SÜT SIĞIRLARININ LAKTASYONUN ERKEN DÖNEMİNDE BESLENMESİ LAKTASYON İnekler de süt salgısının başladığı andan hayvanın kuruya çıkarıldığı zamana kadar geçen süre laktasyon dönemi olarak tanımlanır. İnekler için yaklaşık olarak 305 gün olarak kabul edilen bu süre doğumla başlar. Buzağılamadan itibaren süt verimi her gün hızla yükselerek 3-8 hafta arasında maksimum düzeye ulaşır. Buna laktasyon piki adı verilir. Daha sonra süt miktarı yavaş yavaş azalarak kuruya çıkarma işlemi başlar.( ) TABLO laktasyon eğrisi Yukarıda belirtilen bilgilerin ışığın da laktasyon da bulunan bir ineğin beslenme programı dört bölümde incelenir. Her dönem farklı bir beslenme programı gerektirir.( ) Tez konumu oluşturan ve önemli olan, beslenme konusun da daha da dikkat edilmesi gerekli zaman dilimi geçiş dönemidir. Bu dönem laktasyon başlangıcından 60 ıncı güne kadar devam eden süredir. Bu dönem de süt verimi hızla artarak buzağılamayı takiben 3-8 haftalar da pike ulaşır. Fakat bu dönem de beslenme açısından dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır. Bu dönem içinde hayvanın süt verimi ne kadar pik düzeye ulaşmışsa da hayvanın kuru madde tüketiminde aynı düzeyde artış gözlenmemektedir. Dolayısı ile hayvanda enerji açığının oluşması muhtemeldir. İnek bu süre içinde negatif enerji dengesindedir. Bunun yanında kaba yem, konsantre yem miktarlarına, bu yemlerin, suyun, mineral ve vitaminlerin hangi kurallar çerçevesin de kullanılacağına dikkat edilmelidir.( ) KURU MADDE TÜKETİMİ Kuru madde; yem maddelerinin %100 susuz kısmını ifade eder. Kuru madde rasyon düzenlenmesinde çok önemli bir kriter olup yüksek verimli süt sığırlarında ayrıcalık taşıyan bir konudur. Çünkü etkin bir süt verimi için ineğin yeterince kuru madde tüketmesi gerekmektedir. Yüksek miktarda kuru madde tüketimi yüksek miktarda enerji ve besin maddesi alımını ifade eder.( ) Kuru madde tüketimi laktasyonun ilk döneminde dikkat edilmesi gereken bir konudur. Gebeliğin son dönemin de düşmeye başlayan kuru madde tüketimi laktasyonun ilk döneminde de düşüktür. Bu dönemde bilindiği gibi süt verimi pik düzeye ulaşmakta ve kuru madde tüketiminin de pik düzeye ulaşması istenmektedir. Ancak beklendiği gibi paralel bir artış yoktur. Başka bir ifade ile doğumu izleyen günler de süt verimin de meydana gelen hızlı artışa karşılık kuru madde tüketimindeki artış yavaş yavaş gerçekleşir. Süt verimi 3-8 haftalar arasında pike ulaşırken kuru madde tüketimi 12-13 üncü haftalar da maksimuma ulaşır. ( ) Dolayısıyla yüksek süt verimine sahip inekler de pik döneminde besin maddeleri ve özellikle enerji gereksiniminin, sınırlı olan kuru madde tüketimi ile karşılanması mümkün değildir. Bu durumda orta düzeyin üzerinde süt veren inekler de vücut rezervlerinin mobilize olması zorunlu olmaktadır. Laktasyona yeterli kondüsyon da girmeyen ineklerde bu durum hayvanın canlı ağırlık kaybına neden olmaktadır. Bu da hayvanın süt veriminin düşmesine neden olmaktadır.( ) Laktasyon başlangıcın da gerek iştahın azlığı gerekse canlı ağırlık kaybı gibi nedenlere bağlı olarak, inekler de kuru madde tüketiminin laktasyonun diğer dönemlerine göre %15 daha düşük olduğu saptanmıştır.( )
Bu dönem de kuru madde tüketimini maksimum düzeye çıkartabilmek için - Çok iyi düzenlenmiş bir rasyon hazırlanmalı - Çok iyi kaliteli konsantre ve kaba yemlerin verilmesi gerekli - Az miktarlar da ve günde 5-6 kez yemleme programı uygulanmalı - Yemlik üzerlerinin aydınlatması yapılmalı - Yemin 24 saat süre ile hayvanın tüketebileceği halde hazır bulundurulması - Yemlikteki yemlerin zaman zaman karıştırılması Şeklinde sıralanan önlemler ile kuru madde tüketimi arttırılabilir.( ) KURU MADDE TÜKETİMİNİ REGÜLE EDEN FAKTÖRLER İneklerin kuru madde tüketimini etkileyen faktörleri iki ana grup altında toplamak mümkün dür. A-) Hayvana bağlı faktörler; - Canlı ağırlık - Hayvanın fizyolojik durumu (süt verimi, laktasyon dönemi, gebelik ) - Rumen kapasitesi ve etkinliği - Vücut kondüsyonu B-) Yeme bağlı faktörler; - Yem maddelerinin özellikleri (özellikle kaba yemlerin tipi ) - Yem kalitesi (sindirilebilirliği) - İstekle tüketebileceği yem maddesi Bunların dışında; bakım, önceki yemleme düzeyi ve sıcaklık gibi çevre faktörleri de bu konuda etkili olmaktadır. Kuru madde tüketimini etkileyen yem özellikleri arasına yemin kalitesi ilk sırayı alır. Yem çok iyi kaliteli ise tüketim metabolik faktörler tarafından regüle edilir ve hayvan besin maddeleri gereksinimini karşılayabilir. Yem kalitesi düşük olduğunda, tüketim fiziksel olarak sınırlandırılır. Bu durum bu tür yemlerin yüksek hücre duvarı veya düşük düzey de protein içermesinden kaynaklanır. Rumen mikroorganizmalarının yemin fermantasyonu, sindirimi ve geçiş hızı üzerinde etkili olur. Ham selülozca zengin yemler oldukça yavaş sindirilir ve bu özelliğe sahip yemlerin tüketimi sınırlıdır.