Dünyada PCB üretimi PCBlerin 1930-1993 yıllarıarasında toplam 1.3 milyon ton üretildikleri ve bu miktarın büyük bir kısmının da doğada, özellikle de toprak ve sedimanda (dip çamurlarında) biriktiği bilinmektedir. POLİKLORLU BİFENİLLERİN ÇEVRESEL ETKİLERİ Doç.Dr. İpek İmamoğlu Çevre Mühendisliği Bölümü, ODTÜ Dünyada PCB üretimi PCBlerin Dünya Çapında Kullanımı(1 o -1 o enlem-boylam çözünürlüğünde verilmiştir) PCB ler de üretilmemiştir Ancakpekçok sanayi uygulamalarında (elektrik üretim/iletimi de dahil) gerek yağ, gerekse de transformatör gibi ekipmanlar içerisinde ithal edildiği bilinmektedir. Brievik v.d., 2002, The Science of the Total Environment, 290, 181-198 (ton olarak verilmiştir) nin Ulusal Uygulama Planı nda belirtilen PCB ler ile ilgili öncelikleri PCBlerin doğaya salınımı PCBler, atık veya halen kullanılmakta olan ekipmanlardan doğaya sızmaktadırlar. En önemli özellikleri doğada kolay bozunmadığından kalıcı olmalarıdır. Doğada, en çok PCBlerin doğadakibozunması biriktiği toprak ve 5500 (yarılanmasüresi, saat) sedimanda 500000 yarılanma süreleri ortalama 57 yıldır Su (500000 saat). 55000 500000 Hava Toprak Sediman
PCBlerin doğ doğaya salı salınımı PCBlerin doğ doğaya salı salınımı Fiziksel ve kimyasal özellikleri nedeniyle hava, su ve toprakta farklı derecede birikirler. Kirlenmiş bölgelerde, PCBlerin su yerine toprak veya havayı tercih etmesinden dolayı etkileşim devam etmekte ve PCBler doğada taşınarak tehlike oluşturmaya devam etmektedirler. Hava yoluyla uzun mesafelere taşınabilirler. Yağ dokusunu tercih etmelerinden dolayı giderek daha yüksek derişimlerde canlılarda birikirler. Fitoplankton 0.025 ppm Zooplankton 0.123 ppm Martı yumurtası 124 ppm HAVA SU TOPRAK Büyük balık 4.83 ppm SUCUL FAUNA Küçük balık 1.04 ppm SEDİMAN kaynaklı toprak kirliliğ Toprakta birikme tüm çevresel çalışmalarda gözlenmektedir. A.B.D. deki PCB satışları A.B.D. de göl sedimanlarında ölçülen PCBler kaynaklı hava kirliliğ PCB bileşiklerinden özellikle düşük klorlu olanlar (1-4 klorlu bibefiniller) yarı uçucu organikler sınıfına girmektedir. Kirlenmiş sahalardan, bertarafı uygun yöntemlerle yapılmamış atıklardan, uygun koşullarda saklanmamış stoklardan ve diğer kaynaklardan PCBler önemli miktarlarda havaya karışabilir. Çeşitli klorlu organiklerin uygun olmayan koşullarda yakılması sonucu istemsiz olarak da üretilebilirler. kaynaklı toprak kirliliğ PCBlerin yüksek klor içeren karışımlarının özellikle ağır yağlar olmalarından dolayı sızma veya suya karışma sonrasında toprak veya sedimana yapışmaktadırlar. PCB içeren ekipmanların bulunduğu ortamlarda, özellikle eskimiş veya sızdırmakta olan ekipmanlar varsa, toprak olması ihtimali çok yüksektir. kaynaklı hava kirliliğ PCBlerin havada önemli miktarlarda ölçülebiliyor olması sınırlarötesi taşınım ve global boyutta çevre problemlerini de beraberinde getirmektedir. Küresel Distilasyon Emisyonlar Kimyasallar
