DOĞAL ALABALIKLARDA YASAL KORUMA STATÜSÜ VE İLLEGAL AVCILIK Murat DAĞTEKİN 1, Muharrem AKSUNGUR 1, * 1 Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yomra, Trabzon. * E-mail: aksungur@engineer.com; Tel: 0462/3411053; Fax: 0462/3411056 Giriş Doğal alabalıkların avcılığı konusunda ilk bilgiler Makedonya da M.S. 230 yıllarda Roma döneminde Astræus nehrinde yaşandığı bildirilen mitolojik hikayede geçmektedir (Grubic ve Herd, 2001). Ayrıca Aral gölü kıyısında bulunan kavimler mersin ve doğal alabalıkların nehirlere giriş döneminde avcılığını yaparak balıketlerini kuruttukları bilinmektedir. Amerikan yerlileri avcılık ve toplayıcılık zamanlarından bu yana nehirlere kurdukları sazlık tuzaklar ile ton ve salmonid avcılığı yapmaktaydılar. Osmanlı döneminde 1571 yılında yayınlanan ferman ile Bursa Uludağ da nehirlerden yakalanan balıkların Saray ihtiyacı karşılanması için devletin görevlendirdiği avcılar dışında bazı kimselerinde avladığını. Devlet görevlileri haricinde avlananlara engel olunmasını, balıkların korunmasını, bundan sonra dışarıdan kimselere av yaptırmayıp avlananların çok ciddi bir şekilde uyarılmaları ve uyarıları dikkate almayanların isimlerinin bildirilmesi istenmiştir (Altınay, 2000). Deveciyan (1915) ülkemizde balıkçılık ve balık türlerine yer verdiği eserinde illegal avcılık şekilleri ayrıntılı olarak çizimler verilerek anlatılmıştır. Eserde ayrıca salmonidlerin yaşam döngüsü ve tür özellikleri de anlatılmaktadır. Osmanlının son dönemleri, Tanzimat dönemi ve Cumhuriyetin ilk yıllarında balıkçılığın düzenlenmesine ait genel hükümler bulunmakla birlikte içsularda doğal alabalık avcılığına ait özel bir hüküm yer almamıştır. Su Ürünleri Kanunu sonrasında ise düzenli olarak yayınlanmaya başlayan avcılık sirkülerinde yasak avcılık ve olta balıkçılığını belirleyen hükümlere yer verilmiştir. Doğal alabalıklarla ilgili sirkülerde/tebliğlerde yapılan düzenlemeler: 1980 li yıllara bakıldığında doğal üremeyi sağlamak amacıyla, mart-haziran ayları arasında her türlü alabalığın avlanması yasaklanmıştır. 1990 dönemi iç sular zaman ve dere yasakları yapılmıştır. Kıyı avcılığı Of-Solaklı ağzından Kemalpaşa ya kadar yasaklanmıştır. 2000 yılı Doğu Karadeniz de bütün sezon tamamen kapatılması ve iç bölgelerde dönem yasaklaması yapılmıştır. 2006 yılında Trabzon ili, Of ilçesi, Solaklı Deresi ile Sarp Sınır Kapısı arasındaki Solaklı, Baltacı (Of), İyidere, Büyükçay (Çayeli), Fırtına Deresi (Ardeşen), Çağlayan (Fındıklı), Kapisre (Arhavi) Hopa Çayı ve Osmaniye Deresi nin (Kemalpaşa) denize döküldükleri yerler merkez olmak üzere, derelerin sağındaki ve solundaki sahil kesiminde her iki yöne doğru birer km.lik ve denize doğru 500 m.lik mesafeyi birleştiren alan içinde, 1 Nisan 30 Haziran tarihleri arasında her türlü sabit ağ kurulması ve zıpkınla avcılık yapılması yasaklanmıştır. 2009 yılı (hazırlık) kıyı uzatma ağlarında sadece önemli akarsuların dikkate alınması yönünde yapılan değişiklikle küçük akarsuların 500 m yakınında ağ kurulması serbest bırakılmıştır. Bu dönemde yine bazı bölgelerde olta balıkçılığına ait düzenlemeye gidilmiştir. Ülkemizde doğal alabalıklar yaygın olarak doğu-batı yönünde uzanan dağların bulunduğu bölgelerde hızlı akışlı dere ve yukarı havza bölümlerinde dağılım gösterir. Sistematik yönden birkaç alt tür yada ekotip olduğu bildirilmiştir (Geldiay ve Balık, 1996). Avcılık açısından dere ekotipi daha çok serpme ve olta ile yakalanırken, deniz alabalığında farklı uygulamalar yapılmaktadır. Doğu Karadeniz Bölgesinde yer alan havzalarda dere ve deniz formunun birlikte bulunduğu akarsularda yaygın olarak kullanılan serpme av aracı 43