( ) Yemin tipi, formu ve lezzetliğinin de tüketim üzerine etkili olduğu bildirilmektedir.( ) KURU MADDE İHTİYACININ BELİRLENMESİ Tablo ( ): Belirli ağırlıklar da ve belirli miktarlarda süt veren ineklerin canlı ağırlıklarına göre bir günde tüketebileceği kuru madde miktarları( ) Günlük süt lt Vücut ağırlığına göre ineklerde kuru madde tüketimi 409 kg 500 kg 545 kg 590 kg 9,1 %2,6 % 2,3 % 2,2 % 2,1 13,6 % 3,0 % 2,7 % 2,6 % 2,5 18,2 % 3,4 % 3,1 % 2,9 % 2,8 22,7 % 3,8 % 3,4 % 3,2 % 3,1 27 % 4,1 % 3,7 % 3,5 % 3,4
31,8 % 4,6 % 4,0 % 3,8 % 3,6 36,3 % 5,1 % 4,3 % 4,1 % 3,8 40,9 % 4,7 % 4,4 % 4,1 45,5 % 5,0 % 4,7 % 4,4 Süt ineklerinin kuru madde ihtiyacı aşağıdaki formüle göre hesaplanır; - Kuru madde ihtiyacı, kg = canlı ağırlık/ 100 + 5 + süt verimi x 0.3 - Kuru madde ihtiyacı, kg = 0.025 x canlı ağırlık + süt verimi x 0.1 şeklinde hesaplanır.( ) ENERJİ ve BESİN MADDELERİ GEREKSİNİMİ Süt sığırlarının yaşama payı ile verim payı (gebelik, süt verimi, döl verimi ) için gerekli olan enerji ile besin maddesi gereksinimlerini yeterli ve uygun oranlarda dengeli rasyonlar ile verilmesi gerekir.( ) Yüksek süt veriminde olan yoğun bir madde değişimi söz konusu dur. Örneğin; laktasyon döneminde 5000 kg süt veren bir inek bu miktar ile 190 kg yağ 175 kg protein 250 kg süt şekeri ve 35 kg mineral madde olmak üzere toplam 650 kg besin maddesi dışarı atarlar. Bunun yanı sıra inek vücut ağırlığını korumak, hayatını sürdürmek, gebe hayvanlar ise uterusta ki yavruyu beslemek zorundadır. Bu denli yüksek bir fizyolojik yük altında bulunan inekler de ihtiyaç duyulan besin maddelerinin tamamının dengeli bir rasyonla karşılanması büyük önem taşır.( ) Belirli düzeyler kuru madde tüketimi ile yüksek verimli inekler de besin maddeleri ihtiyacının karşılanması sindirilme derecesi % 70 den yukarı olan yemlerin kullanılması ile mümkün olur.( ) Laktasyonda bulunan ineklerin beslenmesin de enerji, protein, selüloz, A, D ve E vitaminleri ile kalsiyum, fosfor, magnezyum ve tuz kritik besi maddeleri olarak bilinir. Bunların hayvanlara eksiksiz olarak verilmesi halinde diğer vitamin ve mineral ihtiyaçlarının karşılandığı kabul edilir. Sözü edilen enerji ve besin maddelerinin tüketilen kuru madde içinde yeterli miktar ve oranlarda bulundurulması gerekir. Ayrıca temiz ve kaliteli su ihtiyacının karşılanmasına da özen gösterilmelidir.( ) ENERJİ GEREKSİNİMİ Yüksek süt verimli inekler laktasyonun ilk 3-8 haftalık dönemin de verim pikine ulaşırlar. Bu dönemde hayvanın enerji ihtiyacı maksimum düzeydedir.( ) Kuru madde tüketiminin sınırlı olduğu bu dönemde, enerji ihtiyacının rasyonla karşılanması mümkün olmamaktadır. Bu durum da inek enerji açığı için vücut depolarını harekete geçirir ve bu ihtiyaçlarını karşılamaya çalışır.( ) Yüksek düzey de süt veren inekler pike ulaştıkları dönem olan laktasyon başlangıcında gerek kuru medde tüketiminin henüz maksimuma ulaşması, gerekse iştahının azalmasına bağılı olarak ağırlık kaybederler. Ağırlık kaybının hızlı olması durumun da metabolik bozukluklar ortaya çıkar.( ) Kondüsyonu iyi olan ağır ırklar laktasyonun ilk döneminde yani ilk 70 gününde 100 kg vücut yağını güvenle kullanabilirler. Bu değer buzağılamayı izleyen dönemdeki ağırlığın yaklaşık olarak %15 ine eşdeğerdir.( ) Yüksek süt verimin de olan hayvanlarda laktasyonun ilk 1/3 ünde yoğun besin maddeleri ihtiyacının mümkün olduğu ölçüde konsantre yem ağırlıklı besleme ile karşılanmasına çaba harcanmalıdır. Enerji ihtiyacı karşılanamayan hayvanların süt verimi düştükten sonra tekrar eski düzeyine çıkarılması olası değildir.( )
