VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜGÜ NEŞRİYATI V AKIFLAR DERGISI. Sayı: Resimli Posta M3.ıtıbaası. Ltd. Şirketi ANKARA-1962 ------

ı VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜGÜ NEŞRİYATI V AKIFLAR DERGISI Sayı: V L Resimli Posta M3.ıtıbaası Ltd. Şirketi ANKARA-1962 ------ _j

. -ANADOLtJ'D~ SAN'AT DEGERi OLAN AHŞAP. fv1inber LER, KİTA BEL~ Rİ YE Ti\RİHÇELERİ. M. ZEKİ ORAL Minher keliniesi ve tarihi. l\1ipber,kelimesi Arapçadır. Kaldırı:nak:.. y~. yuksel~mek manasma olan (n e.b r) kökünden üretilmiş, mekan adı olarak (M i n b er) denilmiştir. Minber; üzerine çıkılacak yükseeilc yer demektir. Çağulu (M e na b i.r) dir. Çarnilerde Cuma günleri hatiplerin hutbe okumak!çin üzerine çıktıkhırı merdivenli.yüksek kürsüye İslam dünyasında (M i. n b e r) denilmiştir. Fİ az ret-i M u ha mm e d (S.A.) M e s c i d- i S a a d e t 1 e r inde es.:. hab~ı kirama A ll a h ı n emirlerini duyururken hep ayakta dururlardı. Eshab da o Yüce Peygamberlerine hürmeten hurma ağ2lcından bir direk dikerek ona yas.:. lanmalarını istemişierdi Sonra Ilgın ağaenidan her kademesinde 40 cm. kadar ge~ ııişliğin.de bir fasılası bulunan üç veya dört basamakh bir. M i n b e r yapılmış 7 tır. Bu minberin arkasında dayanacak üç tane de sütunıi vardı. H a z. r e t - i M u h am m e d (S. A.) üçüncü hasarnağa oturqp ayaklarını ikinci hasarnağa koyduğu riva:yet olunmaktadır. H a z r e t" i M u. ha m m e d (S. A.) Cuma hutbe İer.lni ı.:e diğer emir ve nasihatlari~ı esha b-ı kirama buradan söylerlerdi.. H a z r e.t- i M u h am m e d (S. A.) vefat edince H a z r e t- i E b u b e k i r (R. A.) da bu Minbere cıkmıs eshab ona biat -..::0, etmişler,. H a z r e t - i E b u b e k i r (R. A). da meshur hutbelerini oradan o ku~uşlaf: (1), diğer Halifeler de - bu geleneğe uymuşlard~r,_. 1 Ahmet C eve! e[ : Kasi2S ı Gnbiy<ı. Sayfa 51 7; Sa ii _. Paş~ :. Mira i' ü!-ibei' Cilt 5. Sayfa 273' Camilere Minher konması E m e ~ v. i 1 e.r i n:' so:o. senelerindedir. 132. Hic~ ret yılında bütün camilere birer M i n.:. b e:r. konmuştur. İlk. M i n b e r 1 er 4--5 basama~la çıkılan bir sahanlıktan ibaretti. Bu M i n b e r 1 e r ahşaptan yapılırsa yanlarında birer korkuluk ile sahanlığin. üstüne bir sayvan ilave olu.:. mirdu. K uzey Afrika'da hükumet kurmuş olan A ğ 1 e b O ğ u ll a r ı ndan II. İ b r a 'h i m 875-902 (26ı 298 H.) zamanında onyedi hasarnaklı ve sanatka~ tane yapılan M i n b e r, süsleri basit olmasına, kapı. üzerinde tacı bulunma~ masina rağrrie:ı;ı. bugünkü anla:yışmm:a göre kat'i şeklini almıştır... ~ A h b a s i 1 e r zamanında aynı şekilde yapılmış ve üzüm hevenkleriyle. süs- ~ lenmiş M i n b e r tipleri M ı s ı r. ve S u r i y e'ye yayılmış~ı. F a t i m i I e r 910-. ı17ı (297-567 H.) devrinde ya~ pılan M i n b e r 1 e r i n kapılan, taçları, şerefleri ile tekemmül etmiş bulu~ nuyordu..m!inberlerin esas kısımlan ve yapılışlan Şu. izahat ile dereettiğimiz şeinasından (Kroki. I) anlaşılacağına göre. M i n b e r 1 e r de üç esas kısım vardır : ı. - Kapı, 2.- Gövde, 3 -. şerefe yahut taht. ı - Kapı : Yan söveleri, aynalığı, tacı ve kapı. kanatiarım ihtiva eder. 2 - Gövde : Merdiven, korkulük ve yanlada şerefe. altı, süpürgelik buna dahildir. 3 -.. Şerefe : Yahut taht dediğimiz bu kubbe, külah, alem var: kısımda sahanlık, dır.

24 M. ZEKİ ORAL Namaz salonlannın kıble tarafına ve mihraplann sağına konulan M i n b e r ı e r camiierin en ö.nemli ve müzeyyen kısmını teşkil ederler. M i n b e r 1 e r i n yapı taşından, mermerden, tuğladan yapılmış herbir parçası dikkat ve itina ile süslenmiş olanları vardır. Konumuz ahşap M i n b e r 1 e r olduğu için bunlar üzerinde durmuyoruz. Ahşap M i n b e r 1 e r i n kapı söveleri, merdiven korkulukları, şerefe altları ile yan satıhların alt kısırnlarında boydan boya uzatılmış ekseriya dikdörtgen prizrnası şeklinde hazırlanmış abanoz, ceviz, elma, armut gibi sıcağa rutubete dayanabilen sert ağaçlar kullanılarak minberin iskeleti (Çatısı) kurulur. Bu çatı arasında kalan yüzlerin, dayanıklı sert ağaçlardan yapılmakla beraber, zaman~a çatlayıp çarpılmamaları için küçük parçalarla daldurulması esas olarak kabul edilmişti. Bu parçalar çok köşeli yıldızlar ve türlü hendesi şekillerde kesilir; kenarları yuvalı, dişli olarak hazırlanır; birbirlerine geçme olarak yerlerine yerleştirilir, bu suretle çatıların arasındakj yüzler de tamamlanırdı. İlk S e 1 ç u k M i n b e r 1 e ri (12. Asır) bu teknikte yapılmıştır. A n a d o 1 u S e 1 ç u k i - 1 e r i nin son zamanlariyle B e y 1 i k 1 e rin ilk devirlerinde (13, 14. Asır) yapılan M i n b e r 1 e r de yıldız ve hende5. I parçaların kalın talıta bloklar üzerine kaplama olarak çakıldıklan görülür. Minherlerde Bezerne : M i n b er 1 er i n çatısı dediğimiz ağaçların yüzleri uzun dar bir halde oldukları için buralarda en çok nebnti süsler arasına yazılmış ayetler, hadisler, kitabeler veya bordür tezyinatı görülür. Korkuluk aralanna yine ekseriyetle pek muhtelif ve mütenevvi hendesi şekillerden meydana gelmiş şebekeler konmuştur. Şerefe aldariyle gövdenin yan satıhlannda ise yukarıda yazılan yıldızlar ve hendesi şekillerde kesilmiş parçalann yüzleri Rumiler, asma dallarından ince kabartmalar, çiçekler bazan da hendesi veya hayvan! asıldan motiflerle bezenmiştir. 2 Kapı aynalığı yazılar, Runıiler, hendesi şekiller, çiçekli oymalada süslenir. Ekseriya istelaktitlerle genişletilen bir taçla tamamlanır. O s m a n lı devri m i n b e r 1 e r i nde ise kalın tahta bloklar kullanılarak şerefe altı ve yan satıhlar meydana getirilmiş, tezyinat ve yazılar bunların üzerine oyma olarak işlenmiştir. M i n b e r I e r i n süslemelerinde en çok KUfi ve çiçekli KUfi kullanılmıştır. Anlatmıya çalıştığımız M.i n b e r I er i n işçiliklerine (k ün d e kar i) denir. Bu sanat, marangozluğun ince ve ayrı bir şubesidir. Şu yazdığırnız vasıflarda An a d ci 1 u'da kaç minher vardır? Bunlann kaç!. m üzelere nakledilrniştir? Kesin olarak bilmiyoruz. Burada ele alın mış olan 24 M i n b e r i n 17 sini bizzat gördüm. Dördü M a n i s a, ikisi Ç o r u m, birisi K ür e'de bulunan yedi m i n b e r i n de kitabelerini fotoğraflanndan okumak suretiyle dercettim. Bulundukları yerieri haber aldığım halde mahalline gidip henüz tesbit edemediğim M i n b e r I e r de vardır. Zaman ve fırsat elverirse, inşallah onları da ikinci bir makale yapmak müyesser olur. M i n b e r 1 e r i n yapılışlan ve tezyinat unsurları hakkında genel bilgi vermekle iktifa ettik. Her minberin yapılış tarzı ve bezemelerini ayrı ayrı incelerneyi sanat tarihçilerimize bırakrnıs biz M i n b er I er i, kitabe ve tanh~ leri yönünden ele almış olduk. Minherler üzerindeki yazılar dort kısımda mütalaa olunabilir : 1) Ayet-i kerimeler : ı\11 i n b e r 1 e r e yazılmış olan ayet-i kerimeler K u - r a n - ı K e r i mde bulundu. Hangi stlrenin, hangi ayeti oldukları isaret olundu. Okuyuculara bir kolaylık oimak üzere manaları da yazıldı. Tekerrür eden ayetler bulundukları minberin hangi kısımlanndan başlayıp nasıl devam ettiklerini göstermek için bir daha yazıldı. Tercüme- 2 Bu parçalar yan satıhlar üzerine Poligonlar teşkil edeeek şekilde çakılmış; muahhar minber Ierde yüzleri kalernkari nakışlarla bezenmiştir.

