Şenol Gülgönül Türksat A.Ş. Uydu İşletmeleri Genel Müdür Yardımcısı sgulgonul@turksat.com.tr Nedim Sözbir Türksat A.Ş. Ar-Ge ve Uydu Tasarım Direktörlüğü nsozbir@turksat.com Erdem Demircioğlu Türksat A.Ş. Ar-Ge ve Uydu Tasarım Direktörlüğü edemircioglu@turksat.com Uğur Yıldız Türksat A.Ş. Uydu İşletmeleri Genel Müdür Yardımcılığı ugury@turksat.com.tr Ahmet Fazıl Yağlı Türksat A.Ş. Ar-Ge ve Uydu Tasarım Direktörlüğü afyagli@turksat.com Türkiye de Uydu Teknolojilerinin Gelişimi ve İktisadi Etkileri Türksat A.Ş. uydu haberleşmesi faaliyetleri kapsamında sadece ticari bir şirket olarak ülkemizin ithalat ve ihracat kalemlerini etkilemenin ötesinde, geniş kapsama alanları ve frekans haklarıyla ülkemizde ulusal ve yerel TV kanallarının gelişmesinde ve VSAT sistemleri kullanılarak uzak mesafe veri iletişiminin yapılabilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. 1. GİRİŞ Uzay insanoğlu için yüzyıllar boyunca ulaşılması zor bir hedef olarak görülmüştür. Uydu teknolojileri, 20.yy ın ikinci yarısında hız kazanan uzay yarışının önemli bir unsuru olarak gelişmeye başlamıştır. Dünya genelinde uydu üretimi ve fırlatıcı teknolojileri konusunda teknolojik gelişmişliği yakalamış ülkelerin diğer teknolojiler açısından da belirli bir ilerleme seviyesini yakaladığı görülmektedir. Uydu teknolojileri pek çok alt-sistemin birleşmesinden ve uyumlu şekilde çalışmasından oluşmaktadır. İleri teknoloji sistemlerin geliştirilmesi birçok alanda insan kaynağı ve bilgi istihdamını beraberinde getirerek ülkenin genel gelişmişlik ve iktisadi düzeyini belirlemektedir. Bu makalede uydu pazarının iktisadi etkileri ve ülkemizdeki uydu ve uzay teknolojilerinin gelişimi incelenmiştir. 2. HABERLEŞME UYDULARI VE UZAY TEKNOLOJİLERİ 1945 sonbaharında bilim kurgu yazarı ve İngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri görevlisi Arthur C. Clarke tarafından yazılan Extra Terrestrial Relays başlıklı ma- 20 www.iktisatvetoplum.com Aralık 2015 Sayı: 62
n Şekil 1. Arthur C. Clarke Tarafından Extra-Terrestrial Relays Konu Başlıklı Makalede Önerilen Uydu Sistemi kale, insan yapımı uyduların yer ile eş dönen (GEO-Geosynchronous) yörüngelerde konumlandırılmasının temel taşı olmuştur. Makalede tek bir uydu istasyonunun Dünyanın üçte birine sinyal iletebileceği, üç uydu ile Dünya geneline TV yayını yapılabileceği, haberleşme sağlanabileceği düşüncesi ile çığır açacak bir fikir ortaya atılmıştır. 1954 ve 1955 te AT&T Bell Telefon Lab. dan John R. Pierce tarafından farklı yörüngelerdeki uyduların ayna ve tekrarlayıcı olarak kullanılmasıyla uydu haberleşmesinin yapılabileceği teknik ve finansal açıdan ortaya konmuştur. İlk transatlantik telefon geçişi (TAT-1) 30-50 milyon dolarlık maliyeti ile 36 eş-zamanlı telefon görüşmesini sağlayabilir durumdayken, Pierce uydular üzerinden 1000 eş-zamanlı konuşmanın iletilebileceğini öngörmüştür. 1957 de Sputnik-1 Uydusu nun fırlatılmasıyla alevlenen uzay mücadelesinde, ABD 1960 ların başında askeri ve ticari pek çok projeyi destekleyerek aktif ve pasif uydu teknolojilerinin gelişmesine öncülük etmiştir. 