ENERJİ İHTİYACININ HESAPLANMASI Süt ineği rasyonların da enerji birimi olarak metabolik enerji (Kcal ME / kg ) ve toplam sindirilebilir besin maddesi ( % TDN ) en çok kullanılan birimlerdir. Türkiye de geçerli olan Karma Yem Tebliği nde yem fabrikalarının hazırladığı karma süt yemlerinin en az 2400 kalori ME bulundurulması ön görülmüştür.( ) Enerji ihtiyacı yaşama payı ve verim payı olmak üzere iki ayrı bölümde incelenir. Bu iki değerin toplamı hayvanın günlük enerji ihtiyacını belirler. Muhtelif ağırlıklardaki süt sığırlarının toplam 24saat içinde yemleri ile birlikte almaları gereken yaşama payı enerji ihtiyaçları tablo da gösterilmiştir.( ) Canlı ağırlık kg Bir günlük yaşam payı enerji ihtiyacı ME TDN 400 11,50 Mcal 3,15 kg 500 14,06 Mcal 3,72 kg 600 16,12 Mcal 4,27 kg 700 18,10 Mcal 4,79 kg Şekil : (). Belli ağırlıktaki sığırların 24 saat içinde almaları gereken yaşama payı enerji gereksinimi Sağılan ineklerde yaşama payının üzerine süt verimi için verim payı ihtiyacını eklemek gerekir. Süt için harcanacak enerji miktarı sütteki yağ oranına göre değişir. Aşağıdaki tablo da değişik süt yağı oranı ihtiva eden 1 lt süt için gereken verim payı enerji ihtiyaçları metabolik enerji (ME) ve toplam sindirilebilir besin maddesi ( % TDN ) enerji birimlerine göre hesaplanmıştır.( ) Tablo : 1 lt süt için gereken verim payı enerji gereksinimi( ) ; Sütteki yağ oranı Bir litre süt için enerji gereksinimi ME TDN % 3,0 1,07 Mcal 0,282 kg % 3,5 1,16 Mcal 0,304 kg % 4,0 1,24 Mcal 0,326 kg % 4,5 1,31 Mcal 0,344 kg % 5,0 1,35 Mcal 0,365 kg Bu konu da örnek verecek olursak: 600 kg canlı ağırlıkta ve günde 30 lt % 3.5 yağlı süt veren bir ineğin günlük enerji ihtiyacını hesaplayalım. 1-) Metabolik enerji cinsinden toplam enerji ihtiyacının belirlenmesi - Yaşama payı:16.12 Mcal - Süt verimi : 34.80 Mcal (1.16 x 30 = 34.80 )
- Toplam olarak: 50.92 Mcal enerji 2-) Toplam sindirilebilir besin maddesi (TDN) - Yaşama payı: 4.27 kg - 30 lt süt payı için: 9.12 kg - Toplam: 13.39 kg TDN ihtiyacı vardır. PROTEİN GEREKSİNİMİ Protein; büyüme, yaşlanan dokuların tamiri, süt verimi, fötüsün gelişimi için gerekli bir besin maddesidir.( ) Süt ineklerinde protein beslemesinin amacı, Rumen mikroorganizmalarının büyümesi ve optimum mikrobial protein sentezi yapılabilmesi için gerekli olan amonyağın sağlanmasıdır. Ayrıca yüksek verimli süt sığırlarının rasyonlarında rumende parçalanabilen ve parçalanamayan protein arasındaki oran ihtiyacı karşılayacak şekilde ayarlanmalıdır. Bu nedenle yüksek süt verimli ineklerde, rasyondaki proteinin bir bölümü by-pass protein içerikleri fazla olan balık unu, et unu, tüy unu ve kan unu gibi hayvansal kökenli yemler ile soya küspesi, mısır gluteni gibi bitkisel kaynaklardan karşılanmalıdır.( ) Rasyonda by-pass özelliği yüksek proteinin fazla olması ise mikroorganizmaların azot bakımından yetersiz beslenmesine yol açar. Bu durumda barsak düzeyinde toplam protein miktarının azalması dolayısıyla süt veriminin düşmesi söz konusu olacaktır. Kaldı ki mikroorganizmaların protein bakımından yetersiz beslenmesi sonucu diğer besin maddelerinin sindirilebilme dereceleri de olumsuz yönde etkilenir.( ) Konsantre süt yemlerinde bulunması gereken ham protein miktarı laktasyon dönemine ve kaba yemin çeşit ve kalitesine bağlıdır. Yüksek verimli ineklere verilecek toplam rasyonun ham protein miktarı, laktasyonun başlangıcında en az %19 olmalıdır. Yüksek verimli hayvanlarda konsantre yemin protein miktarının %14 ten fazla olması enerjinin optimum düzeyde sindirimi için büyük bir yarar sağlar.( ) Protein yetersizliği yem tüketiminin azalmasına, selüloz sindiriminin düşmesine neden olur. Protein gereksinimi karşılanamayan hayvanlar kendi vücut proteinlerini harcamaya başlarlar. Bu durum ilk planda süt veriminin düşmesine daha sonra ağırlık kaybına yol açar.( ) Protein fazlalığı durumunda ise Rumen de oluşan fazla amonyak ve metabolitlerin, gamet ve erken dönemde embriyolar üzerine toksik etkisi oluşturduğu bilinmekte, buna bağlı olarak döl verimi sorunlarının ortaya cıkabileceği ileri sürülmektedir.( ) Aşırı protein tüketimi ayrıca doğum sonrası negatif enerji dengesini de artırmaktadır. Süt ineklerinde ihtiyacın üzerinde verilen ham protein, enerji kaynağı olarak metabolize olur.( ) PROTEİN İHTİYACININ BELİRLENMESİ Süt sığırlarında ham protein ( HP ) ihtiyacının belirlenmesinde aşağıdaki eşitlikten yararlanılır.( ) HP,g = ( 3,7 x W 0.75 ) + ( 85 x SV ) Bu formülde W 0.75 : Metabolik vücut ağırlığını, (SV) ise süt verimini ( kg ) ifade etmektedir. Sindirilebilir ham protein (SHP) ihtiyacı ise; aşağıdaki gibi hesaplanır. SHP,g = ( C.A / 2 ) + 100 +( DSV x 60 ) Bu formülde ( C.A ): Canlı ağırlığı ve ( DSV ): % 4 yağa göre düzeltilmiş süt verimini göstermektedir. Değişik oranlarda yağ içeren sütün, standart süte çevrilme formülü: DSV ( kg ) = SV ( 0,4 + ( 0,15 + Süt yağı)) dır.( ) Bu formülde Normal süt % 4 yağlı süt olarak kabul edilmektedir. SÜT İNEKLERİ RASYONLARINDA ÜRE KULLANILMASI Protein niteliği taşımayan azotlu maddelerde ( NPN ) olan üre rumende bulunan mikroorganizmalar tarafından vücut proteinlerine ( mikrobiyal protein ) dönüştürülmek suretiyle sığırlar için yararlı hale getirilir.( )