su su PCBler endüstriyel tesislerin atıksularından sucul ortama karışmaktadır. Diğer ortamlara (hava, toprak) göre en az sucul ortamlarda bulunmaktadır. Su içerisindeki organik kaynaklıaskıda katımadde veya sedimanda birikmektedir. Su ve taşıdığısediman/katımaddeler yardımıyla PCBlerin taşınımıartmakta ve kirlilik yaygınlaşabilmektedir. En önemli PCB kaynağıendüstriyel tesislerin atıklarıdır: PCB karışımlarınıüretimin herhangi bir aşamasında kullanmış endüstrilerin atıksuları Elektrik üretim/iletim Karbonsuz kopya kağıdı Boyacılık İstemsiz PCB üretimi (ör.demir klorür, v.d.)... Fox Nehri, A.B.D. n in global dağı n in global dağı Dünya çapında yapılan pek çok çalışmada kaynaklarından çok uzak kırsal toprak, sediman ve/veya sularda PCBlere rastlanmıştır. Meijer v.d., 2003 yılında yaptığıçalışmada Antalya civarındaki işlenmemiştopraktan alınan numunede pek çok PCB bileşiğinin ölçülebilir düzeyde olduğunu, numunelerdeki PCB bileşiklerinin derişimlerinin dünya ortalamalarının yaklaşık %5 15 i civarında olduğunu belirtmiştir. Meijer v.d. 2003 çalışmasında ayrıca tüm Dünya PCB üretiminin %86 sının nin de içinde bulunduğu 30 o 60 o N enlemleri arasında ve toprakta en yüksek PCB derişimlerinin de aynıenlemler arasında olduğunu göstermiştir. n in global dağı Avrupa da POPs İzleme Çalışmaları UNEP-Global Çevre Ajansı(GEF) tarafından Avrupa yı da içine alan modelleme çalışmalarındaye hava yoluyla Avrupa dan PCBlerin taşındığı belirtilmektedir. Tüm dünyada olduğu gibi Avrupa da da kalıcıorganik kirleticilerin (POPs) atmosferde uzun mesafe sınırötesi taşınımıizlenmektedir: ör. Avrupa İzleme ve Değerlendirme Programı-EMEP kapsamında uzun yıllardan bu yana çalışmalar sürdürülmektedir. POPs izleme istasyonları yeşil noktalar ile gösterilmiştir.
de kirlilik durumunun belirlenmesi üzerine: Uluslararasısözleşmeler dolayısıyla yapılan izleme çalışmaları Ör. UNEP Akdeniz Eylem Planıçerçevesindeki MED POL (Faz I IV) izleme çalışmaları(1975 2008) Üniversite ve/veya araştırma merkezleri tarafından yapılan çevresel kirlilik ve toksikoloji çalışmaları Ör. İmamoğlu v.d. 2009 da derlenen çalışmalar STKlar tarafından yapılan araştırmalar Ör. Greenpeace tarafından hazırlanan İzmir Aliağa gemi söküm tesisi ve İZAYDAŞyakma fırınıkaynaklıistemsiz PCB üretimine yönelik raporlar de PCB ne yönelik çalışmalar genel olarak iki ana grupta toplanabilir: 1. çevresel kirlilik çalışmaları: PCB lerin su, hava, toprak, sediman gibi alıcıortamlardaki derişimlerini inceleyen çalışmalar, 2. toksikoloji çalışmaları: insan/sucul canlılardaki PCB derişimlerini ve insan sağlığına olan etkilerini araştıran çalışmalar. Son on yılda deki PCB nin ve etkilerinin anlaşılmasına yönelik yapılan çalışmalar çeşitlilik ve artışgöstermiştir. Toprak nin belirlenmesine yönelik: Ankara Eymir-Mogan gölüarasındaki kanal (Yeniova, 1998) Eymir gölücivarı(imamoğlu v.d., 2008) İzmir Aliağa bölgesi (Çetin v.d., 2007; Bozlaker v.d., 2008) Bursa da atmosferik derişimlerden toprak tahmin çalışmaları(cindoruk v.d., 2008) Sedimanda n belirlenmesine yönelik: Mersin körfezi (Baştürk v.d., 1980; İmamoğlu v.d., sürmekte) Boğaziçi (Fillman v.d., 2002) İzmir-Aliağa (Greenpeace, 2002) Sinop (Bakan ve Arıman, 2004) İzmit körfezi (TÜBİTAK-MAM; İmamoğlu v.d., sürmekte) Akdeniz ve Ege ye dökülen nehir deltaları(medpol) İzmit OSB civarındaki dere ve körfez sedimanları(imamoğlu v.d., sürmekte) Ankara - Eymir Gölü(İmamoğlu v.d., sürmekte) Ankara Çayı dere sedimanları(imamoğlu v.d., sürmekte) Kızılırmak (İmamoğlu v.d., sürmekte) İstanbul boğazı sedimanları(okay v.d., 2009) Hava nin belirlenmesine yönelik: İzmir Aliağa (Çetin v.d., 2007) İzmir GüzelyalıKörfezi (Odabaşıv.d., 2008) Bursa kentsel ve endüstriyel atmosferi (Cindoruk ve Taşdemir, 2007; 2008) Deniz suyunda n belirlenmesine yönelik: İzmit Körfezi (Telli-Karakoçv.d., 2002) Orta Karadeniz kıyıları(kurt ve Özkoç, 2004) İzmir GüzelyalıKörfezi (Odabaşıv.d., 2008) Sucul faunada n belirlenmesine yönelik: Akdeniz e dökülen nehir deltaları(medpol) Mersin körfezi (Baştürk v.d., 1980) Karadeniz (Tanabe v.d., 1997) Marmara Denizi (Coelhan ve Barlas, 1998; 2006) Kahramanmaraşbaraj gölü(erdoğrul v.d., 2005)
rkiye nin rkiye nin Çevresel Kirlilik çalış malarıı alışmalar Çevresel Toksikoloji çalış malarıı alışmalar Elektrik üretimi Endü Endüstriler Diğ Diğer rkiye nin Gerek üretimini yapan ve kullanan başka ülkelerden sınırötesi taşınım, gerekse de ithalat sonrası ülke içinde kullanımı göz önüne alındığında de PCB nin belirlenmesine yönelik çalışmaların detaylandırılması ve arttırılması gerekmektedir. Çevresel n belirlenmesine yönelik çalışmalar yüksek n olma ihtimalinin olduğu birkaç nokta bulmakta, genel olarak ise literatür ile karşılaştırılabilir veya göreceli daha az derişimde PCBlerin olduğunu göstermektedir. PCBler doğada kendiliğinden oluşmamaktadır. PCBlerin çevresel matrislerde ölçülebilir olması, bu kimyasalların insanlar tarafından kullanıldığına ve belki de bilinçli olarak doğaya atıldığına işaret etmektedir. Kaynakç Kaynakça Baştürk, O., Doğan, M., Salihoğlu, İ., ve Balkaş, T. (1980). "DDT, DDE, and PCB residues in fish, crustaceans and sediments from the Eastern Mediterranean coast of Turkey." Marine Pollution Bulletin, 11(7), 191-195. Bozlaker, A., Odabaşı, M., ve Müezzinoğlu, A. (2008). "Dry deposition and soil-air gas exchange of polychlorinated biphenyls (PCBs) in an industrial area." Environmental Pollution, 156(3), 784-793. Breivik, K., Sweetman, A., Pacyna, J. M., ve Jones, K. C. (2002). "Towards a global historical emission inventory for selected PCB congeners - a mass balance approach." The Science of the Total Environment, 290, 181-198. Cindoruk, S. S., Esen, F., ve Taşdemir, Y. (2007). "Concentration and gas/particle partitioning of polychlorinated biphenyls (PCBs) at an industrial site at Bursa, Turkey." Atmos Res, 85(3-4), 338-350. Cindoruk, S. S., ve Tasdemir, Y. (2007a). "Characterization of gas/particle concentrations and partitioning of polychlorinated biphenyls (PCBs) measured in an urban site of Turkey." Environmental Pollution, 