1964 te AT&T tarafından üretilen ilk TELSTAR uydusu, kendi maliyetini karşılayan finansal yapısıyla NASA tarafından 6437 km yükseklikteki orta irtifada bir yörüngeye yerleştirilerek işlevsel hale gelmiştir. 6 Nisan 1965 te COMSAT (Communications Satellite Corporation) tarafından finanse edilen, Hughes Aircraft Company tarafından üretilen EARLY BIRD haberleşme uydusu GEO yörüngeye yerleştirilerek küresel uydu haberleşmesi çağı başlamıştır. Ülkelerin katılımı ile kurulan INTELSAT (International Telecommunications Satellite Organization) 1965 te telli hatlar üzerinden dakikası 10 dolar olan telefon görüşmesi maliyetlerini uydu haberleşmesi kullanarak 1dolara indirmeyi başarmıştır. Maliyetlerdeki bu dramatik düşüşler, uydu teknolojilerinin hem televizyon yayınlarının iletiminde hem de veri aktarımında son derece önemli rol oynadığı göstermektedir. Sayı: 62 Aralık 2015 İktisat ve Toplum 21
Uydu teknolojileri, hızla gelişme gösterdiği son yarım yüzyılda sadece uzay sektörünün gelişmesine katkı sağlamamıştır. Uydu üretimi pek çok farklı alt sistemin senkronize şekilde çalışmasından oluşmaktadır. Bu çok disiplinli yapı, güneş panellerinden pillere, antenlerden faydalı yük donanımlarına kadar farklı sistemlerin sürekli şekilde geliştirilmesine öncelik etmektedir. Uzay ortamı için geliştirilen alt sistemler ve cihazlar sadece uydu sektörüyle sınırlı kalmadan askeri ve ticari kullanıma da elverişlidir. Günümüzde uydu pazarı denildiğinde uydu üretimi, fırlatma sistemleri, yer sistemleri ve haberleşme (TV, veri vb.) servisleri alanındaki çalışmalar incelenmektedir. Uydu üretimi en son teknolojilerin kullanımı açısından önemli bir sektör olsa da uydu pazarı içerisinde en düşük paya sahiptir. 3. UYDU EKONOMİSİNE GENEL BİR BAKIŞ Uydu ekonomisi birçok farklı faaliyet alanının birbiri ile ayrılmaz bağlantıları sonucunda oligopol piyasa yapısı özelliği göstemektedir. Bu faaliyet alanları, aşağıda belirtilen 5 farklı aşamada ele alınmıştır: n Şekil 2. Uydu Ekonomisinin 2013 ve 2014 Yılları Gelir Dağılımı Uydu Ekonomisi Gelir Dağılımı (Milyar $) Hizmet Sağlayıcıları (1000 Şirket) Uydu Operatörleri (45 Şirket) Terminal Üreticileri (100 Şirket) Uydu Üreticileri (10 Şirket) Fırlatma Hizmeti Sağlayıcıları (5 Şirket) 110 120 12,25 12,23 5 5 2,7 2,6 1,7 1,6 0 20 40 60 80 100 120 140 2013 2014 Kaynak: 2014 ve 2015 Euroconsult Raporları. 22 Hizmet Sağlayıcıları Uydu Operatörleri Terminal Üreticileri Uydu Üreticileri Fırlatma Hizmeti Sağlayıcıları Şekil 2 de 2013 ve 2014 yıllarına ait dünya uydu ekonomisini oluşturan faaliyet alanlarının gelirleri belirtilmiştir. Küresel pazarda bu faaliyet alanlarının temeli uydu operatörlerinin yaptıkları yatırımlar ile doğru orantılıdır. Ayrıca uydu operatörlerinin geliri, sahip oldukları aktarıcı sayıları ve aktarıcılar üzerinden verilen kapasite oranları ile doğru orantılıdır. Bu kapasiteler, TV yayıncılığı ve veri hizmetleri alanlarında kullanılmaktadır. Tablo 1 de en fazla gelire sahip beş uydu operatörünün ve Türksat A.