Sığır beslenmesinde üreden etkili bir şekilde yararlanma aşağıdaki hususların yerine getirilmesine bağlıdır.( ) - Ürenin konsantre yemlere homojen şekilde karışımı sağlanmalıdır - Üreli yem hayvanlara alıştırılarak verilmelidir - Üre tahıl taneleri veya melas gibi kolay çözülebilir enerji kaynaklarıyla birlikte kullanılmalıdır. - Üre düşük proteinli ve yüksek enerjili yemlerle verilmelidir. - Üreden sağlanan azot hayvanın toplam azot ihtiyacının %33 ünü geçmemelidir. - Üre toplam rasyonda ( KM de) % 1, konsantre yemlerde ise %3 e kadar katılabilir. Ancak % 2 önerilen miktardır. - Rasyonlarda yeterli miktarlarda mineral madde, özelikle P, S ve K bulundurulmalıdır. Yüksek süt verimine sahip ineklere protein ihtiyacının karşılanması kritik bir öneme sahiptir. Bu bağlamda günde 25 kg üzerinde süt veren hayvanlara Rumende tamamen amonyağa fermente olan ürenin verilmesi önerilmektedir. Yüksek verimli hayvanlar bu bileşiğin kullanılması gerektiğinde miktar günde maksimum 90-100 gr şeklinde ayarlanmalıdır. SELÜLOZ İHTİYACI Süt ineklerinin beslenmesinde selülozun önemli bir yeri vardır. Rumen fonksiyonunu optimum düzeyde tutabilmek dolayısıyla hayvanı sağlıklı kılmak ve sürü veriminde genetik güce ulaşabilmek için rasyonun uygun miktarda ham selüloz içermesi büyük önem taşır. Bu nedenle selülozca zengin kaba yemlerin rasyonda yeterli düzeyde bulunması normal bir çiğneme ve tükürük aktivitesi için önemli bir koşuldur.( ) Bilindiği gibi yüksek süt veren inekler daha fazla enerji ve proteine ihtiyaç duydukları için genellikle selüloz oranı düşük yemlerle beslenirler. Bu uygulama sonucunda abomazum deplasmanları, asidosis, Rumen parakeratozisi, düşük süt yağı oluşumu gibi komplikasyonlarla karşılaşılabilir. Yetersiz selüloz ile besleneme sonucunda rumende asetik asit miktarının azalması, propionik asit miktarının artması söz konusu olup buna bağlı olarak ta süt yağı oranının düşmesi gözlenebilmektedir. Bu durum inekte yağ depolanması dolayısıyla vücut ağırlığının artmasına yol açar. Bu olay besi sığırları için bir avantaj teşkil ederken süt fiyatlarının yağa göre ayarlandığı ülkelerde istenmeyen bir durumdur. Bunlar önleyebilmek için toplam rasyonun en az % 15-18 i oranında ham selüloz kapsaması istenmektedir.( ) SU GEREKSİNİMİ Su, süt ineklerinin beslenmesinde en az diğer besin maddeleri kadar önem taşır. Özellikle verim gücü yüksek sığırlarda su ihtiyacı oldukça fazladır.( ) Hayvanların su ihtiyacı genel olarak 3 kaynaktan karşılanır. - Yemlerle tüketilen su, - İçilen su, - Metabolik olaylar sonucu organizmada çeşitli besin maddelerinin parçalanması sonucu ortaya çıkan su. Bu su kaynaklarından yemlerin içerdiği su, büyük bir varyasyon göstermektedir. Yeşil yemler posalar silo yemler % 60-90 arasında su ihtiva ederken yoğun yemler % 10-15 arasında su ihtiva ederler.( ) Sığırlarda su ihtiyacını hayvanın ağırlığı, süt verimi, iklim, gebelik, yem tüketimi ve yemin kapsadığı protein, mineral, su miktarı gibi faktörler etkiler. Rasyonun tuz veya protein bakımından zengin olması su tüketimini arttırır, aynı şekilde rasyonun fazla miktarda selüloz içermesi gübre ile su kaybına yol açacağından hayvanın su tüketimi yükselmektedir. Su tüketiminin yeterli olmaması halinde yem tüketimi süt verimi düşmektedir.( ) Hayvanlar tükettikleri her kg KM için 3-4 kg suya ihtiyaç duyarlar. Ayrıca süt ineklerinde her 1 kg süt verimi için 0,870 kg su hesap edilmelidir.( )
VİTAMİN GEREKSİNİMİ Organizmada çeşitli kimyasal reaksiyonların başlatılması ve metabolizmanın normal seyri için gerekli olan vitaminler vücutta çok önemli fonksiyona sahiptirler. Başka bir ifade ile yaşam için vazgeçilmez organik bileşikler olup düşük miktarları bile hayati öneme sahiptir. Süt ineklerin de özellikle A, D ve E vitaminlerine olan ihtiyacın karşılanmasına özen gösterilmelidir.( ) Ön mideler deki mikroorganizmalar A, D ve E vitaminlerini sentezlemezler. Bu vitaminlerin yemlerle birlikte dışarıdan karşılanması gereklidir. Bu vitaminler yemlerde yeterli miktarlarda mevcut değilse vitamin takviyesi ihtiyacı ortaya çıkar.