Doğal Alabalıklarda Yasal Koruma Statüsü ve İllegal Avcılık yanında, denize göç sırasında kurulan sepet tuzaklar ve mansap bölgesinde kurulan uzatma ağlarında avcılık yapıldığı tespit edilmiştir (Salihoğlu vd., 1984; Tabak vd. 2001) İllegal Avcılıkta Kullanılan Metotlar Olta Avcılığı Serpme Ağları Kıyı Uzatma Ağları Çit Tuzaklar Gece Işıkla Avcılık Elektrik, dinamit vb. kullanımı Olta İle Alabalık Avcılığı Doğu Karadeniz Bölgesinin bir çok akarsuyu endemik Karadeniz alabalığı avcılığının önlenmesi için av yasağı kapsamındadır. Doğal alabalıkların üreme dönemlerine ait sonbahar ayları avcılığın serbest bırakıldığı bölgelerde dönem yasağı olarak uygulanmaktadır. Olta ile avcılık spor olarak görülen bir etkinlik olmasına karşın, bölge ve dönem yasaklarına uyulmadan yapıldığında illegal avcılık olarak görülmektedir. Oysaki dünyada özellikle alabalık ve salmonlar için yapılan avcılıkta avla bırak gibi uygulamalarda av yasaklarına kesinlikle uyulmaktadır. Bölgede illegal avcılığın en çok yapıldığı avlama yöntemlerinden biri oltalarla yapılmaktadır. Bölgede yerel kamış ve karaağaçtan yapılma sırıklar kullanılabilmektedir. Olta kamışının esnek ve uzun olması tercih edilmektedir. Son dönemde ise profesyonel olarak hazırlanmış çelik, aleminyum alaşımlı veya özel plastik yapıda oltalar kullanılmaktadır. Olta ile avcılıkta 0,15-0,20-0,25 misinalar tercih edilmektedir. İnce misinalar sağa sola sürtünüp kolayca koparken kalın misina ile yemin uzağa atılmasında sıkıntılar yaşanmaktadır. Serpme Ağları ile Avcılık Kullanan kişinin bileğine bağladığı ipin ucunda bulunan kenarı kurşun yakalı ağı havada düzgün açılmasını sağlayarak balığın bulunma ihtimali olan bölgelere atması ile, balığın üstten atılan ağ ile kapatılmasını ve ağ içinde kalmasını sağlayan av aracıdır. İç su balıkçılığında en yaygın olarak kullanılan ve kullanılması çok basit olan bir ağ grubudur. Genellikle Sazan ve Alabalık bu ağlarla avlanmaktadır. Serpme ağlarının çeşitli şekilleri vardır. Genellikle akarsularda, sabit cepli serpme ağı kullanılır. Bu ağ akarsu kenarından atılır. Balıklar ağdan kaçmak isterlerken yanlarda bulunan ceplere takılırlar. Ağ çekilmek suretiyle kurşun yaka birleşirken veya ağ açıkken bile balıklar dışarı çıkamaz. Serpme ağlarda diğer bir kullanma şekli göllerde ve sığ sularda kullanılan şekil alan büzmeli serpme ağı kullanımıdır. Sığ sularda kullanımda ağın dibe teması şarttır. Göllerde ise yoğun av sürüsü aranır. Ağ balığın üzerine bırakılır, bir müddet çökmesi beklenir ve süratle halatlar çekilmek suretiyle ağ büzülür. Ağ büzüldükçe büzülen kısmın üzeri torba halini alır. Serpme ağlarının, Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya, gibi büyük nehirlerimizin dışındaki iç sularımızda sportif amaçlı bile olsa kullanımları Tarım ve Köyişleri Bakanlığınca yasaklanmıştır. Serpme Ağlarının Çeşitleri: Cepli serpme ağları Büzmeli serpme ağları Çarmıklı serpme ağları Sade serpme ağları (cepsiz, çarmıksız, büzmesiz) Merkezi ipsiz Merkezi ipli 44
