana, karnabahar ve brokkoliden ise ilk ve son ekimler arasındaki (20 Mayıs) ekiminden memnuniyet verici sonuçlar alınmıştır. Türlere bağlı olarak vejetasyon süresi 91-142 gün arasında değişmiştir. Yaz sezonunda Cruciferae türlerinin Isparta yöresinde yetiştirilebileceğinin gösterilmesi, türlere göre uygun ekim zamanlarının belirlenmesi bu araştırmanın ekonomik değeri olan önemli sonuçlarıdır. Sıcak mevsimlerde serin iklim sebzelerinin yüksek rakımlı serin yerlerde yetiştirilmesiyle; bu ürünlerin pazar açığı kapatılmış ve sebze üreticilerine ve ülkemize ekonomik faydalar kazandırmış olacaktır. KAYNAKLAR Akıncı, S., Karataş, A., Akıncı, İ. E., Türkmen, Ö. 1995. Van Ekolojik Koşularına Bazı Cruciferae Türlerinin Yetiştirme Dönemlerinin Belirlenmesi Üzerine Bir araştırma. Türkiye II. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, Adana, 280-284. Aktaş, H., Köksal, N., Sarı, N., 1999. Çukurova Koşullarında Brokkoli Yetiştiriciliğinde Farklı Ekim ve Dikim Zamanlarının Verim ve Taç İriliğine Etkileri. Türkiye III. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, Ankara, 554-558. Anonim, 2001. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer). T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayın No: 2758, Ankara. Anonim, 2002. Isparta Meteoroloji Müdürlüğü Kayıtları, Isparta. Anonim, 2005. www.fao.org (15.12.2006) Babik, I., Babik, I., Rumpel, J., 1994. Effect of different sowing dates on timing of Brussels sprouts. seventh international symposium on timing field production of vegetables, Skierniewice, Poland, 23-27 Aug. 1993. Acta-Horticulturae. No. 371, 201-207; Cab. Abst. No: 950305868. Balkaya, A., Odabaş, F., 1995. Bazı Çin Lahanası Çeşitlerinin Samsun Ekolojik Koşullarına Adaptasyonu Üzerine Bir Araştırma. Türkiye II. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, Adana, 269-272. Bayraktar, K., 1981. Sebze Yetiştirme Cilt:II (Kültür Sebzeleri), Ege Üniv, Ziraat Fakültesi, Yayın No:169, İzmir. Bianco, V.V., Damato, G., Pomarici, R., Dias, J.S., Crute, I., Monteiro, A.A. 1996. Sowing and transplant dates in four cima di rapa (Brassica rapa L.) cultivars. I. Sowing dates. International symposium on brassicas. Ninth crucifer genetics workshop, 15-18 Nov. 1994, Lisbon, Portugal. Acta-Horticulturae. 1996, No. 407, Cab. Abst. No: 970302655. Ercan, N., 1987. Samsun Ekolojik Koşullarında Yetiştirilen Yaprak Lahanasında Farklı Tohum Ekim ve Fide Dikim Zamanlarının Bitkilerin Başlıca Morfolojik Özelliklerine ve Verime Etkileri Üzerinde Araştırmalar. EÜ, FBE, Yüksek Lisans Tezi.,İzmir. Eta, Z., Ece, A., 2003. Bazı Beyaz Baş Lahana (Brassica oleracea var. capitata) Çeşitlerinin Tokat Yöresine Uygun Ekim Zamanları ve Verimliliklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Alatarım Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Haziran 2003, 33-39. Günay, A., 1984. Özel Sebze Yetiştiriciliği. Cilt:III. Çağ Matbaası, Ankara. Karataş, A., Akıncı, S., Türkmen, Ö., Akıncı, İ. E., 1995. Van da Beyaz Baş Lahana Yetiştiriciliği Üzerine Araştırmalar. Türkiye II. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, Adana, 285-289. Karataş, A., Türkmen, Ö., Akıncı, İ. E., Akıncı, S., 1995. Van Koşullarında Çin Lahanası Adaptasyon Çalışmaları. Türkiye II. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, Adana, 273-276. Kocabayoğlu, H., Selçuk, S., 1974. Ege Bölgesinde Ziraatı Yapılan Erkenci, Orta ve Geç Karnabahar Çeşitlerinde En Uygun Ekim ve Dikim Zamanlarının Tesbiti. Köyişleri Bakanlığı.Topraksu Gen. Müd. Menemen Bölge Topraksu Araş. Enst. Genel Yay. No:45, Menemen. McCall, D., Sorensen, L., 1995. Broccoli varieties for early season crops. SP-Rapport Statens Planteavlsforsog, No: 25, 16 pp.; Cab. Abst. No:961603010. Padem, H., 1989. Farklı Azot Dozları ile Sulama Seviyelerinin Lahanada Bitki Gelişmesine ve Bazı Bitki Besin Elementlerinin İçeriğine Etkisi. Ata. Üniv. FBE. Bahçe Bitkileri Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi (Basılmamış), Erzurum. Pakyürek, A. Y., Alan, A. R., 1995. Şanlıurfa Harran Ovası Koşullarına Uyabilecek Bazı Çin Lahanası Çeşitlerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Türkiye II. Ulusal Bahçe Bitkileri Kong., Adana, 277-279. Suvandjiev, M., Suvandjieva, P., 1995. Investigation of the timing of early cabbage sowing by late summer sowing under the conditions of Gorna Oriahovitsa region. Rasteniev"dni-Nauki. 32: 5, 239-241; Cab. Abst. No: 970303996. Trotta, L., Damato, G., 2000. Sowing Dates, Age of Transplants and Yield in Three Cultivars of Broccoli (Brassıca Oleracea Var. Italıca Plenck). ISHS Acta Horticulturae 533: VIII International Symposium on Timing Field Production in Vegetable Crops. 1 June 2000. Turhan, K., 1974. Önemli Yıllık Sebzelerin İlkbahar ve Sonbahar Yetiştirme Devrelerinde Vejetasyon Sürelerinin Tespiti ile Verimleri Üzerine Araştırmalar. Ege Üniv, Ziraat Fakültesi Dergisi 2(1): 217-235.

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 151 KSU. Journal of Science and Engineering 9(2), 2006 Vanparys, L., 1995. Variety trial for early sowing of cauliflowers. Mededeling -Provinciaal-Onderzoek- en-voorlichtingscentrum-voor-land-en-tuinbouw,- Beitem-Roeselare. No. 360, 4 pp. Cab. Abst. No:960306970. Vural, H., Eşiyok, D., Duman, İ., 2000. Kültür Sebzeleri (Sebze Yetiştirme). E.Ü. Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, İzmir. 446s.