( ) A VİTAMİNİ İHTİYACI A vitamini kemik oluşumu, görme fonksiyonu, epitelyum dokuların bütünlüğünün devamlılığı ve büyüme için gerekli bir vitamindir. Yetersizliği halinde gece körlüğü, çeşitli doku ve organ mukozalarının dejenerasyonu, ineklerde gebelik süresinin kısalması ve retentio secundinarium gibi semptomlar ortaya çıkar.( ) Sığırlara yeterli miktarda A vitamininin verilmesi rasyonda ki yem maddelerinde bulunan beta karoten ile ilgilidir. Provitamin ince barsak ve karaciğer de vitamine dönüşür. Karaciğer A vitamini ve karotenin depo görevini üstlenmiş olup diğer dokulara gerektiğin de vitamin taşınmasını regüle eder.( ) Sığırlar tüketilen her mg karotenden 400 IÜ A vitamini sentezler. En iyi karoten kaynakları yeşil çayırlar olup kurutma işlemi boyunca önemli kayıplar gerçekleşir. Vejetasyon döneminin uygun zamanın da biçilen yeşil otlar ile bunlardan elde edilen silaj yemler beta karoten yönünden zengindir. Depo edilmiş otlarda kayıp şartlara göre değişir. Silajda ise kayıp çok az düzeydedir.( ) Doğal koşular altında yiyebildikleri kadar bol yeşil yemlerle beslenen sığırların karaciğerinde depolanmış olan A vitamini rezervi 5-6 ay hatta biraz daha uzun bir süre ihtiyacı karşılayabilir.( ) Rasyonun yüksek düzeyde nitrat içermesi, beta karotenin A vitaminine dönüşmesini engeller. Kurak bölgede yetiştirilen kaba yemler ile fazla nitrojenli gübre ile gübrelenen bitkilerde nitrat düzeyi yüksektir.( ) Yüksek verimli hayvanların özellikle laktasyon başlangıcında konsantre yem ağırlıklı beslendikleri göz önünde bulundurulursa rasyonlarına mutlaka vitamin ilavesinin yapılması unutulmamalıdır.( ) Sağmal inekler her kg canlı ağırlığı için 70-72 IÜ A vitaminine ihtiyaç duyarlar. Süt ineklerinin rasyonların da 1 kg kuru madde yem içinde en az 3200 IÜ normal şartlarda ise 5000-6000 IÜ A vitaminine veya buna denk aktivitede karoten bulunması gerekmektedir.( ) D VİTAMİNİ D vitamini, A vitamini ile birlikte kemik yapımı, kemiklerin dayanıklılığı ve iskelet yapısının, eklemlerin normal fonksiyonu için gereklidir. Vücutta Ca-P metabolizmasının düzenleyen üç faktörden ( diğer ikisi paratiroid hormon ve kalsitonin ) birisidir. Tiroid bezinin parothormon ile etkileşim içerisinde görev yaparak bu minerallere olan ihtiyacın yükselmesi halinde ( örneğin laktasyon başlangıcında ) kalsiyumun kemiklerden mobilizasyonunu kolaylaştırır. Yetersizliği halinde kandaki Ca düzeyi düşer.( ) Yapılan süt sığırlarının laktasyon için D vitaminine ihtiyaç duydukları saptanmıştır. Bu vitamin gereksiniminin karşılanmasın da sığırlara verilen rasyon ham maddeleri ile hayvanın güneş ışınlarına maruz kalması düzenli rol oynamaktadır. Taze ot ve silaj yemleri D vitamini bakımından yetersizdir. Sığırlar için en iyi D vitamini kaynağı güneşte kurutulmuş ot çeşitlerindedir. Günün belirli saatlerinde güneş ışığından yararlandırılan sığırlarda D vitamini eksikliği gözlenmez. ( ) Ergin sığırlar her kg canlı ağırlık için 23 IÜ D vitaminine ihtiyaç duyarlar. Rasyonun kuru maddesinde 154 IÜ D vitamini bulunması yeterli miktar olarak kabul edilir.( )
D vitamini noksanlığını önlemek için rasyona belirli bir miktar D vitamininin bulunması yeterli değildir. Buna ilaveten: - Rasyonda Ca- P dengesinin kurulması - Kaba / kesif yem dengesine dikkat edilmeli - Hayvanların mümkün olduğunca yararlandırılması gibi yetiştiricilik kurallarına uyulmasına dikkat edilmelidir.( ) E VİTAMİNİ E vitamini epitel ve mukozal dokuların bütünlüğünün korunması için gerekli bir vitamindir. E vitamini yemlerde yaygın şekilde bulunduğundan sığırlarda bu vitaminin ihtiyacı rasyonla karşılanabilmektedir.( ) Normal koşullarda, süt ineklerinin yemlerine E vitamini ilavesi gerekli değildir. Süt ineklerinde E vitamini ihtiyacının 300-400 IÜ / gün şeklinde olduğu bilinmektedir. Sığırlarda bu oran rasyonla karşılanabilmektedir.( ) DİĞER VİTAMİNLER K vitamini ile suda eriyen B grubu vitaminleri ise Rumen de mikrobiyal yol ile sentezlenebilmektedir. Ancak son yıllarda yapılan araştırmalarda yüksek verimli süt ineklerin de Rumende sentezlenen tiamin ve niasin gibi vitaminlerin yeterli olmadığı ortaya konulmuştur. Bu çalışmalarda yüksek verimine sahip, ketozis riski olan aşırı kondüsyondaki ineklerde özellikle laktasyon başlangıcında ilave niasinin önemli yararları gözlenmiştir. Bu amaçla buzağılamadan iki hafta önce başlayarak hayvan başına günde 6-12 gr niasin verilmesinin ve bu uygulamanın buzağılamayı izleyen 8-12 hafta devam etmesinin ketozisin önlenmesinde etkili olduğu bildirilmektedir.