Aı."l:ADOLU'DA SAN' AT DEGERi OLAN AHŞAP MİNBERLER, KİTABELERi VE TARİHÇELERİ 25 lerinin evvelce yazıldığı bahisler gösterildi, tekrarlanmadı. -2) Hadisıi şerifler: M i n b e r 1 e r i n ekserisiride hadis yoktur. Bir çoklannda ise ancak 1-2 tane hadis vardır. D i v r i ğ i m i n b e r i ile B i r g i m i n b e r i n e emsalinden çok fazla: hadis-i şerif yazılmıştır. Bu hadis-i serifieri (Şerh-i meşarık Li-İbn-i Melekı (S ahih-i Buhar.i Tercümesi Tecrit-i sari/ı), (S ahih-i Bııharı 1315 Matbaa-i Amire tab'ı), (Sıhah, yazma nüsha) ile karşılaştırmağa çalıştım. Bulduklarıma işaret ettim.. Bulamadıklarımı ehliyetlerille inandığım kimselerle İstişare ederek kaydet-. tim.. 3) İnşa kitabeleri : Hükümdar, vüzera ve hayır sahiplerinin isimlerini ihtiva eden inşa k i t a b e - 1 e ri mümkün olduğu kadar hatas~z tesbit olundu, mealen tercümeler yapıldı. Hükü.p:ıdar kitabelerinde hükfunetlerinin kuruluşundan başlayarak uniu:ml malumat verilmiş, sonra kitabelerde adı geçen hükümdarların zamanına ait vukuat en kısa bir şekilde yazılmıştır. Yalnız K o n y a ve A k s a r a y m i n b e r I e r i dolayısiyle A n a d o I u S e I - ç u k 1 u 1 a r ının ilk hükümdarlan hakkında bildiklerimi ve bulduklarımı biraz uzunca yazmayı faydalı buldum. Zira S e 1 ç u k tarihinin o kısmı henüz kafi ""'~-- derecede aydınlatılmamış olmakla bera ber nice nice müşküllere göğüs gererek A n a d o 1 u'yıi Anavatan yapan sonra T ü r k san'atının en. parlak devrini açan bir çok şaheserlerle bu vatanı süsleyen S e 1 ç u k 1 u lara karşı her vesile ile minnet ve saygılanmizı. açıklamak borcumuzdur. Diğer ümera ve hayır sahiplerinin hal tercürtıeleri de. mehazlarda bulunabildiği kadar yazıldı. Fakat acı bir hakikat olarak ifade etmek lazımdır ki henüz mükemmel yazılmış bir san'at tarihimiz olmadığı gibi (San'atkcirlar Tarihi) miz de yoktur. An a d o 1 u S e I ç u k 1 u 1 a r ı, B e y 1 i k I e r İ hatta ilk O s m a n I ı devri eserlerini yapmış, üzerlerine imzalarını koymuş olan mimarlarımızın, benna (mühendis) lerimizin, çinileri işleyen çinicilerimizin, yazılarını yazmış hattatlarıniızın, süslerini yapmış nakkaşlarımızın, hülasa marimgozlanmızın ve taşçılarımızın hal tercümelerini bulmak imkanı yoktur. Bugüne kadar gördüğüm kitabelerde adı geçen ve sayısı yüzü tecavüz eden san'atkar adı tesbit etmis bulunuyorum. Bunları hiç oimazs~ ın;_zalan bu İunan eserierine bakarak kıymetlendirmek suretiyle san'atkarlarınhza ait bi~ ~ broşür meydana getirmek suretiyle ilk adımı atmak başlıca emellıiıdir.. Tevfik Allahtandır. ---OÜOI----

26 M. ZEKi ORAL AKSA..lt.AY ULU CAMİ'İ Mİ:N"'BERİ -1- Bu minher büyük boy, eski ve muhteşem tiplerdendir, kündekarl tarzında yapılmıştır, bilhassa kapı aynahğı ve taç kısımlan tamirlerde bazı değişiklikler görmüştür. "Resim 1 Minher kapısındaili kitaheler I - Miı--ıberin aynalık kısmında üç satırlık bir kitabe vardır. Birinci satır sağda aşağıdan yukarıya, ikinci satır üstte ufki olarak, üçüncü satır solda yukandan aşağıya doğru yazılmıştır. Aynen şudur :,)\k.ui 1 lı_lj- ~...,.-11_, 1 ;L~1 1 ~ 0_..JI_, L::-:...ıJ\_;..JI - 2 ~--..._.o c.2ı_,.ı 0.o)Jı_, rjji ~:>~ ~~.A ~9 0. ıjt:.o _;J. 1..ı::"' 1.r<>L. 0)t...) -- 3 Türkçesi : (Bu minber) emir'iil-miiminin, ( A b b a' s ı H a l if e s i ) nin, yardımcısı K ı l ı ç as l an. o[jlıı, men.~~c;ketier zap,teden Rum :ve Er m e n mer;ıleketle rinin padişahı, 1slam ve müslimlerin temeli ve istinatgalıı. din ve dünyanın azızı S ıı lt an M e s'u d u ri günlerinde (yapıldı) II - Minher kapısının sol sövesinde yukarıdan aşağıya, sağ sövesinde aşağıdan yukarıya ve aynalık kısmının alt tarafında ufki bir satır olarak devam eden üç satırlık şu ilcinci inşa kitabesi vardır: wl,j':'"';ı.tı J'YL~-YI... -:"YI ;}P o...i.ıı. - 1 _,~-'!i i)l...,yi '-: J,,; -:r..j\jl~ J,L.JI..ı::-:-CJ\ <1.\.l \ ~Lı,.ıd 3..J ı V" i L"YI...ı;,..; r l.., 'J' \.J"" ~ ı:_~ ;Ll 1..;.:J }ll..j.f'!-.\.9 yj,.. \ ;..1.? - 2.:_ı{ f:l 1 _, ; _,.ACJ \ L" G -:: 2... L_l\,_; J:":" e t:.._ı..,_.ı ı 0.o) yı_, i,jı 0 ıjr. ),..:ı ı ~t.r Klı?cl:s "L. ı.,;:.ol -\ı)"' 0 )L) ~,lj es j\i:- ~,..., Y. \ - 3.. }.ai 1 :ıı lt? 1 U::-" jll Türkçesi : «Bu ima1 et (cami, minber) ordular kıımandanı, yüce, adaietli, dinin cemcili, Islamın kutbu, immnın yani Abbast Halifesinin yard-ımcısı, halkın ifti,har ettiği, devletin azizi, milletin kıymeti, hilafeün direği. sultan ve padişahların şerefi, miiswman askerlerinin ya?'d,ımcısı, miişrik ve kafiı Zeri kalıı-eden, vatan sınırlar.ının direği, R u m ve E 1 m e n diyarının pehlivanı, aıp, inanç kııtluğ. bilge, sayıt babası, gazi ve Emirv.!l-mii'minin tarafından desteklenmiş olan K ı Z ı ç as l an - Allah aziz ve muzaffer eylesin (zamanında yap ıldı)». III.- Minberin sağ yanındald küçük kapılardan birinin etrafında üç satırlık bir kitabe daha vardır. Birinci satırı sağda aşağıdan yukan, ikinci satın üstte ufki olarak yazılmışhr, üçüncü satır ise yukarıdan aşağıya doğru devam eder. <\l_,..ji ~""'-~;:ll_,.j.:;-l.l )b- ı ~!\;'(;..:.,i "-::--.J;,.(.LJ.. 1 0) -- 2.ıJ_,..J\_, li}ij _j... JI ~i ).o il~ jl~l -. 3 Türkçesi : «Minb~r ve mescidin ~1imarı, devletin salahı (devlet işlerini diizenley~n. islah eden), hacılan ziyneti~ C e mal ı ailesinelen H o ca ( 3 ) Niiştekin'~ dir, Onım muııaffakiyeti, izzeti, bakası ve devleti devamlı olsıın.» 3 ( <1.> Y""" ) şeklinde yazılmış olan bu ke limeyi (Hoca) olarak okuduk. Gerçi eskiden bu far: si kelime ( "-::-- 1_,;... Hvıke ) yazılır ( -<~.:-.J;._ Ho~a) oh"unurdu. Burada eski imiaya riayet edilmeden yazılmış, aradaki ( \ ) harfi kanmamıştır. Aynı Jı:elimenin ( -<~.> _,..> Havlıa ) şeklinde okunmaeı da müın:kündiir. Bu takdirde kelime, odanın ışık aldığı hacası iki ev arasındaki geçlt, komşu deliği denilen yer manasınadlr. (Ahterl-i Kebir, Sayfa. 368, l(amus Tercümesi, ci't. 1 s:;yfa. 1013). Kitabenin başında nwscit ve minberin miman olduğu yazılı ve büyük sıfatlarla anılan N ü ş t e k i n'e hoca sıfatı daha uygun düşmektedir. Eski zelıginlere, tüccarlma da hcca denilmekteydi.