Ş. nin sahip olduğu aktarıcı sayıları, aktarıcıların kullanım alanları ve yayın yapmakta oldukları televizyon sayıları gösterilmiştir. Uydu Operatörleri çoğunlukla devlet desteği ile kurulmuş ve yatırımlarını da devlet destekleri ile sağlayan şirketlerden oluşmaktadır. Ülkemizin tek uydu operatörü Türksat A.Ş 2004 yılında Türk Telekom un özelleştirilmesi sonrasında yasa ile kurulwww.iktisatvetoplum.com Aralık 2015 Sayı: 62
n Tablo 1: 5 Büyük Uydu Operatörü ve Türksat Uydu Operatörü Toplam Aktarıcı Sayısı Veri Aktarıcıları Sayısı Toplam Aktarıcılara Oranı Video Aktarıcıları Toplam Aktarıcılara Oranı Toplam Kullanılan Aktarıcı Sayısı Toplam Televizyon Kanalı Sayısı SES S.A. 1,538 333 %30 775 %70 1108 6949 Intelsat S.A. 2,062 849 %54 726 %46 1575 5550 Eutelsat S.A. 1,071 294 %32 633 %68 927 5685 Telesat S.A. 512 188 %41 271 %59 459 2743 Sky Perfect JSAT 299 112 %60 75 %40 187 458 Türksat A.Ş. 89 9 %15 51 %85 60 592 Kaynak: 2015 Euroconsult Raporu. muştur. Türkiye nin tek uydu operatörü olması nedeni ile ülkemizde bu piyasa De Jure Monopol olarak tanımlanabilmektedir. Nedeni ise Türksat A.Ş. nin uydu operasyonlarını özel yasalar ile yapan tek şirket olmasıdır. Fakat uydu operasyonları dışında pazarlama faaliyetleri Türkiye kapsama alanına sahip diğer operatörler tarafından ülkemizde yapılabilmektedir. Uydu üretimi acısından ülkemizde son dönemde sözleşmesi yapılan Türksat 6A projesi milli imkânlar ile ülkemizde üretilecek ilk haberleşme uydu projesidir. 546 Milyon TL olan toplam proje bütçesinin, 369 Milyon TL lik kısmı Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, 147 Milyon TL TÜBİTAK, 30 Milyon TL ise Türksat tarafından sağlanmaktadır. Projede Türksat müşteri kurum olup proje yöneticisi kurum TÜBİTAK Uzay Teknolojileri Araştırma Enstitüsü ve diğer proje yüklenicileri ise ASELSAN, TAI ve CTECH firmalarıdır. Piyasa yapısını inceleyecek olursak devlet desteği ile her bir alt alanda birer kurum desteklenmekte ayrıca bu şirketlerin birleşmesi ile üretimde yine devlet desteği ile oligopol piyasa yapısı oluşturul- n Şekil 3. Uydu Operatörleri 2013 ve 2014 Yılları Gelir Dağılımları Uydu Operatörleri Gelir Dağılımı (Milyar $) 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2,55 2,5 2,47 2,6 1,89 1,86 0,84 0,9 0,48 0,61 SES Intelsat Eutelsat Telesat Sky Perfect JSAT 0,11 0,06 Türksat 4,54 4,34 Diğer Operatörler (33 Operatör) 2014 2013 Kaynak: 2014 ve 2015 Euroconsult Raporları. Sayı: 62 Aralık 2015 İktisat ve Toplum 23
maktadır. Projedeki amaç ise Türkiye nin kendi imkânları ile haberleşme uydusunu üreten ve testlerini gerçekleştirebilen ilk on ülke arasında yer almasını sağlamaktır. Bu sayede Türkiye, haberleşme uydu üretebilen bir ülke olacak ve bu teknolojiye sahip olmayan ülkelerde pazarlama faaliyetleri yapma yetkinliği kazanacaktır. Bu yatırım, diğer sektörleri de etkileyecek ve Türkiye nin yerli roket yapımı ve uydu kontrol antenlerinin yerli üretimi, askeri haberleşme uydusu gibi yeni projeleri tetikleyecektir. Hizmet