( ) MİNERAL MADDE GEREKSİNİMİ Mineral maddeler organizmada önemli görevlere sahip bileşiklerdir. Süt inekleri en az 15 çeşit mineral maddeye ihtiyaç duyarlar. Süt ineklerinde sağlık ve yüksek süt verimi için rasyonlarda mineral maddeler yeterli miktar ve uygun oranlarda bulundurulmalıdır. Bir laktasyon döneminde 10.000 kg süt veren bir ineğin yaklaşık olarak 70 kg mineral maddeyi vücudundan sütle çıkardığı dikkate alınırsa süt sığırlarının beslenmesin de mineral maddelerin önemini daha iyi vurgulamış oluruz.( ) Süt sığırları için kalsiyum ( Ca ), fosfor (P), magnezyum (Mg), ve tuz gibi mineraller büyük önem taşır. Bununla birlikte toprak ve bitkinin mangenez (Mn), ıyot (I),selenyum (Se), bakır (Cu), kobalt (Co) ve çinko (Zn ) bakımından yetersiz olması durumunda bu mineralleri içeren premikslerin kullanılması gereklidir.( ) Mineral maddeler makro ve mikro mineraller olmak üzere iki grupta incelenir. Sığır yemlerinin yapısında bulunması gereken makro mineraller; Ca, P, K, Mg, S mikro mineraller ise; Co, Se, I, Mn, Fe, Cu vezn dir.( ) Süt sığırlarında mineral madde yetersizliği sonucunda, süt veriminde düşme, çeşitli hastalıklara karşı predispozisyon ve döl verimi bozuklukları oluşur. Hayvanlara gereğinden fazla mineral madde vermek de zararlı etki yapmaktadır. Mineral maddelerin hayvanların gereksinimini karşılayacak ölçüde verilmesi yaşamsal fonksiyonların yerine getirilmesi ve verimin optimum düzeyde tutulması açısından büyük zorunluluk taşımaktadır.( ) MAKRO MİNERALLER KALSİYUM (Ca) Süt inekleri beslenmesinde kritik bir mineral olan Ca süt ile yüksek düzeyde atılır. Kemik, diğer vücut doku ve sıvılarının başlıca yapı maddesini oluşturur. Kanın pıhtılaşması ve kasların kontraksyonu için gereklidir.( ) Vücut kanda kalsiyum düzeyini ayarlamak için çeşitli mekanizmalara sahiptir. Kısa süreli yetmezliklerde hayvan kemiklerden kalsiyum mobilize eder. Buzağılamadan hemen sonra
kalsiyum ihtiyacı artar. İnek rasyondan yeterli miktarda kalsiyumu absorbe edemez. Bu nedenle kemikten daha fazla Ca mobilize edilmesi gereklidir. Mobilize olan Ca daha sonra ihtiyacın üzerinde mineral madde tüketildiğinde yerine konur.( ) Süt inekleri yaşama payı için günde 17-25 gr Ca a ihtiyaç duyarlar. Her kg % 4 yağlı süt yaklaşık olarak 1.2 gr Ca kapsar. Rasyondaki Ca un hayvan tarafından % 38-45 i değerlendirilir. Bu bakımdan sığırlara her 1 lt süt için 1.7-3.2 gr Ca ihtiyaç duyarlar.( ) Süt ineklerinde verime bağlı olarak toplam rasyonun kuru maddesinde minimum kalsiyum oranının % 0, 43 0, 66 arasında olması gerektiği, bu değerin % 1 in üzerine çıkması ile kuru madde tüketiminin ve performansın düştüğü aynı zaman da P, Mn ve Zn nin emiliminin bozulduğu bildirilmektedir.( ) Süt ineklerin de Ca gereksinimi aşağıdaki formül ile hesaplanabilmektedir. Ca, gr = (0,0154 x CA ) +( 1,22 x DSV) / 0,38 Burada CA: canlı ağırlık - DSV: % 4 yağa göre düzeltilmiş süt verimi 0,38: ineklerde yemdeki Ca un emilim etkinliğini gösterir. FOSFOR(P) Fosfor kemik ve sütün önemli komplementlerinden biridir. Ayrıca enerji metabolizması ile ilgili birçok enzimin yapısına girer. Süt sığırları vücut rezervlerinin sınırlı olması ya da metabolizmada yeterince değerlendirilmemesi nedeniyle uzun süreli fosfor yetmezliğini tölere edemezler. Rasyonda fazla Ca, düşük D vitamini bulunması fosforun değerlendirilmesini düşürür.( ) Süt % 0,9 oranında fosfor içerir. İneklerde yemdeki fosforun kullanılabilirliği % 45-50 olarak bilinmektedir.( ) Yem maddelerinden kaba yemlerde fosfor miktarı oldukça düşüktür. Tahıllar, değirmencilik yan ürünleri ve protein kaynaklı yemler de ise fosforca zengindir. Çoğu zaman rasyona inorganik fosfor ilavesi gerekli olur.( ) Erişkin süt inekleri günde 45-90 gr fosfora ihtiyaç duyarlar. Süt inekleri rasyonları kuru madde esasına göre % 0,3-0,5 fosfor içermelidir. Süt ineklerin de fosfor gereksinimi aşağıdaki formüle göre hesaplanır. P, gr = ( 0,143 x C.A ) +( 0,99 x DSV ) / 0,50 Burada CA: canlı ağırlık DSV: %4 yağa göre düzeltilmiş süt verimi 0,50: ineklerde yemdeki P emilim etkinliğini göstermektedir.( ) Önemli bir konu da Ca / P oranıdır. Vücutta Ca / P oranı yaklaşık olarak 2 / 1 şeklinde olması rasyon da benzer bir oranda bulunması tercih edilmektedir. Her ne kadar bu oranda mineralin değerlendirilmesi daha yüksek ise de yeterli miktarda fosfor ve D vitamini ile beslenen süt ineklerinde rasyonda Ca / P oranın 1 / 1 ile 8 / 1 arasında olmasını olumsuz etkisine rastlanmamıştır.( ) TUZ Süt ineklerin de tuz ihtiyacının karşılanmasında üzerinde durulması gereken bir husustur. Gerek sodyum ( Na ) gerekse klor ( Cl ) organizmada önemli fonksiyonlara sahiptirler. Sütün sodyum kapsamının 0,63 g / kg olduğu bilinen bir husustur.( ) Süt sığırlarında günlük tuz ihtiyacı hayvanın vücut ağırlığı, büyüme durumu ve süt verimine göre 54-108 gr arasında değişir. Süt ineklerinde toplam rasyonda ise minimum % 0,43 oranında tuz bulunmalıdır.( ) MAGNEZYUM (Mg) Magnezyum sinir ve kas fonksiyonları ile vücuttaki birçok enzimin etkinliği için gereklidir. Süt 0,015 oranın da Mg içermektedir.( )