ANADOLU'DA SAN' AT DEGERi OLAN AHŞAP MİNBERLER, KİTABELERi VE TARİHÇELERİ 27 rdinberin kapı kanatlanndaki yanlar : Minberin kapısı iki kanatlıdır. Her iki kanat ikişer parça tahtadan yapılmışhr. Sol kanat üzerinde yukandan aşağıya doğru, aşağıdaki Fatiha ve İhlas siıreleıinin altı tek çizgi ile yazılan kısımları gayet güzel işlenmiş, nebati süsler arasına S e 1 ç u k i sülüslü ile kabartma olaral:( yazılmıştır. Sağ kanat üzerine ise altı çift çizgi ile çizilmiş olan kelimeler, yukandan aşağıya ve aşağıdan yukanya olarak aynı tip yazı ile yazılmıştır. 1"~ '-:"J.:a..tl...ı:_.i ~ ~i\ 0'_..i.JI.1.\.r"" ~,;~ ~l.:sl\_, *-~......ııl\.üıl * -1.-l ~I_,P> ı.j; f:.> jl,:;;;-jl ~Ir-! * -~.,..1 \_,S.ıJ ~ f-' *..J j_ t-' -\.tı_ ~ Fatiha süresinin Türkçesi : «Hamd, GJemlerin Rabbi Ralıman Ra,him ve kıyamet giiniiniin salıibi olan Aliaha malısustu?-. Ya Rabbi sana ibadet ederiz ve senden yardım ve muaver-,et isıe1iz, bi.zi doğru yola hidayet b uyur. O vol üzerlerine gazab eylediğin ve dalat.ete düşmüş/erin yo- lunu.n gayri ve kendilerine:. in am ve ihsan bııyurduklarının yoludur.» ' 4 Tercümeli Kur'en.ı Kerim. s::ıvfa 2. Bu sürede iki :kelime yanlış k~zılmı'ştır. Birisi ( ('i:.l..:..... i 1 )diğeri ( ~_,...l.;j.i ) dır. İkinci yanlı~lı:k bize S e 1 ç u k devrinde ( ı/ ) harfinin ( ; ' Z ) sesi ile okunduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Zira İslam ı:ıleması arası nda bu lıarfin süyleniş :şekli lıakkmda ihtilaf vardır. Kadı, Kazı = L5.:.l9, Ra~ mazan' Ramadan = 0l~A J gibi. Rivayet ıolunur ~d: Bektaşinin birisine <<Ni~in camiye gitnı::yorsun... demişler. O da : -Şu ( ıf) meselesi lhallalunduktan som:a gideceğim.. demhtir. İhlas suresinin manası : «Rahmet ve inayet sahibi Aıiahın adı ile başlarım. 1 - Deki Allah birdir. 2 - Aılah samettir (doludıtr, (.ıj _,...;::--':1 ) yani ondan boşhı1c. hali yer yoktıır. ) 3 - Doğurmad-ı, doğrulmadı, evladı, anası, babası yokt-ıır. Ve bir kimse ona küfüv, eş ve emsal olamaz» 5 demektir. Minher korkuluklanndaki. yazılar : M i n b e r in giriş istikametine göre sağ korkuluğu üzerinde ve nebati süsler arasında killi yazı ile üç satır olarak Fe~ tih sures-inin ı.:.5 inci ayetleri yazılmıştır. i..üi la ;lj1 c.ij..lıi;.:l * ~.4 l,..j ı.!.ul.::-_j ~~ cl_..y. J ~le- ı..:-woi f. J j> \," L,-' ~-3 ıf * 1.. "'ı...j_:?.r.e.ı...ıı -,1 _, '. * 'i --, rı, f"4..._-' ':.4..--A U:> r 'J~bjJ - ~;tl.._._foj..i.:..cıı J_;:l <S..Uiy-... dj':jij,:)_,..._ll Jf-"'; ~J..;ı.d>A t~ıl 1 -~ı... "'.:.:l:.o_jll_, ı)"_:a.. )11 ı.j>--1.j - *\~"'~c.....;:).1 0(, }r':1 1 t;i 0 A ıs jf...:)_::-- Türkçesi : «1 - Biz sana aşikar bir fe tilıle fii.'tühat verdik. 2-Allah senin tekaddüm ve teal~hür eden geçmiş ve. gecikmiş gii~ahlannı mağfiret etmek, bağışlamak ve.. senin iizerine nimetini itmam eylemek ve seni doğrıı yola hidayet buyurmak için 3 - Ve sana galip ve kadir bir nusrat ile nusrat etmek için bıı fii,tfıhatı verdi. 4 -. imanlarına iman cm tması icin mü'minlerin kalplerine sükuneti inzal eden O'dur. Gök_!erin ve yerin biitün askerleri O'nundur. Allah alım ı.ıe hakim.oldıı. 5 - Erkek ve kadın mv/minle ri orada daim'i kalmak üzere ağaçları altından nehirler akan cennetle? e sokmak için ve onların günahlarını mağfiret etmek üzere bıı siikuneti indir. di. V e bu Allah yanında büyük fevz oldu».' M i n b e r in sol korkuluğu üzerinde ve aynı tipte «Bakara sfıresi» nin 255, 256. Ayetleri yazılıdır. (_y"'j J 4_:_. o..i.> li 'Y ( J:Al 1 cf. 1 y:> ':J 1.ıJ 1 ':J -Üı \ c_i.!.~<s..i.ll 1_;.:r fj'y\j l..j.::,i_,... Jij l..'\1 5 Tercümsli Kuran-ı Kerim, SB.hife: 576. G Ter::ilmeH Ktırsn-ı Karim 1 S9:1ı1fe: 478.