sağlayıcıları açısından ülkemizde Uydu Haberleşme Hizmeti veren kırk beş şirket ve Uydu Platform Hizmeti veren yirmi bir şirket bulunmaktadır. Haberleşme hizmeti veren şirketler VSAT (Uydu üzerinden Haberleşme ve İnternet) veri hizmetlerine yoğunlaşmaktayken platform hizmeti veren şirketler, Digitürk, D Smart, Tivibu ise platform yayıncılık veya uplink hizmetlerine yoğunlaşmaktadırlar. Şekil 3 te uydu operatörlerinin 2013 ve 2014 yıllarına uydu operasyonlarına ait gelir dağılımı, gelir düzeyi en yüksek olan beş operatör ve Türksat A.Ş esas alınarak gösterilmektedir. Dünyanın en büyük beş uydu operatörünün ve Türksat A.Ş. nin 2014 yılına ait gelirleri, pazar payları ve sahip oldukları uydu sayıları, piyasada gelir sıralamasına göre Tablo 2 de gösterilmiştir. Bu şirketlerden Intelsat ve Eutelsat ülkelerin ortaklığı ile kurulmuş, sonrasında özelleştirilmiştir. SES firması Lüksemburg devletinin ortak olduğu bir firmadır. 4. UYDU ÜRETİM SÜREÇLERİ Uydu üretimi birçok disiplinin ortak çalışmasını gerektiren teknolojileri içermektedir. Uydu, üzerinde taşıdığı faydalı yükün görevini istenen teknik isterler dahilinde ve hedeflenen görev ömrü boyunca sağlıklı bir şekilde yapmasını sağlar. Uydu üzerindeki tüm ekipmanların uzay şartlarında çalışabilir olması gerekmektedir. Ayrıca her bir ekipmanın çalışma ömrünün uydunun görev süresi ile uyumlu olmasına dikkat edilmesi gerekmektedir. Uydular görüntü almak, bilimsel araştırma veya haberleşme amaçlı kullanılmaktadır. Uydular genellikle, faydalı yük ve hizmet modülü olarak iki ana alt-sistemden oluşmaktadır. İlk olarak, belirlenen uydu görevine göre faydalı yük modülü tasarlanmalıdır. Bu faydalı yükü taşıyacak hizmet modülü alt-sistemi, faydalı yükün ihtiyaç duyacağı elektriksel gücü, sağlam mekanik ve termal yapıyı, ve gerekli veri ağını sağlayacak şekilde seçilir ve tasarlanır. Faydalı yük tasarımında uydunun çalışacağı frekans bantlarına göre aktarıcı sayısı ve hizmet vereceği dünya üstündeki bölgeleri içeren kapsama alanları belirlenir. Bu kapsama alanlarına uygun anten topolojisi seçilir ve uydu üstünde yerleşimi yapılır. Haberleşme uydularında, yüksek RF güç gereksinimi olduğundan genellikle yüksek kazanca sahip reflektör antenler kullanılmaktadır. Uydunun aktarıcı sayısı uydunun boyutlarını belirleyen en önemli parametredir. Aktarıcı sayısı arttıkça ihtiyaç duyulan elektriksel güç de artmaktadır. Bu ihtiyacı gidermek amacıyla uydunun güneş panellerinin sayısı ve boyutları artmaktadır. Bununla beraber aktarıcıları taşıyacak uydu panellerinin boyutu da artarak artan alan ihtiyacını giderecektir. Ayrıca aktarıcıların çalışmaları sırasında ortaya çıkacak ısının uydudan atılması gerekmektedir. İstenmeyen ısının atılması için ayna benzeri özel bir malzeme ile uydunun n Tablo 2: Uydu Operatörlerinin 2014 Gelirleri Ve Pazar Payları Operatör Sırası Operatör Adı 2014 Yılı Gelir (Milyar $) 2014 Yılı Pazar Payı Menşei Aktif Uydu Sayısı 1 SES S.A. 2,548 %20.7 Lüksemburg 49 2 Intelsat S.A. 2,472 %20.1 A.B.D 49 3 Eutelsat S.A. 1,888 %15.4 Avrupa Birliği 32 4 Telesat S.A. 0,836 %6.8 Kanada 14 5 Sky Perfect JSAT 0,486 %4.0 Japonya 14 20 Türksat A.Ş. 0,114 %0,9 Türkiye 4 Kaynak: Euroconsult 2015 raporu ve www.satbeams.com. 24 www.iktisatvetoplum.com Aralık 2015 Sayı: 62