Gereğinden fazla azot ve potasyum ile gübrelenen körpe çayır ve meralarda beslenen inekler özellikle laktasyon döneminin başlangıcın da Mg etkinliğine predispoze olurlar.( ) Mg çoğu kaba ve tane yemler de yeterli miktarda bulunmaktadır. Tane yemlerde bulunan Mg % 30-40 oranında kaba yemler de bulunan Magnezyum a göre daha fazla sindirilir %20. Yüksek verimli ineklerde ve çayır tetanisi riski bulunması durumun da rasyonda ki Mg oranını n % 0,25-0,30 arasında olması gerektiği bilinmektedir. Mineral madde bakımından yetersiz görülen rasyonlara ucuz ve hayvan tarafından kolayca sindirilebilen MgO ile hayvan başını 25-50 gr / gün oranında eklenmelidir.( ) POTASYUM (K) Vücutta bulunan potasyum un önemli bir bölümü hücrelerde bulunur. Sütün potasyum içeriği % 0,15 tir. Laktasyonda bulunan ineklere minimum potasyum ihtiyacı % 0,70 olup bu miktar yüksek süt verimli hayvanlarda laktasyon başlangıcında % 1 e kadar çıkabilmektedir.( ) KÜKÜRT (S) Kükürt hayvan vücudun da sülfat şeklinde olup düşük miktarlarda bulunur. Sütte bulunan kükürt miktarı % 0,03 kadardır. Bu miktarın önemli bir bölümü metiyonin ve sistein şeklindedir. Kükürt özellikle NPN bileşikleri verilen hayvanlarda mikrobiyal protein sentezi için gereklidir. Laktasyon da bulunan hayvanların rasyonların da bulunması gereken kükürt miktarı ise % 0,20 oranın da bulunmalıdır.( ) MİKRO MİNERALLER DEMİR (Fe) Kan yapımı için gereklidir. Eksikliğinde buzağılarda gelişme geriliği oluşur. Sütte demir olmadığı için yavru bu elemente olan ihtiyacı karaciğerinde bulunan demir deposundan karşılar. Bu sebeple gebelik sırasında yavrunun ihtiyacının da karşılanması önemlidir( ) Sütte 10 mg / kg miktarın da demir bulunur. İneklerde minimum ihtiyacın rasyon kuru maddesinde 100 mg / kg demir bulunması ile hayvanın ihtiyacı karşılanabilir. Süt inekleri 400-1000 ppm miktarda demire tolerans gösterebilirler. Böyle bir durumda zehirlenme gerçekleşmez.( ) İYOT (I) Süt ineklerin de yemle alınan iyot un yaklaşık olarak %10 u sütle atılır. Hayvanın minimum İhtiyacı rasyonun kuru maddesin de 0,6 ppm kadardır. Ergin sığırlar için 0,5 mg / kg iyot hayvanın ihtiyacını karşılayabilmektedir.( ) BAKIR (Cu) Bakır ve demirin emilmesi ve kan yapımı için çok önemlidir. Bakır eksikliğinde kıllarda matlaşma ve dökülme görülür. Buzağılarda gelişme geriliği şekillenir. ( ) Sütte bulunan bakır miktarı laktasyon ilerledikçe azalır. İneklerde bakır ihtiyacı rasyonun kuru maddesin de 10 mg / kg ile karşılanabilmektedir.( ) KOBALT (Co) Rumen bakterilerinin B12 vitamini sentezlemesini sağlar. B 12 vitamini DNA ve kan yapımında çok önemli bir vitamindir ve kobalt varlığında rumende bakteriler tarafından üretilir. Eksikliğinde kansızlık, yemden yararlanmada azalma, kısırlık, verim düşüklüğü görülür.( ) İneklerde kobalt ihtiyacı rasyonun kuru maddesin de minimum 0,1 mg / kg, maksimum 10-20 mg / kg miktarın da bulunması ile karşılanabilmektedir.( ) MANGENEZ (Mn) Eksikliğinde doğan buzağılarda kemik ve kıkırdak yapıda bozukluklar, ineklerde kızgınlığın aksaması ve döl tutmama problemleri oluşur.( )
Süt ineklerin de Mn ihtiyacı rasyonun kuru maddesin de 40 mg / kg kadardır.( ) ÇİNKO (Zn) Deri, kemik ve kıl oluşumunda rolü vardır. Kılların ve derinin sağlıklı ve parlak görülmesini sağlar. Eksikliğinde Parakeratoz (Nasır Deri) Hastalığı görülür( ) Süt ineklerin de çinko ihtiyacı rasyonun kuru maddesin de 40 mg / kg olarak belirlenmiştir.( ) SELENYUM (Se) E vitamini ile birlikte oksidasyonu önleyerek dokuları koruyucu görev yapar. Sütün acılaşıp çabuk bozulmasını önler. Eksikliğinde yavrularda Beyaz Kas Hastalığı (Yel) görülür.( ) Süt ineklerinin selenyum ihtiyacı rasyonun kuru maddesin de 0,2 mg / kg kadardır.( ) SÜT SIĞIRLATININ LAKTASYONUN ERKEN DÖNEMİN DE BESLENMESİ Buzağılamayı takiben süt verimi hızla artarak 3-8. hafta içerisinde pike ulaşmakta oysa bu dönemde tüketilen kuru madde ile hayvanların özellikle enerji gereksinimi karşılanamamaktadır.