. 28. M; ZEKİ ORAL "XJ. r~ l... J rı~"~\ ~ lo il.~...,.;4 'YI o.ı..:,ç.. "-:-' ' (:;" J. l.:. k. :J\ ~ 0"' _.'\S~ (.).>b.!-. jj 1 Y') ~!.ü:,...,,;~ 'i J if }'1 IJ..:.ı 1 _,...:..J 1 *~ll: 0~ ifll 0"'...t..:.JI ~:" ~ 0:..Jij oi.}i'y ci-~... 1..w :ıı l.... t,..:.ı &lk.j_4.a-c_ (..) J J J..1. *. f-l"' c:;:-.wl_, 4.1 il.aa; 1 y ~_,ll ÖJ~4 Bu ayetlerin Türkçesi : Ayet 255, «Ondan gayri izah olmayan Allah hayy_ ve kayyıımdur. Onu uyuklama ve uyku ah?etmez. Göklerde ve yerde olan şeyler onundur. İzni olmaksızın onun indinde şefaat eden yoktur. Halkın önünde ve arkasında olanı, is.tikbal ve maziyi bilir. İns.anlar onun ilminde'itj onun istediğinden. başkasını ihata edemezler. K:ürsüsü gökleri ve yeri alır. Onların hıfzı, onu yormaz, o pek yüksek ve büyüktür. Bu 255. Ayet «Ayet el - Kürs"i meşhurdur. diye 256. Ayetin Türkçesi ise : «Dinde ikrah ve ic_bar yoktur. Rüşt küfürden ve gayçlan _ayrılc1ı. Şeytaiıc{ küfredip, Allaha itjıan eden öyle. sağlam bir ipe sarılmıştır ~. ki CY(Lda ek yeri ve kopuk yoktur. Allah işitir ve bilir.»' Tarih : Şu k:itahelerde üç isim geçmektedir. Bunlar A n a d o 1 u S e I ç u k I u devletinin- dö:ı;düncü hükümdan olan I. G ı y a sü d - d i n M e s ';_ u t ve oğlu beşfuci hükümdar II. K ı I ı ç a s I a n ile mescit ve minberin mimarı olan N ü ş t -e k i n ' ü I - C e- m a I i'dir. Adı geçen hükümdarların zamanlanpa ait olaylar K o n y a M i n b e r i dolayısiyle ve mümkün olduğu kadar kı ~altılarak yazılacaktır.. Orada görüleceği için burada tekrarlanmadı. Su kadarını ilave edelim ki. A k s a r a y. M i n b e r i, birinci kltabedeki sarahate göre M e s ' u d'un hükümdar olduğu gllnlerde yapılmıştır. MalUnı olduğu üzere M e s ' u d son zarp.anjarında oğl:u Ş e- ' Tercümeli Kuran-ı Kerim, Sa.hife: 37..h i n ş a h'a Ankara~. Ka st am o n u taraflarını vermiş 'idi. K a y s e r i,. S iv as, M a 1 a t y a'da S e ı ç u k 1- lere tabi olmak şartiyle D a n i ş m e n t l i lerde idi. K ı 1 ı ç a s 1 a n ise ve. -Iiaht tayin edilmiş ve memleketin diğer: aksarnı buna bırakılmiş_ di:anektir. Zira A k s a r a y'da yapdan in i n b e r deki ikinci kitabeye en yüksek ve şaha,. ne elkap ile K ı ı ı ç a s 1 a n'ın aclı ya'- zılmış tır. 8 Üçüncü kitabe, mescit ve minberin mimarı olduğu anlaşılan N ü ş t e k i n, ü'i - C e m a 1 l'ye aitti. Bu san'atkar hakkında maalesef bir kelime bilmiyoruz. Şimdiye kadar bu kabil san'atkarlann hal tercümeleri hakkinda yazılmış bir eser görmedim.. Burada kayda şayan noktalardan birisi de san'atkarın C e m a 1 i sıfatıdır. P i r i M e h m e t P a ş a da dahil olduğu halde C e - m a 1 ü 'd - d i n A k s a r a y'ı ahfadına C e m a 11 denilmektedir. Minberde bazı tadilat olmuş, yazılarda sahrlanh yerleri değişmiştir. Bu itibarla minberin O s m a n 1 ı devrinde tamir edilmis ve bu kitabeyi de adı geçen. Ce m a 1 i~ierden birinin. yazmış olduğu hatıra gelmekte ise de kitabedeki yazı ve tezyinat karakteri işin S e l.ç u k devrine ait ol~ duğunda şüphe bırakmaz. Esasen minher ve mescidin mimarı olarak kendisini takdim eden H o c a N ü ş t e k i n'in S e 1 ç u k i 1 e r zamanında C e m a 1 yahut C e m a 1 ü d - d i n adında birinin yetiştirmesi yahut bu namda bir. tarikata mensubiyeti dolayısiyle s ~-k s ıi r a.y M İ' n b e r i ndeki ıki~ tabelerde tarif). yoktur. Üzerinıde H. 550 taribi bulunan K -o n y a M i n b er i nde ll. K ı I ıça s 1 a n'ın lıü'ı,."fundarlık titri yazilmış idi. Bunda i:se şe;lız;!delik, veliahtlik zamanına ait s_ıfatla[' kayıtjıdır. Bu itibarla A. k s ~ r a y M i.n, b e r ini O r t a A n a d o ı u'daki minber:erin en eskisi olarak 'kabul edebiliriz. HiÇ şüphe yok iki: A k s a.r a y' m i n ıb ıe,ı inin tari:hi f!. 550 den ev:veldir. Taıkiribi olarak 'bu :ıı:ıi.nb~rin tarihi H. 545-548 diyebiliriz. Bahse konu olan minher K a r a m a n :O ğ u 1 ı a r ı devri eseri o'arak mütalaa edilmiştir. (Anadolu Beylikleri, İ s m a i 1 Ha k k ı Uz u n ç a r ş ılı Resim: 10.. 1

ANADOLU'DA SAN'AT DEGERi OLAN AHŞAP MiNE ERLER, KİTABELERi VE TARİHÇELERİ 2~ bu sıfatı. almış olması kuvvetli ihtimallerdendir. 9 ---000;--- KONYA ALA lil)-din CAMİ'İ MİNBERİ -.2- Bu minher orta boy minberlerdendir. Kapı kanatlan yoktur. Şerefe altınl.i! kıs sağ yan tarafında bir kısım ile külalı mı tamir görmüştür. (Resim 2) vardır. Kitabeler ve Tarih : M:i,nber Üzelinde ve altı yerde yazı Wıinber Kapısındaki Yazılar: 1 - Kapının taç kısmında tezyinat arasında killi ile yazılmış şu ayet vardır. 10 )i}.a.j\..b- \_;ll.til i}:ll d\tl ul Türkçesi : «Bııgün mülk kimindir denilir,. Yine bir ve kahhar oları Allah'ındır, diye nida ol'ııniır» ıı II - Kapının aynaiık kısmında cami'in ilk hanisi olan S u ı. t a n M e s u d a ait, seçkin ve güzel bir kfıfi ile yazılmış şu kitabe vardır, 0)t...) el.9 j_ ~y--" &1 J'_ı j_..dij ~-..Jıı/'.. ~ 2 0. Türkçesi : «Din ve dünyanın azizi, sevgil isi, fetih babası, memleketler zapteden, mii'minle:r beyinin (Ab b ası halifelerinin) yardımcısı " K ıl ı ç as ı an o ğ lu M e s' u d» demektir..... ~ ~J 1 -'::"' 1 rl. 9 Bu min'her ve kitabeleri hakkında peık isabetli olmame.ıkla. beraber :bazı malılmat vardır. M u a 1 I i m H ü s nı ü - Hasan Dağında ilmi Cevelan, Alesaray Tarihçesiyle asarı atikası, Salıife: 52-54. ıo Sılre: 40, ayet: 16. dan bir parça. n Tercümeli Kur'an-ı Kerim, Sayfa: 438. 12 Bu kitabe Dr. J. H. Löytved Konia Sayfa 23 de aynen neşredilıniştir. 