kuzey ve güney panellerinin dışı kaplanmaktadır. Ayrıca uydu içinde ısının dağıtılması ve termal bir denge sağlanması amacıyla ısı tüpleri de kullanılmaktadır. Uydu üretim süreçleri çeşitli aşamalardan oluşmaktadır. Bunlardan ilki olan Ön Tasarım Gözden Geçirme Toplantısı (Preliminary Design Review, PDR) aşamasında uydunun genel tasarımını değerlendirilir, teknik isterlere uyumu gözden geçirilir. PDR aşamasında uydunun birçok ekipmanı belirlenmiş durumdadır. Tasarımın tamamen bitirildiği aşama ise Kritik Tasarım Gözden Geçirme Toplantısı (Critical Design Review, CDR) aşamasıdır. Bu aşamada uydunun tüm ekipmanları belirlenir ve tasarım dondurulur. Bu aşamadan sonra uydunun yapım aşaması başlar. Bu çalışmalar, uyduların yapımının ve testlerinin gerçekleştirilmesi için özel olarak yapılmış uydu montaj, entegrasyon ve test merkezlerinde (Assembly, Integration and Test, AIT) gerçekleştirilir. AIT merkezi, temiz oda standartlarında çalışılan, içinde uydunun termal, vakum, anten test alanı, titreşim ve akustik test odalarını içeren bir yapıdır. Uydu üretim süreçleri faydalı yüke ve hizmet modülü ekipmanların ilgili panellere yerleştirilmesi ile başlamaktadır. Tamamlanan paneller daha sonradan birleştirilerek alt-sistemleri oluşturur. Alt sistemlerin birleştirilmesi ile de uydunun sistem seviyesi entegrasyonu sağlanmış olmaktadır. Tüm bu aşamalarda, ekipmanlar ve alt-sistemler termal ve mekanik testlere tabi tutulur. Bu test aşamalarında uydunun RF performansındaki değişimler gözlemlenir. Uydu sistem seviyesinde ilk olarak RF performans testine tabi tutulur. Bu aşamada aktarıcıların performansları ölçülür. Daha sonrasında uydunun elektromanyetik uyumluluğuna bakılır. Uydu termal vakum odasına alınır ve uzay ortamında maruz kalacağı ısınma ve soğuma testleri uygulanır. Bu aşamada termal vakum odasındaki basınç uzay seviyesine yakın bir değere kadar düşürülür ve uzay şartlarında maruz kalacağı sıcaklıklarda teste tabii tutulur. Termal vakum testinden sonra uydu titreşim testleri yapılır. Bu testler sırasında uydunun fırlatma esnasında fırlatma roketinden kaynaklanan mekanik zorlamalara dayanıp dayanmadığı gözlemlenir. Titreşim testlerinden sonra uydu akustik test odasına alınır ve fırlatma esnasında ortaya çıkan yüksek güçlü ses dalgalarına dayanıklılığı sınanır. Bunun ardından tekrar uydunun genel RF performansı ölçülür ve bozulmalar takip edilir. Daha sonrasında uydu, duvarları RF sinyalleri yansıtmayacak ve dışarı kaçmasına mani olacak şekilde döşenmiş anten test odasına alınır ve antenleri ile beraber aktarıcıların performansları denenir. Bu testlerden de başarı ile çıkan uydu fırlatılmaya hazırlanır. Yakıt tankları, herhangi bir sızmaya karşı test edilir. Haberleşme uydularının AIT aşamaları yaklaşık 18 aylık