Şekil 1. Serpme ağlarının donanımı ve kullanımı. Tüm yaşamını akarsu ortamında geçiren dere ekotipine ait bireylerin avcılığı genel olarak serpme ağlarla yapılmaktadır. Özellikle smoltifikasyon işlemini yapmak üzere, akarsu ağızlarından yakın bölgelere gelen deniz ekotipine ait smolt bireylerin avcılığı üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu avcılık yöntemi özellikle ilkbahar aylarında yoğunluk göstermektedir. Havanın yağışlı, bulutlu, sisli ve akarsuyun ise bulanık olduğu günlerde, daha fazla avcılık yapılmaktadır (Tabak vd., 2001, Salihoğlu vd., 1984). Karadeniz alabalığının en önemli yaşama ortamını oluşturan önemli akasular (Kapistre, Çağlayan, Fırtına, İyidere ve Solaklı) üzerinde 1998-2000 yılları arasında yapılan deneysel av sörveylerinde avın mart ve nisan aylarında yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Bu aylarda birim güçteki av miktarı (CPUE) sırasıyla 0.54 ve 0.76 kg/gün/ay olarak tespit edilmiştir (Tabak vd., 2001). Kıyı Uzatma Ağları Deniz ekotipine ait anaç bireylerin, üremelerini gerçekleştirmek üzere giriş yapacakları akarsuların bulunduğu bölgedeki sığ-kıyı sularına yaklaştıkları mart-haziran ayları arasındaki dönemde bölgede alabalık uzatması diye adlandırılan özel olarak dizayn edilmiş kıyı uzatma ağları kullanılmaktadır. Ağlar fanyalı ve fanyasız olarak donatılmaktadır. Derinliği yaklaşık 1.5-2 m olacak şekilde basit formda hazırlanan ağlar, dere ve akarsu ağzını kapatacak şekilde uzunluğu 50-150 m den 250-300 m kadar değişen yapıda ağlar kullanılabilmektedir. Genelde fanyalı ağlarda göz açıklığı 18-20-22-24-28-30 mm, fanyasız ağlarda ise 45 mm dir (Tabak vd., 2001). Doğu Karadeniz Bölgesinde yürütülen çalışmalarda kıyı uzatma ağları genelde nhirlerin doğu bölgelerinde girişi engelleyecek şekilde çok sayıda ağın birbiri arkasına kurulmasıyla yoğun kullanıldığı gözlenmiştir. Bu durum balıkların akıntıyı kullanarak kıyısal göçte doğu yönünden göç etmesiyle ilişkilidir. Barbun ve mezgit gibi türlerin avcılığını yürüten balıkçılar üreme ve smolt göçün yapıldığı ilkbahar aylarında bu tür ağları kıyıdan fark edilmeyecek şekilde küçük şamandıra ve yarı batan mantar ağlar kullanarak dizayn etmektedir. Yada bu ağlar kontrolün az yapıldığı gece saatlerinde serilerek sabahın erken saatlerinde toplanmaktadır. Denizden giriş yapan ergin bireyler üreme şansı bulmadan yakalandığı için stoklara en büyük zararın verildiği avcılık şekli olarak kıyı uzatmaları kabul edilebilir. Çünkü dönemsel olarak yapılan kontrollerde Fırtına, Kapistre ve Çağlayan derelerinin yer aldığı kıyı boyunca zaman zaman 120-130 adet ağ serildiği, hatta bazı akarsuların girişlerinin tamamen kapatıldığı tespit edilmiştir. 45