13 Orta zaman İslam devletleri hükümdar Iarına Abbasi H2Hfeleri tarafından gelen menşurlara Nasu üd-din, fzz tid-din, Sultan ül-a~am gibi ünvanlar yazılır, o hükümdarlar da bu elkabı uğurlu sayarak ki:abelerinde, fermanlarında kullanırlardı. Bu elkabm Türkçeye çevrilmesi pek uygun dü~mezse de her seviyedeki okuyucuların faydalanmaları düşünülerek böyle yapılmıştır. J.II -. Bu kitabe minbe,r k~p~sının ~trafında ve çukur bir silme içlıide S.e I ç u k neshi ile yazılmış cil up hiriiı;d sit!r kapının sağından yukarıya, ikind s atı~ kapı üstün.de ~ki, üçüncü satır kapi~ın. ;& lundan aşağıya doğru devam eder. 0;1~-:' ~ r~\11 ol:.~l:. ~~.J~.:JI ~.. ~. 0:..u ı_, ~..t 11 y:- f \11 '-7' li)..:ıı Lo r::-..j ~ j '-7' :.J.~~:" 0 ::1)l.JI_,!l}il _;>-j 0 ::-l--li.j.ry...ıyi 0 ~J~:ı 0f' _rj.ij ~_;.a.cj\ji"lğ ~l)l! 0J..\ ~.d~ ;~i 0::.-A :ııı~~ :r-ı:.til\.:>)\;.kil,:-- 0~~~Ji.:ıl/.. :; 0A.) \1\ J. i J)l _:,}{! 0lk.L,...:'.til 1 4_~::-6:- - 3 i :~..:ı: 0!\.~'J\ ~ c:::all..r.l'i~\j ii.}~ll~ ;u 1 i 1.~ 1 0 ~ ;L 1 _,-:-1 rı; 0 y._..,) e~ j.. : o)..ci\ ~l.;;, J. <~.U..o -l.b-j :.,'lk.\~_,. Türkçesi : «Sultanların '!.ılusu; şq,hlq,~ şahının yücesi, A r. ap ve A c e m. hiikj.i'lii;~t darlarının efendisi. milletler yöneten, din ve dünyanın sevgilisi, islam ve miisliiman Iarm desteği, pq,dişa~ılq,r ve. sııltaniarın sevdiği ve öğdüğü, doğruluğa çok yardım ettiği d~liljeriyle anla ılan, kafir ve mii.şrikierin katili, Tanrı yolunda savaşanlann. Tanrı-ku.llarının yardımcısı, Tanrı i~1erinin ~ (Tü1 k-islam diyarının) koruyucusu, Şam, E f r e n ç, Ermen, Rum iukeierinin sv,ltanı Fetih babası (memle'f\.etler açan) K ı- ı ı ç a 8 ı a n oğlu M e 8 u d oğlu K ıl ı ç a.s ı an. Allah onun kuvvetini kat kat, rriemleketini. sonsuz, sultanlığinı :sü~ekl~ eylesin>> de~ektir. ı< - Minberin sağ tarafındaki yazılar + M i n. b e r kprkuluğunun sağ tarafına. ve yukarıdan aşağıya.doğru iki. sa tır. ha~ linde nebati tezyinat arasına şu ayetler ktıfi ile yazılmıştır. ( Sure: 3, Ayet: 17, 18 ve 19.)'dan bir 1cısım. 0 ~aci tij L.rÇ~l.a.JI_, 0 }J~\J j _;~J\- ı ~\1~ <\IIY ~\.&l...ı.? * };.ı:-~ 1 l; j_..ıio.::_l\ 3 1 tj ı./~ı 3 ;s:::. u ı J u Löytved : Konia. Sayfa. 23 de.bu kitabe neşro:unmuştur, doğrudur. Yalnız kilibenin son 'cl:elimesi ( <\1 ~ğ 1) yazılmıştır.. ~;

3.0 M. ZEKİ ORAL * r.cı 1 J.. _;...ı 1 Y> \ll 41 ı\'.h...al4 t;g - 2.iJI i.j_.all.. ;.1:::..\ L.J i')l\'1.ı:iı\..ı...:.&. 0'_..JI ı:;l ~ ~ ~~~.,~ta ~ 0A \'1._,l:.,(JI..)AS;: 0AJ Türkçesi : «17- onlar, sab1 edenler, sa dı1dar, kanitle-ı (çok ibadet edenler> sadaka verenler ve seher vaktinde istiğfar edenlerdir. 18- AHalı melekler ve ilim sahipleri şahadet ederler ki onelan başka adil ile ktıim ilah yoktur ve aziz, hak2mdi.r. 19 - Allah indinde din, din-i islarndır. Ehl-i kitap kendilerine ilim geldikten sonra aralarında haset ile ihtilaf eylediler. AHalı seri'ü'l-hesaptır. u Minbeıin sol tarafındaki yazılar Minber korkuluğunun sol tarafından başlı.yarak devam eden ve nebati süslerle tezyin edilmiş bulunan ild satır kufi yazı ile «Ayet el - Kürsi» den bir kısım yazılmıştır. ' y. YI 411 \'.&1 f. Jl ı./" Jl.Wir - ı..:.. 1 _,.._ı lj L. 41 i_,; \' J ;;_;...,,_\;..\; 'lj i r.all c./ 1 d') 'Yij t..,_;. ~'"!_ ~.,;4 y"' \.,.J...:.&. c!-.':.j.. t>..i.l 1 1.5 0A - 2 tf s-.,.<..'j~ ı) Jb.!-. \' j f~.ô_l::.. ta) ("f".ı: 1 ıj::'. L. ıf_;'lij.:..l_, ll ~r L'-'.l!l~_YI.ı...1:. Bu ayetin tercümesi A k s a r a y M i n b e r inde yazılmıştır..)t:...l J? - ı ı.j.j. i yc.;. - 2 'YI c.?."ll-1-3 lsh)\>. - 4 "..:.A t)j- 5 "-.:... '-;-"::--JJ- 6 ı~ TercümeJi Kur'an-ı l<ertm, Sa:rfa : 45. ~...:r-7 '""' J u. Minberin taht kısmındaki kitabe : Taht kısmının sol taraf cephesinde kabartma nesih. ile yazılmış şu seldz satırlık usta kitabesi vardır. Türkçesi : {{Üstat Ahlatlı Hacı Mengümberti yaptı", H. 550 yılı recep ayında ta.mamladı» demektir. 17 Bu kitabe, minberi yapan usta ile yapıldığı tarihi göstermesi hakımmdan çok önemlidir. K o n y a abideleri üzerindeki en eski tarih te budur. Atıcak kitabenin ikinci satın olan M e n g ii m b e r t i ( ı.j-j'. i JG ) kelimesinin okunuşu şüpheliclir. Merhum A b d ii ı k a d i r E r d o ğ a ri ( j y..:> 5-e ) şeklinde kaydetmiş ve «bu usta aslen M:ekke'liymi.ş, sonra Ahlatlı olmuş ve sanatında mahir bir arap oidıığu taayyiin edebilmiştir.» mütalaasını yürüt müştür. (*) Tarih : Minber kitabelerinde adı geçen şahıslann hal tercümeleri : I) I. Kılıç as 1 an : K o n yi kitabelerinde adı geçen ilk S e 1 ç u k hükümdan ve A n a d o ı u' da T ü r k ıa lviengi, Mengü, ebedi, drum demektir. H ii s e y i n K a z ı m K a d r i - Türk ıo. gatı Cilt. 4, Sayfa,: 41. Mengümberti Tanrı verdi demektir. B e s i m A t a I a y - T ü r k a3üyükleri veya Türk adları Sayh 105. ı; Minberin abanoz veya tek ağacından yapılmış olduğu yazılıdır. C. H u a r t'dan tercüme eden S a i t S u n.g u r - Konya Dergisi, Sayı 64-65, Sayfa: 16. Ceviz ağacından Olduğunu yazanlar da vardır. Islam Ansiklcpec!isi (Minber) maddesi. 1 ' Bu isim Tarih-i Osmani Em:ümeni Mecmuası Sayı. 33, Sayfa. 531, Kon.ya ve rehberi Sayfa 72 de ( J.1 J ({.. ) Löytved: Konia kita bmda ve bir nurnarada bu kitabeyi neşretmiıı ve ( ı$j.j ı:;. ) C 1 e m a n H u a r t. Epigrafia. Araba kitabında Sayfa. 49, No. 32 de yine (.J.f.) 5..) olarak <>1.'Lillluş ve yazmış.. la rdır. Bunlar görüldükten ve kltabe bir çok defalar yerinde incelendikten sonra bu ismin Tanrım verdi manasma gelen M e n g ii m- b e r t i ( J J. i y('.:...o) olduğu kanaatı h asıl oldu. Birinci kelimenin son ild harfinin ıbozul mu~ olınnsı bu ihtilil.f!arı {!oğurmtı<>tnr.