148(1), 325-333. Coelhan, B., ve Barlas, H. (2006). "Organochlorine levels in edible fish from the Marmara Sea, Turkey." Environment International, 32, 775-780. Erdogrul, O., Covaci, A., Kurtul, N., ve Schepens, P. (2004). "Levels of organohalogenated persistent pollutants in human milk from Kahramanmaras region, Turkey." Environment International, 30(5), 659-666. Erdogrul, O., Covaci, A., ve Schepens, P. (2005). "Levels of organochlorine pesticides, polychlorinated biphenyls and polybrominated diphenyl ethers in fish species from Kahramanmaras, Turkey." Environment International, 31(5), 703-711. Fillmann, G., Readman, J. W., Tolosa, I., Bartocci, J., Villeneuve, J.-P., Cattini, C., ve Mee, L. D. (2002). "Persistent organochlorine residues in sediments from the Black Sea." Marine Pollution Bulletin, 44, 122-133. Greenpeace, M. (2002). "Ships for Scrap V - Steel and Toxic Wastes for Asia - Greenpeace Report on Environmental, Health and Safety Conditions in Aliağa Shipbreaking Yards, İzmir, Turkey. Kaynakç Kaynakça İmamoğlu İ., Gedik K., Demircioğlu F., Akduman N. (2009). nin Poliklorlu Bifeniller Kaynaklı Kirlilik Durumuyla İlgili Çalışmalar. Çevre Bilim ve Teknoloji, 3 (2), 15-38. İmamoğlu, İ., Gedik, K., ve Akduman, N. (2008). "Investigation of the PCB pollution in Turkey." Sixth International Conference on Remediation of Chlorinated and Recalcitrant Compounds, Monterey, CA, USA. Kurt, P. B., ve Özkoç, H. B. (2004). "A survey to determine levels of chlorinated pesticides and PCBs in mussels and seawater from the Mid-Black Sea coast of Turkey." Marine Pollution Bulletin, 48, 1076-1083. Meijer, S. N., Ockenden, W. A., Sweetman, A., Breivik, K., Grimalt, J. O., ve Jones, K. C. (2003). "Global distribution and budget of PCBs and HCB in background surface soils: implications for sources and environmental processes." Environ. Sci. Technol., 37(4), 667-672. Odabaşı, M., Cetin, B., Demircioglu, E., ve Sofuoglu, A. (2008). "Air-water exchange of polychlorinated biphenyls (PCBs) and organochlorine pesticides (OCPs) at a coastal site in Izmir Bay, Turkey." Mar Chem, 109(1-2), 115-129. Okay O.S., Karacık B., Basak S., Henkelmann B., Bernhöft S., Schramm K.-W. (2009) PCB and PCDD/F in sediments and mussels of the Istanbul strait (Turkey). Chemosphere 76, 159-166. Tanabe, S., Madhusree, B., Ozturk, A. A., Tatsukawa, R., Miyazaki, N., Ozdamar, E., Aral, O., Samsun, O., ve Ozturk, B. (1997). "Persistent organochlorine residues in harbour porpoise (Phocoena phocoena) from the Black Sea." Marine Pollution Bulletin, 34(5), 338-347. Telli-Karakoç, F., Tolun, L., Henkelmann, B., Klimm, C., Okay, O., ve Schramm, K.-W. (2002). "Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) and polychlorinated biphenyls (PCBs) distributions in the Bay of Marmara Sea: İzmit Bay." Environmental Pollution, 119, 383-397. Yeniova, M. (1998). "Poliklorlubifenillerin Biyolojik ve Çevresel İzlenmesi," Doktora tezi, Ankara Üniversitesi. SORU VE TARTIŞMA