bir süreçtir. Resim 1: Türksat 3A uydusu anten testleri 5. UYDU TEKNOLOJİLERİNİN ÜLKEMİZDE GELİŞİMİ VE EKONOMİMİZE KATKISI Uydu teknolojileri sadece uydu üretim süreçleri olarak ele alınamaz. Daha önce belirtildiği üzere uydu pazarı, uydu üretimi, fırlatma sistemleri, yer sistemleri ve uydu servisleri gibi alt sektörlere sahiptir. Bu alanlardan uydu üretimi ve fırlatma sistemleri yüksek güvenilirlik ihtiyacı sebebiyle değişime daha kapalı pazarlardır. Uyduların çalıştıkları yörüngelerde donanımsal olarak tamir edilmeleri mümkün olmadığından hem üretim aşamasında hem de fırlatma sırasında geçmişte sıkça kullanılmış ve hata oluşturması beklenmeyen cihaz ve sistemler tercih edilir. Bu cihaz ve sistemlerin geliştirilmesi ve belirli bir kalıta (heritage) ulaşması yıllar süren çalış- Sayı: 62 Aralık 2015 İktisat ve Toplum 25
maların sonucudur. Ayrıca her bir alt pazarda yaşanan teknolojik gelişmeler gerek tüm uydu pazarında gerekse ülke ekonomilerinde belirleyici rol oynayabilmektedir. Örneğin mobil cihazlar üzerinden geniş bant karasal yayınların yaygınlaşması (3G, LTE, 5G vb.) uydu üzerinden yapılan canlı yayın pazarını olumsuz olarak etkilemektedir. Türkiye olarak haberleşme, gözlem, meteoroloji, bilimsel vb. uyduları tamamen yerli imkânlar kullanılarak yapmamız mevcut teknolojik gelişmişliğimiz göz önüne alındığında mümkün değildir. Ancak dünya genelindeki örnekler incelendiğinde gerekli de değildir. En önemli husus yazılım ve tasarımın yerli olarak gerçekleştirilmesidir. Askeri ve istihbari nitelikteki gözlem uydularının kamera sistemleri dışında kalan hemen hemen tüm sistem, alt-sistem ve cihazlar ticari olarak alternatifleriyle birlikte farklı ülkelerden tedarik edilebilir. Uydu teknolojilerinin geliştirilmesinde ilk adım, gerekli altyapı ve insan kaynağının yetiştirilmesi olmalıdır. Akabinde sistem, alt-sistem, cihaz ve yazılım bazında kontrol bilgisayarı ve gerekli yazılımları gibi kritik sistemlerin millileştirilmesi ve dünya geneline satılabilecek hale getirilmesi sağlanabilir. Uydu ve uzay sistemleri pek çok farklı disiplinde alt sistemlerin (RF mikrodalga, antenler, itki, kontrol, termal, elektrik, fırlatıcı vb. ) bütünleşmiş ve uyumlu şekilde çalışması ile başarıya ulaşabilir. Uydu üreticisi şirketler bu alanların tümünde entegratör olarak çalışırken, KOBİ lerin ve üniversitelerin alt-sistem üretimi konusunda uzmanlaşması mümkündür. Geliştirilen sistemlerin öncelikle yerli programlarda kullanılması, gerekli kalıtın sağlanmasıyla ihraç ürünlerine dönüştürülmesi ve kazanılan bilgi birikiminin benzer alanlara uygulanabilmesi planlı ve disiplinli çalışmalar ile mümkün olabilir. Bu döngünün sağlanabilmesi ile ülkemizde iktisadi ve toplumsal alanlarda yeni iş olanaklarının sağlanması ve yüksek teknolojili ihraç mallarının çeşitlendirilmesi gibi gelişmeler gözlemlenebilecektir. Türksat A.Ş. her ne kadar Türk Telekomünikasyon A.