ANADOLU'DA SAN'AT DEGERİ OLAN AHŞAP MİNBERLER, KİTABELERi VE TARİHÇELERİ 31 hakimiyetini tesis için çok çalışmış bir kahraman olan I. K ı 1 ı ç a s 1 a n'ı derin bir ihtiramla anmak vazifemizdir. s e ı ç u k devletinin müessisi I. s u ı e y m a n (K u t u 1 m u ş o ğ 1 u s ü ı e y m a n) 1086 da vefat edince oğulları ve bu arada K ı 1 ı ç a s 1 a n tutulup H o r a s a n'a M e 1 i k ş a h ı n yanına gönderildi. A n a d o l u, M e ı i k ş a h tarafından gönderilen valilerle idare edilmek isteııiyordu. Fakat An a d o Lu'ya gelen ümera İstiklaHerini ilan etmeye başladılar. Böylece birinci S e 1 ç u k D e r e b e y 1 i ğ i kuruluyordu. Çok geçmeden 1092 de M e 1 i k ş a h vefat etti, yerine oğlu B e r k y a r u k hükümdar oldu. Diğer prensler de hükümdarlık sevdasında idi- ler. B e r k y a r u k mevkiini tahklın etmek için kendisine taraftar gördüğü şehzadeleri vilayetlere vali gönderiyordu. Bu arada K ı 1 ı ç a s 1 a n da A n a d o 1 u'ya geldi. A n a d o 1 u' da islahata başladı. Ümeradan M e h m e t B e y'i kendine Beylerbeyi yaptı. Ç a k a B e y'in kızı ile evlendi. İstanbul ve adaları zaptetmek için gemiler yapılmasını emretmiş, kendisi de M a 1 a t y a'ya giderek şehri muhasara eyleınişti. Tam bu sırada (sene 1095) ilk H a c lı S e f e r I e r i başladı. Sapları yüz binleri aşan H a ç 1 ı 1 a r bir insan seli halinde A n a d o 1 u'ya akın ediyorlardı. A n a d o 1 u'da T ü r k Beyleri ile ittifak eden K ı ı ı ç a s 1 a n yedi sene H a ç lı 1 a r 1 a çarpıştl., A I1 a d o ı u'yu onlara mezar yaptı. T ü r k :kudretini A v r u p a'ya ilk defa o tanıttı, büyük şöhretler kazandı, kend:isine (E" b ü 1- m a g a z i = G a z a D e s t a n ı a r ı n ı n B a b a s ı) denildi: K ı 1 ı ç a s ı a n A n a d o ı u işlerini yoluna koymuştu. 1103 de damadı B. a l a k'ı.. S u r i y e harplerine memur. etti.. S u r i y e' de tutunmuş olan H a.ç 1 ı 1 a r ı temizletiyordu. 1105 de kendisi İ z n i k ve etrafını tekrar ele geçirdi. Payİtahtını K o n y a'da kurmuştu. Oradan Doğuya-Batıya akınlar yaparak"' A n a d: o I u'yu bir bayrak altında toplamağa çalışıyordu. U r f a'- yı kuşatmış orada hastalanarak M a l a t y a'ya dönmüştü. Bu sırada büyük S e ı ç u k devleti idaresinde husule gelen kanşıklıklara K ı ı ı ç a s 1 a n da karıştı. Oğlu Ş e h i n ş a h'ı K o n y a'da, A r a p ş a h'ı A n k a r ~. M e s ' u d'u K a y s e r i, T u ğ r u I as 1 a n'ı M a 1 at y a'da bıraktı, küçük oğlu M e 1 i k ş a h'la D i y a r b a k ı r'a gitti. Şark vil&yetlerinde de ümera ile ittifak ederek, büyük S e ı.. ç u k S u 1 t a n ı M e h m e d'i tahttan indirmek istedi, M u s u I'u da zap~ tetınişti. S u 1 t a n M e h m e t K ı~ 1 ı ç a s 1 a n'la harp edilmesi için üıne~ rasına fermanlar gönderdi. S u r i y e~ de K ı 1 ı ç a s ı a n aleyhine hazırlık başlamıştı. M e 1 i k ş a h;ı M u s u I' da bırakarak dört bin kadar askerle S u r i y e üzerine yürüdü, H a b iı r nehrini geçip Ş e m s a n i y e köyü~ ne gelin~e Ç a v 1 ı askeri görüildü. 15/Tem:rnuz/1106 da çöl ortasında muharebe başladı. Harbiı1 ilk saatlerinde K ı 1 ı ç. a s 1 a n tarafı galebe. çalınıştı. S u r i y e askeri ade:.çe pek üstün ol duğu.için neticede K ıj i ç as 1 a n mağlup.~:üdu. Canını kurtanna endişesiyle atını Ha b u r nehrine sürdü, burada boğuldu. 35 yaşında idi. Cesedi M e y y a f a r i k i n (Silvan) e 18 getirilerek defnolundu. Hiç şüphe yok ki I. K ı I ı ç a s 1 a n Türk milletmin yetiştirdiği hüylik kahramanlardandır ~.. II) Sultan İzzü'çl-din Mes'ud: A n a d o 1 u 'da bugfu:ıe kadar yaşıyabileri s e ı ç 'u. k abidelerl.; nin ilk kurucuları arasında M e s., u d (H. 510-550, M; 1116-1155). u göiüyoru.z~. B undari anla.şılıyor ki - A n a d o ı ıi'da. imar hareketleri M e s ' u d zamanmda başlamıştır. M e s ' u d hükümdar olunca kardeşi Ş e h i n ş a h 'ı: ber-. ıs l<:amus Tercümesinıde 'böyle harekelen- miş' ir Cilt.: 4, Sayfa : 1189. -...... ıv Anonim Selçukname.K ı 1.1 ç.a s- ı a n'ın avda at koştururke!ı Ş a ı- 'nehrine. düşüp ümera raı afından li.i.rtarılbmadı'ğı idn H. 52ı7 de boğulduğunu yazar... : '

M. ZEKİ ORAL taraf etmekle işe başladı. Kayınpederi ve D.a n i :ş m e n d iye hükümdan. M.e~. 1 j k G a i i ile elbirliği yaparak hük.timdarlığımn ilk senelerinde menıleket içindeki işleri yoluna koymaya çalıştı. :ı?u sırada B ü y ü k S e I ç u k hükümdan M.e 1 i k ş a h oğlu G ı y a s,: ü d - d i tı. M e h m e cl vefat etti. Bu zat etrafında büyük devletlerin teşekkülü :tıü istemiyor, bu siyaset ise A n a d o 1 u S e 1 ç u k 1 u devletinin büyümesine n:ıani oluyordu. Bu itibarla ölümü M e s ' u d' un lehine bir hadise olarak k-abul edildi. B i z a n s İ m p a r a~ t:o r u Yuva n i s K o m na n o s An a d o I u'yu elde etmek için büyük kuvvetlerle harekete geçti. M e s ' u d da A n a d; o I u'daki diğer T ü r k devletleriyle ittifak ederek memleketi niüdafaa ve muhafazaya çalışıyordu. Y: u v a n i s _K o m n a n o s ile yapılan bu çetih mücadele. 1119 dan 1143 yıl]jla kadar devarn etti. M e s ' u d bazan galip, bazan mağlup olmakla beraber Batı-Güney A n a d o l u'da 've A k d e n i z salıillerindeki bazı yerleri ter..: ke mecbur oldu. Bu yıllarda B i z a n s lı~arla çarpışan M e s ' u d D a n i ş - m e n d i y e devletini de S e 1 ç u k I'. ulara ilhak ederek A n a d o 1 u' da nilili birliğin teminine çalışmış, D a:. n r ş m e n t ı i şehzadeıerini kendine bağli birer bey haline getirerek Y a ğ ı b a s a n'i S iv a s'da,_ Z ü n n u n'u K a y s e r i' de,. A y n ü d- d e v ı e'yi de İ\f a 1; a :t y a ~mıaretinde bırakmıştır. 