( ) Hayvanın yem tüketimi süt verimine paralellik gösterecek şekilde hızla artmaz ve özellikle de enerji bakımından yetersizlik görülür.( ) Dolayısıyla hayvan negatif enerji dengesindedir.( ) Bu durumda hayvan enerji gereksinimini vücut dokularından gerçekleştirdiği mobilizasyon ile karşılamaya çalışır ve beraberinde canlı ağırlık kaybı % 10 a kadar çıkabilir. Bu oranın üzerine çıkılması metabolik hastalıkları beraberinde getirir.( ) TABLO 1 2 3 Bu dönemde rasyon düzenlemeleri süt sığırcılığında yapılması gereken en önemli uygulamalardandır.( ) kaba yemden, yüksek düzeyde konsantre yem uygulamasına geçiş yavaş yavaş artan miktarlarda olmalıdır. Bu uygulama ile Rumen PH sında meydana gelebilecek dalgalanmalar minimum düzeye indirilerek bunun bakteri populasyonunu kötü yönde etkilemesi önlenir. Yem tüketimine ve asidoza ilişkin problemlerin en düşük seviyeye indirilmesi sağlanır.( ) Kaba yem oranı daha çok yem kalitesi ile ilişkilidir. Bu nedenle doğrudan kaba yem / konsantre yem oranını belirten ifadeler yerine hücre duvarı elemanlarının rasyondaki oranı üzerinde durulmalıdır. Rasyondaki Asit deterjan fiber ( ADF ) oranı % 18, nötral deterjan fiber ( NDF ) oranı ise % 28 den az olmamalıdır. Dikkat edilmesi gereken husus NDF nin en az %21 i kaba yemlerden oluşmasıdır.( ) Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta rasyondaki kaba yem oranının % 40 ın altında olmaması ve konsantre yem miktarının ise % 60 ın üzerinde olmamasıdır. Aynı zamanda kaba yemin fiziksel formu da büyük önem taşımaktadır. normal bir ruminasyon için kaba yemin en az %50 sinin 2.5 cm uzunluğunda olması gerekmektedir. Böylelikle asidozis ve süt yağı oranının düşmesi riski minimum düzeye indirilir. ( ) Laktasyon başlangıcın da imeklere verilecek protein miktarı da ihmal edilmemesi gereken bir konudur.() Bu dönem de yüksek verimli hayvanların toplam rasyonunda ham protein miktarı en az %19 olmalıdır. Bu miktarın bir bölümü by-pass protein niteliği taşıması önemlidir. Ekstra protein yem tüketimini olumlu yönde etkiler ve süt üretimi için mobilize edilen besin maddeleri ve enerjinin daha etkin kullanımını sağlar. () Protein kaynağı olarak soya ve diğer bitkisel kaynaklar kullanılabildiği gibi bir Non protein azot (NPN ) kaynağı olarak üre hayvan başına günde 100 gr kadar rasyonlarda başarılı bir şekilde kullanılabilmektedir.() Ayrıca rasyonlar % 0.5-1 oranın da mikro mineral tuzları içermeli ve %1 civarında Ca-P kapsamalıdır. Rasyonlara A, D ve E vitaminlerinin ilavesi unutulmamalıdır.() Laktasyonun erken dönemin de besin maddeleri ve enerji gereksinimleri yeterince karşılanmadığı zaman hayvanlarda ketozis şekillenebilir, hayvan pk düzeyde sdüt verimine ulaşamazlar. Sonuç olarak toplam laktasyon süt verimin de azalma meydana gelir. Bu durumu
önlemek için konsantre yem miktarı çok hızlı arttırılır veya aşırı yüksek miktarlarda çıkarılırsa bu defa yem yememe, asidozis, abomasum deplasmanı meydana gelebilir. () Bu durumları engelleyebilmek için ve yem tüketimini artırarak gereksinimleri karşılayabilmek için aşağıda belirtilen tedbirler alınmalıdır. Kaba yem yüksek kalitede ve fiziksel özellikleri uygun olmalıdır. Rasyonda protein oranı yeterli miktarda olmalıdır. Buzağılamadan sonra konsantre yem miktarı sabit bir hızla arttırılmalıdır Yeme günde hayvan başına 500-750 gr yağ ilave edilmelidir. Stres faktörleri minimize edilmelidir Yemde by-pass protein oranı dikkate alınmalıdır Konsantre yem günde çok sayıda öğünlere bölünerek ya da komple karma rasyon halinde verilmelidir Erken laktasyon döneminde dikkat edilmesi gereken noktalar ise() Laktasyon başlangıcında her kg rasyon kuru maddesinde en az %19 ham protein ve 1,67 Mcal nel içermelidir. Azot kaynağı olarak üre kullanılacaksa hayvan başına 100 gr / gün şeklinde sınırlandırılmalıdır. Kaba yem miktarı kuru madde tüketiminin % 1 inden az olmamalı bu dönem de ADF miktarı en az %17 olmalı ( ilk üç hafta içerisin de % 21 ) NDF miktarı ise % 25 olmalı ( ilk üç hafta içerisinde %28 ) olmalıdır. Kesif yem miktarı hergün 0.5-0.75 kg arttırmak sureti ile ilk iki haftada arzu edilen seviyeye çıkarılmalıdır Rasyonlar % 0.5-1 arasında mikro mineral içermeli ve % 1 civarında Ca P kapsamalıdır. Ayrıca yeterlidüzeyde A, D ve E vitaminlerini içermelidir. Kaba yemler çok iyi kıyılmalı, konsantre yemler aşırı öğütülmemelidir