Ş. tarafından yürütülen uydu haberleşme hizmetlerinin yeni bir şirket altında yürütülmesi amacıyla, 22 Temmuz 2004 tarihinde kurulmuş olsa da, ülkemizde PTT Genel Müdürlüğü bünyesinde Peyk Telekomünikasyon Grup Başmühendisliği kurulması 1968 yılına dayanmaktadır. Geçen yarım asırda 21 Aralık 1990 da Fransız Aerospatiale firması ile Türksat Milli Haberleşme Uyduları sözleşmesinin imzalanması önemli bir yer tutar. 24 Ocak 1994 te Kourou dan Ariane 4 roketi ile uzaya fırlatılan Turksat 1A Türkiye nin uzay serüveninde bir kilometre taşı olmuştur. Uydu fırlatıcı roketin üçüncü katındaki bir arıza nedeniyle 12 dakika 12 saniye sonra okyanusa düşmüş olsa da çalışmalar devam ettirilerek 11 Ağustos 1994 te Türkiye nin Türksat 1B haberleşme uydusu uzaya fırlatılmış ve 42 Doğu yörüngesine başarıyla yerleştirilmiştir. Akabinde Türksat 1C uydusu 10 Temmuz 1996 da 31 Doğu yörüngesine, Türksat 2A uydusu 11 Ocak Resim 2: Türksat Uydu Kontrol Antenleri 26 www.iktisatvetoplum.com Aralık 2015 Sayı: 62
2001 de 42 Doğu yörüngesine, Türksat 3A uydusu 13 Haziran 2008 de 42 Doğu yörüngesine, Türksat 4A uydusu 14 Şubat 2014 te 42 Doğu yörüngesine, Türksat 4B uydusu 16 Ekim 2015 te 50 Doğu yörüngesine yerleştirilmiştir. Hâlihazırda Türksat A.Ş. ülkemizin tek haberleşme uydu operatörü olarak 4 aktif uydusu ile TV yayıncılığı ve veri aktarımı hizmetlerini sunmaktadır. Türksat A.Ş. uydu haberleşmesi faaliyetleri kapsamında sadece ticari bir şirket olarak ülkemizin ithalat ve ihracat kalemlerini etkilemenin ötesinde, geniş kapsama alanları ve frekans haklarıyla ülkemizde ulusal ve yerel TV kanallarının gelişmesinde ve VSAT sistemleri kullanılarak uzak mesafe veri iletişiminin yapılabilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Uydu maliyetleri ve işletme gelirleri incelendiğinde; ortalama 3,5-4 ton ağırlığında 35-40 Ku-bant aktarıcı taşıyan bir haberleşme uydusunun (3000 MHz bant genişliği) üretim ve fırlatma maliyetinin ortalama 250 Milyon ABD doları olduğu düşünülürse mevcut bant genişliğinin 1MHz inin aylık 5.000$ dan kiraya verilmesi durumunda, %100 doluluk oranı ile uydunun 3 yıl içinde kendini amorti edeceği ve fırlatıcıya bağlı olarak geri kalan 12-17 yıl arasındaki uydu ömrü süresince şirket için kar yazacağı görülmektedir. Ülkemizde uydu teknolojilerinin geliştirilmesi ve üretilmesi, 1990 yılların sonunda başlayıp 2006 ve sonrasında hızla gelişmiştir. Pazarın darlığı yeni oyuncuların çıkmasına ve daha da önemlisi serbest girişimcilerin bu sektöre ilgi göstermesine olanak vermemektedir. Ana yüklenicilerin yurt dışından olduğu, Şirketlerimizin de bilgi transferi yaparak katıldığı Türksat 3A, Türksat 4A ve Türksat 4B programları sonrası yetişen teknik personelin de katkısıyla Türksat 6A uydusunun en yüksek milli katkı sağlanarak ülkemizde üretilmesine Aralık 2014 te başlanmıştır. Devlet destekli olarak devam eden çalışmalarda ülkemizde Uzay Sistemleri Entegrasyon ve Test Merkezi nin (USET) Türksat A.