1143 de Yu va n i s Ölmüş yerine ~ğlu M a n u e 1 geçmişti. M a n u e l de b'~bası gibi bütün kuvvetlerini S e I ç~ u k ların aleyhinde kullanmak üzere cjüşmanlığa başladı. A n a d o I u'ya lro.vvetli ordulada hücum ediyor, hücum ~n Ak saray, K o n y a'ya. kadar uzanıyordu. Bu B i z a n s ve S e I ç u k kavgalan devam etmekteyken 1147 yılında ikinci H a ç lı S e f e ri başladı. Bu sefer, T ü r k ve B i z a n s ı ılan birbirlerine yaklaştırdı. Aralannda sulh yaptılar. A ı m a n İ m p a r a t o r u III. K o n r a d 200 bin kişilik bir kuvvetle A n a d o I u'ya girdi A n a d o I u'nu:t:ı. geniş ovalannda aç susuz bırakıldı. S e I ç u k ordu.. larınin şiddetli hücumları karşısında eridi gitti. K o n r a d aıicak dört bii). kişi maiyetiyle İ zn i k'e canını atabildi. K o n r a d'ı takiben A n a d o 1 u'ya gelen F r a n s ı z K r a 1 ı, K o n~ r a d'ııi düştüğü akibe.te.maruz kalmamak için gayet ihtiyatlı hareket ediyor, mümkün olduğu kadar B i z a n s arazisinden istifade ederek A n a d o l u' da ilerlemek istiyordu. Kışı E f e's'te geçirdi. 1148 ilkbaharında M e n d e r e s nehri boyunca harekete geçti. T ii r k kuvvetleri H a ç 1 ı 1 a r ı. iki koldan takip ediyorlar, her fırsatta hücuni. ediyorlardı. F r a n s ı zların adetçe üstünlüğü bir netice alınmasına mani oluyordu. Nihayet B a b a d ağ ı'nda yapılan bir gece baskınında F r a n s ı z 1 a r da hemen kamilen mahvedilmişti. K r a 1 L u i en kısa yoldan kaçmak imkanını düşünerek A n t a 1 y a'ya indi. Oradan da gemilerle S u r i y e'ye geçti. A n a d o 1 u' da başsız kalan F r a n s ı z ordusu esir edildi. Müslüman olanlar kendilerini kurtarabildiler. III. K o n r a d ile L u i S u r i.y e'de bazı harplere iştirak etmek istedilerse de bir başarı göstererneden memleketlerine döndüler. İkinci H a ç 1 ı S e f e r i de böylece neticelenmiş oldu. M e s ' u d Ha çı ı_j arın kurmuş olduğu Urfa K o n t ı u ğ u üzerine saldırdi. Müteaddit harplerden: son;ta bu kontluğun arazisini teşkil eden T i 1 b a ş i r, A n t e p, S a m s a t, M a r a ş, U r f a, B i r e c i k ve başka şehirleri zaptolunarak M e s ' u d, N u r e t t i n ve A r t ı k o ğ u ı I a r ı arasında taksim olundu. H a ç I ı I a r gailesi ortadan kalkınca M a I a t y a D a n i ş m e n t I i lerini kendisine tabi bir beylik haline koyan M e s ' nd tekrar B i z a n s I ı larla çarpıştı, sulh yapıldı. K i I i k y a' da bir E r m e n i hükunıeti kurmak suretiyle B i z a n s'ı tanımamış olan T o r o s'u tedip için B i z a n s İ m p a r a t o r unun ricası üzerine K i I i k y a'ya gitmiş olan M e s' u d orada

AJ.'JADOLU'DA SAN'A.T DEGERİ OLAN AHŞAP MİNBERLER, KİTABELERi VE TARİHÇELERİ 33 bir cok zaferler kazanmış, fakat kat'i bir neti~eye varamamıştı. Yeniden sefer tedarikiyle meşgul idi. 1156 yılında vefat etti. K 0 n y a'daki Cami'i yanına defnolundu. Oğlu II. K ı 1 ı ç a s 1 a n babasının mezarı üzerine malum. olan hükümdarlar türbesini yaptırmıştır. M e s ' u d ikinci H a ç l ı S e f e r 1 e r i n i, _ B i z a n s hücuınlarını muvaffakiyetle b ertaraf etmek, A n a d o 1 u' da dahill isieri yoluna koymak, büyük S e l e u k, devletiyle de iyi geçinmek gibi askeri, siyasi faaliyetlerle uğraşırken, ilim ve sanat hareketlerini de ihmal etmemiştir. A b d ü 1-m e c i d H e r e v 1 gibi büyük alimleri A n a d o 1 u' da toplamış, yukanda işaret olunduğu gibi A :r;ı ad o 1 u'da imar hareketleri bunun zamanında başlamıştır. 3) n. K ı I ı ç a s I a n : K ı 1 ı ç a s 1 a n (H. 551-588 - M. 1156-1192) hükümdar olduğu yıllarda memleket büyük karışık Iıkiara sahne oldu. Şöyle ki : S u r i y e hükümdan N U: r ü d - d i n M a h m u d H a ç I ı 1 a rla yaptığı harplerden dolayı büyük. şöhret kazanmış, Doğu A n a d o l u illerini emri altına almıştır. I. M e s 'u d'un ölümünü fırsat bilen D a n i ş m e n t 1 ller de harekete geçerek K o n y a'yı zaptetmek istediler, A k s a r a y'a kadar ilerlediler. K ı 1 ı ç a s 1 an H. 551 yılı Şabamnda A k s a r a y' da D a n i ş m e n t 1 ileri perişan etti. K ı 1 ı ç a s I a n bunlarla uğraşırken eniştesi N u r ü d- d i n M a h m u d güney A n a d o 1 u vilayetlerini _de zaptetmiye başlamıştı. Bunun üzerine K ı 1 ıç a s I an askerini çekerek A n t a k y a'ya gelmiş N ur ü d- d i n'e meydan okumuştu. M ı s ı r - Halifesinin Veziri Z u r e y k araya girdi, N u r ü d - d i n aldığı yerleri iade ve itizar eyledi. Y a ğ ı b a s a n'ın müstakil bir hükümdar olması kabul edilmek şartiyle D a n i ş m e n t ı ilerle de sulh yapıldı. T ü r k, İ s I a m hükümdarlan böylece ittifak ettikten sonra Y a ğ ı b a s a n T r a b z o n İ m p a r a t o r 1 u ğ u üzerine yürüdü. K ı I ı ç a s I a n ise B İ-: z a n s'ın talebi üzerine onlarla sulh yaparak E r m e n iler üzerine asker gönderdi. ~onra bizzat hareket ederek E r m e n i K r a I ı T o r o s'u sulha mecbur eyledi. 1158 de B i z a n s İ m p a r a t o r u A n a d o 1 u'nun zaptım ikmale çalışan S e I ç u k Ilere karşı mıilıarebelere girişti. Birçok harplerden sonra 1159 da L a d i k şehri T ü r klere geçmiş oldu. B i z a n s İ m p a r a t o r u tekrar büyük hazırlıklar yapmakla beraber D a n i ş m e n d i y e H ü k ü m d a r ı Y a ğ ı b a s a n, K ı 1 ı ç a s 1 a n'ın kardeşi Ş e- h i n ş a h ile ittifak etti. Onlardan yar-. dırncı asker aldı. Aleyhindeki bu ittifakı gören K ı 1 ı ç a s 1 a n İmparator ileağır bir sulh yaparak kardeşi ş e h i n ş a h ve Y a ğ ı b a s a n üzerine yü-. rümüştü._ İmparatorun bunlara -ara-daki sıı:lha rağmen- yardım ettiğini görünce imparatorla anlaşmak üzere 1160 da _ İ s ta n b u l'a gitti. İ s t a n b u I' da sulhu yeniledi. İmparatorun tavassutu ile kardeşi Ş e h i n ş a lı ve Y a "ğ ı b a s a n'la anlaşmışlardı. Bu anlaşma çok sfumedi. Çünkü Y a ğ ı b a s a ri A n a cf o ı u' da bir D a n i ş m e n- d i y e devleti kurmak için çalışıyor,. her fırsattan istifade etmek istiyordu. Busefer de Ş e h i n ş a h'ı Sultan ilan etti. Beraberce K ı I ı ç a s 1 a n üze~ rine yürüdüler. 1165-1166 yıllannda K 1:.. I ı ç a s I a n'ı mağlup ederek S a r ı s ve Z a m a n t ı taraflarını zaptetti Ier. Y a ğ I b a s a n Ş e h i n ş a h ile birlikte K o n y a'ya hücuın etmek istiyordu. Eniştesi Ş e h i n ş a h'ı Ç a n k ı r ı'da ziyaret etti. Dönüşte vefat eyledi. Y a ğ ı b a s a n'ın vefa tı ile D a n i ş t ~ e n d i y e devleti yıkılmış oldu. K ı- lı ç a s I a n yalnız kalan Ş e h i n ş a h üzerine yürüdü, A n k a r a'yı zaptetti. Bunun üzerine A n k a r a, Ç a n k ı r ı ve kuzey A n a d o 1 u vilayetleri de K I ı ı ç- a s ı a n'a tabi oldu. Hadiseler Kılıça s ı a n'a yardım ediyordu.e r z i n- c a n hükümdan F a h r ü d- d i n B e h r a m ş a h K ı I ı ç a s I a n'ın