Doğal Alabalıklarda Yasal Koruma Statüsü ve İllegal Avcılık Hamsi ve diger pelajik sürüleri ile göç Kodori 50-150 metre SAHİL Mantar Yaka DENİZ Batum Şaman dıra Kapistre 1.5-2 m Kurşun Yaka Samsun Ordu Trabzon Rize Şekil 2. Doğu Karadeniz Bölgesinde deniz alabalığı göç döngüsü ve bazı önemli akarsular. Çit Tuzakların İllegal Avcılıkta Kullanımı Yıl içerisinde iki ayrı dönemde yoğunlaşan bu yöntemle önemli düzeyde avcılık yapılmaktadır. Deniz ekotipine ait 1+ grubundaki smolt bireyler, denize geçmek için smoltifikasyon işlemini gerçekleştirmek için akarsu ağızlarına göç ettikleri ilkbahar dönemi ve yumurtlama işlemini gerçekleştirdikten sonra tekrar denize dönen anaç bireyler sonbahar periyodunda bu tuzaklardan dolayı av baskısına maruz kalmaktadırlar. Tabak vd. (2001), çit tuzaklarla bir yılda yaklaşık olarak 2168 kg Karadeniz alabalığının (Salmo trutta labrax) avlandığını bildirmektedir. Çit tuzak yada sepet olarak adlandırılan bu avcılık şeklinin bölgedeki eski balıkçıların rivayetlerine göre Rus işgali sırasında bölgeye gelen askerlerin balık avlamada kullandıkları tekniklerin yerel halka öğretilmesi ile bölgede yaygınlaştığı bildirilmiştir (kişisel görüşme Karabulut 2002). Gece Işıkla Avcılık Bu yöntem çok fazla oranlarda olmasa da Karadeniz alabalığı avcılığında kullanılan yöntemlerdendir. Bu avcılığın esası, balıkları ışık alanına toplamak ve kullanılan takımı, yakamozu kesmek suretiyle balığın görünüşünden saklamaya dayanmaktadır. Bu avcılıkta, lambanın kuvvetli ışık veren cinsten olması gereklidir. Bu şekilde geniş alana yayılabilen ışığın balıkları kendini çekmesi ve sonuç olarak da ışık altında toplanmaları sağlanmaktadır. Işıkla avcılığın karartının fazla olduğu gecelerde başarılı olduğu, aydınlık ve mehtaplı gecelerde yakılan lambaların karartılı geceler kadar başarılı sonuç vermediği balıkçılar tarafından ifade edilmektedir. Sonuç ve Öneriler Tek neden olmamakla birlikte alabalık stoklarının sportif ve ticari olarak her iki şekilde illegal yollardan avlanılmasında yerel kuruluşlardaki yönetici ve kontrol uzmanlarının duyarsızlığının da önemli bir payı olduğu bilinmektedir. Lokal kuruluşlarda yeterli eleman bulunmasına karşın, kontrol hizmetlerinin yeterince yerine getirilememesi büyük bir çelişki olarak görülmektedir. Ancak bugün bölgede su ürünleri konusunda koruma ve kontrol hizmeti 46
veren ilçelerdeki görevli personel ile yapılan görüşmelerde, illegal avcılığın önlenebilmesi için mevcut olan su ürünleri kanunlarının yeniden ele alınması ve cezai yaptırımların günün koşullarına göre düzenlenmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Bundan başka koruma önlemleri için gerekli olan alt yapı, ekipman ve personel yetersizliğinin de giderilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Bütün bu yetersizliklerin lokal bölgelerde görev yapan kontrol elemanlarının işini zorlaştırdığı da vurgulanmaktadır. Diğer taraftan balıkçıların ifadelerine göre; uzatma ağları ve tuzaklar ile balık genel olarak gece avlanmasına karşın, kontrol görevlilerinin ancak mesai saatleri içerisinde göreve çıktıkları ve kontrollerin sadece mesai saati ile sınırlı olduğu anlaşılmaktadır. Alabalık stoklarının sportif ve ticari olarak her iki şekilde illegal yollardan avlanılmasında yerel kuruluşlardaki yönetici ve kontrol uzmanlarının duyarsızlığının da önemli bir payı olduğu bilinmektedir. Bölgede yeterli eleman bulunmasına karşın, kontrol hizmetlerinin yeterince yerine getirilememesi büyük bir çelişki olarak görülmektedir. Koruma önlemleri için gerekli olan alt yapı ve ekipman yetersizliğinin de giderilmesi gerekmektedir. Balıkçıların ifadelerine göre; uzatma ağları ve tuzaklar ile balık genel olarak gece avlanmasına