Ş. ve SSM ortaklığı ile kurulup, faaliyete geçirilmesi sonrası uydu üretim maliyetlerinin düşmesi beklenebilecektir. Ülkemiz sadece düşen üretim maliyetlerinden değil, UMET merkezinin başta Orta Doğu ve komşu ülkeler olmak üzere farklı uydu programlarında kullanılmasından da itibar ve kazanç sağlayacaktır. Resim 3: Türksat 3A Teknoloji Transferi ve Program Ekibi Resim 4: Türksat ve SSM ortaklığı kurulan USET merkezi 6. GENEL DEĞERLENDİRME Ülkemizde son on yılda hız kazanan, uydu ve uzay teknolojilerinin üretilmesi ve entegrasyonu faaliyetleri sadece ithalat ihracat dengesi açısından değil; teknolojik gelişimin ülke genelinde farklı sektörlere yaygınlaştırılması açısından da kilit önem taşımaktadır. Uydu ve uzay sistemleri dört ana başlık altında toplanan pazar yapısı ve bu alt sektörlerle ilişkili teknolojilerin gelişimi göz önüne alındığında çok disiplinli ve kooperatif yapıdadır. Türkiye dünya genelindeki uydu servis sağlayıcıları ve uydu üreticileri göz önüne alındığında henüz başlangıç aşamasında görünse de, farklı kurum ve enstitüler tarafından yapılan çalışmalar en önemli eksiğimiz olan insan ve alt yapı birikimini zaman içinde ortadan kaldıracaktır. Yapılan alt yapı yatırımlarının ve yetiştirilen teknik insan biri- Sayı: 62 Aralık 2015 İktisat ve Toplum 27
Resim 5: USET Merkezine Ait Kompakt Anten Test Sistemi kiminin sürekliliği için sadece yurt içinden değil; yurt dışından da uydu üretim programlarına dâhil olunması uygun olacaktır. Ülkemizde uydu ve uzay sektöründe faaliyet gösteren kamu ve özel kuruluşların birbirleriyle rekabet ederek değil; önceden belirlenmiş bir yol haritası dâhilinde ortaklaşa çalışması gerekmektedir. Bu yol haritasının ve sektördeki özellikle Ar-Ge ve sanayileşme faaliyetlerinin düzenlenebilmesi amacıyla düzenleyici bir üst kurul ihtiyacı görünmektedir. Bu kurul planlayıcı ve uzlaşıcı yapısıyla sektördeki farklı oyuncuları aynı amaç etrafında birleştirerek yapılacak yatırım tekrarlarını önleyecektir. Bu kapsamda Türk Uzay Ajansı nın kurulması hükümet programında öncelikli konular arasında yer almış olması önemlidir. Teknik Notlar Aktarıcı (Transponder): Uydunun alıcı ve verici antenleri arasında kalan ve uydu üzerinde sinyalde değişim yapan ekipmanlar zincirinin tamamıdır. Yer ile eş dönen (Geosynchronous) Yörünge: Dünyadan 35.786 km uzaklıkta olup dünya üzerinde baktığı nokta hep sabit kalan yörüngedir. Faydalı Yük (Payload): Haberleşme uyduları üzerinde TV ve veri sinyallerinin işlendiği sistemler. Hizmet Modülü (Platform): Faydalı yük cihazlarının çalışması için gerekli alt yapıyı oluşturan sistemler. Kapsama Alanı (Coverage Area): Uydunun verici antenlerinin uygun sinyal seviyeleri ile faydalı yük sinyallerini iletebildikleri Dünya üzerindeki alanlar. Kaynakça Communications Satellites Short History, NASA, http:// history.nasa.gov Arthur C. Clarke, Extra-Terrestrial Relays, Can Rocket Stations Give World-wide Radio Coverage?, Wireless World, 305-308, Ekim 1945. John. R. Prince, Orbital Radio Relays, Jet Propulsion, vol. 25, No. 4, p. 153,1955. Euroconsult Satellite Communications & Broadcasting Markets Survey Forecast to 2024. www.satbeams.com www.btk.gov.tr 28 www.iktisatvetoplum.com Aralık 2015 Sayı: 62