karşın, kontrol görevlilerinin ancak mesai saatleri içerisinde göreve çıktıkları ve kontrollerin sadece mesai saati ile sınırlı olduğu anlaşılmaktadır. Karadeniz alabalığı için rasyonel bir koruma ve yönetim programının ortaya konulması faydalı olacaktır. Karadeniz alabalığında mevcut stokların dışarıdan takviyesi edilmesi konusu üzerinde durulmalıdır. Karadeniz de göçmen bir balık olan deniz alabalığının stok yönetimi konusunda kıyısı bulunan ülkelerle işbirliği yapılması başarı şansını artıracaktır. Diğer taraftan gerek daha önceki su ürünleri sirküleri gerekse tebliğlerde yasak bölgelerin sürekli olarak daraltılması gelecekte stokların tamamen yok olmasına sebep olabilecektir. Kaynaklar Altınay, A.R., 2000. Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı (1495-1591), (Haz. A. Uysal), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 74 s. Chernistkii, A.G., 1988. Black Sea Trout Smolts (Salmo trutta labrax) in the Kodori River, Abkhaz SSR Georgian SSR USSR. Vopr Ikhtiol 28 (4): 657-663, UDC 134:574.2. Çelikkale, M.S., Düzgüneş, E., Okumuş, İ., 1999. Türkiye Su Ürünleri Sektörü: Potansiyeli, Mevcut Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri, İstanbul Ticaret Odası, yayın no: 1999-2, İstanbul Edwards, D.J., Doroshov, S., 1989, Appraisal of the Stergeon and Seatrout Fisheries and Proposals for a Rehabiliation Programme, FAO-Turkey Technical Cooperation Programme, FAO 7449 Rome, 38 s. Deveciyan K., 1915. Türkiye'de Balık ve Balıkçılık, Orjinal isim: Pêche et Pêcheries en Turquie Aras Yayıncılık, ikici basım 2001-2006. İstanbul, 576 s. Fisbase, 2001. http:// www.fishbase.org/speciessummary.cfm?id=48205&genusname= Salmo trutta Grubic G. and Herd A. 2001. A flyfishing history, The American Fly Fisher, Fall 2001, Volume 27, number 4, pages 16-22. http://www.flyfishinghistory.com/astraeus_looking_2.htm Geldiay, R. ve Balık, S., 1996. Türkiye Tatlısu Balıkları (Ders Kitabı), 2. Baskı, Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakultesi Yayınları, No 46, İzmir. Joint Natural Resources Cabinet 2002. Roadmap For Salmon Habıtat Conservatıon At The Watershed Level http://www.governor.wa.gov/esa Governor-Salmon Recovery Office Salihoğlu, H., Sarıyılmaz, M., Bozbaş, C., Çalış, Y., Bahadır, E., Ergene, M., 1984. Deniz Alası Etüt Projesi, Ara Rapor, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Trabzon Su Ürünleri Bölge Müdürlüğü, 7 s. Solomon, D.J. 2000. The biology and status of the Black Sea Salmon Salmo trutta labrax, EU Tacis Black Sea Environmental Programme. Black Sea Salmon Project. Draft report. 24 pp Tabak, İ., Aksungur, M., Zengin, M., Yılmaz, C., Aksungur, N., Alkan, A., Zengin, B. ve Mısır, D.S. 2001. Karadeniz Alabalığı (Salmo trutta labrax Pallas, 1811)nın Biyo-ekolojik Özelliklerinin Tespiti ve Kültüre Alınabilirliğinin Araştırılması Preje Sonuç Raporu, Trabzon. 238 s. Zengin, M., Aksungur, M. ve Tabak, İ. 2002. Türkiye nin Doğu Karadeniz Kıyılarında Dağılım Gösteren Karadeniz Alabalığı (S. trutta labrax) Populasyonunun Gelişimini Etkileyen Faktörler. E. Özhan N. Alpaslan (Eds) Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları IV. Ulusal Konferansı, Türkiye Kıyıları-II. Konferansı Bildiriler Kitabı; 5 8 Kasım 2002, İzmir. 747-758. 47