34 M. ZEK.İ ORAL hükümdarlığını tanıdı. Böylece E r z i n c a n taraflan da S e 1 ç u k ülkesine katılmış oldu. K ı 1 ı ç a s 1 a n K i 1 i k y a E r m e n i 1 e r i ile ittifak ederek o taraflardaki B i z a n s şehirlerini ele geçirdi. M a 1 a t y a'yı da ıapteçlerek eski hükümdannı kendine tabi. bir vali olarak tayin etti. B i z a n s'a teslim edeceği vilayetleri de vermiyen K ı 1 ı ç a s 1 a n'a artık A n ad o 1 u'da rakip kalmamıştı. B i z a n s İmparatoruııu hezimetlere uğratarak E g e Denizi sahillerine kadar akıjılar yaptı. İ ;m p a r a t o r M a n u e 1 K o m n e n'in vefatı üzerine U 1 u b o r 1 u ve civarını fetlıederek A n t a 1 y a'yı mulıasara eyledi. K ı-. 1 ı. ç a s I a n ihtiyarlaınıştı. Memleketi oğullan arasında taksim edecek, kendisi de Sultan ünvanını alarak İstirahat eyliyecekti. Fakat netice umduğu gibi çıkmadı. Oğullan saltanat kavgasına başladılar. Bu esnada üçüncü bir H a ç 1 ı S e f e. r i. de başladı. A 1 m a n y a İ. m p a r a t o ru F r e d r i k B a r b a r o s K o n y a'yı mulıasara ve zapteyledi. Kardeş kavgalan devam ediyordu. K ı 1 ı ç a s 1 a n huzursuzluk içindeydi. A k s a r a: y'a giderken yolda ve H. 575 Şaban ayı ortasında vefat etti. Cenazesi K o n y a'daki türbesine defnolundu. ---oüo--- ANKARA ALA ÜD-DİN MİNBEıti -3- Bu da orta boy CAMİ'İ minberlerdendir. Kitabesi H. 594 tarihli ise de yan satılılarındaki işçilik A h i Ş e r e f ü d d i n c a. riı i i m.inberlne benzemektedir. Bu miiı~eriıi. J3. Asırda esaslı bir tamir gördüğü es]>::i minberin kitabeleri de yerierine konuiçiuğu kanaatı hasıl olmaktadır. (Reslıiı 3) vardır. Kitabeler ve Tarih : Minber kapısı aynalığında şu kitabe..:r_..jij ~..Jıı..r./"Wl cllll - 1 fai_,., 1 0L'~\ J ij}\ ~~ cllı - 2 <t.:... _;..., j 0)\...) e-ti 0'. ~ J:ı--4 - _3,c_;. J ~-c:-!) Türkçesi : «(Bu minber) Yunan ve Rum beldelerinin padişahı (Ehl-.i ima:ıı ve lsiama) yatdım edenietin babası, din ve diinyayı ihya eden, canlandıran. kah? edici padişcıh K ı l ı ç a s ı an oğlu M e s' u d (Zamanında) 594 yılı Saferayında (yapıldı)» demeh-tır. Minberin sol korkuluğu üzerinde şu usta ki tabesi va:ı;:dır: }-: J'. 1 0'. 1 r-.)':' l--l? Jl::-...:JI ~J)I Türkçesi : «Marangoz R u ml u yan~ Anadolu lu E b u b e k ir oğlu 1 br a. h i m yaptı» demektir. Tarılı : Kİtabelerde başlıca şu üç ısım geçmektedir. II. K ı 1 ı ç a s 1 a n, oğlu M e s ' u d, D ü 1 g e r İ b r a h i ni. K o n y a ve A k s a r a y m i n b e r 1 e r i dolayısiyle II. K ı 1 ı ç a s 1 a n'dan bahsedilmiş ve menıleketi onbir oğlu arasında taksim ettiği de ilave olunmuştu. Bu itibarla K ı lı ç a s- 1 a n haklandaki bilgileri tekrar etmeden oğlu M u h y i d- d i n M e s 'u d'a geçeceğiz. Babası M e s' u d'a Ankar a ve K a s t a m o n u taraflarını vermişti. Diğer kardeşleri gibi bu da sultan ünvanını almış komşu devletlerle mulıabere ve musalahalar yapmıştı. B i z a n s İ m p a r a t o r u L a-n j 1 n K o m n e n M e s ' u d ile münasebet tesis ederek kardeşleri aleyhine ittifak teklif etti. M e s u d, K o m n e n'in bu hileli teklifini, B i z a n s elindeki D a d i p r a şehrini zaptetmekle cevap-. Iandır dı. Bu arada K a y s e r i'ye hakim olan kardeşleri K u tb ü' d- d i n

ANADOLU'DA SAN' AT DEGERİ OLAN AHŞAP MİNBERLER, KİTABELER1 VE TARİHÇELER1 35 M e ı i k ş a h vefat etmişti. Bunun arazisine göz diken T o k a t M e 1 i k i s ii ı e y m a n Ş a h ile harbettiler. Nihayet bu araziyi aralannda taksim etmek suretiyle banştılar. S ii 1 e y m a n diğer kardeşlerini birer birer ortadan kaldırmış K o n y a ' yı da zaptederek S e ı ç. u k tahtına oturmuştu. A n a d o 1 u' da mevkiini tahkim ettikten sonra şarka seferler yaparak S a 1 t ı k ı ı lardan E r z ri r u m'u da zapteyledi. Fakat A n k a r a kalesi henüz zaptedilmemişti. M e s u d An a d o 1 u'da ikinci bir hükümdar halinde yaşıyordu. S ü 1 e y m a n Ş a h Şark seferinden sonra An k ara üzerine yürüdü. Üç yıl muhasara etti. 1203 (600 H.) yılında Ankara zaptolunarak M e s u d hükumetine nihayet verildi. M e s u d'un -varsa- evlat ve ahfadının akibetleri hakkında mehazlarımızda bir malılmat yoktur. K ı z ı 1 b e y C a m i i M i n b e r i dolayısiyle bir nebze bahsedildiği gibi A n k a r a'da S e iç u k hükümdarlarma mahsus bir saray vardır. Bu sarayın, hükümdann enıniyeti bakımından kale içinde yapılması icabeder. K o n y a'daki A 1 a ii d - d i n C a m i i de böyle ve içkale içindedir. Bahse konu olan Cami' in hükümdarların namaz kıldıkları saray cami'i olduğunu da muhakkak telakki ediyorum. A n k a r a sarayını bu cami civarında ara:rp.ak lazımdır. Minberin inşa tarihini H. 574 okumak mümkün olduğu gibi H. 594 okumak da mümkün ve yazı üslubuna göre daha doğrudur. O halde minher M e s 'u d'un babası öldükten sonra istiklal üzere yaşadığı son yıllannda yaptınlmış demektir. Bu minber bilahare tamir edilmiş olması ve minberde adı yazılı E b u b e k ir o ği. u İ b r a h i m'in A n k a r a'da K ı z ı 1 b e y M e s c i d i, Ahi Ş e r e f ii d - d i n ve Ç o r u m U I u C a m i i minber Ierini yapan ve H. 699-750 tarihlerinde sağ olan E b u b e k i r o ğ 1 u M e h m e t'in kardeşi bulunması ihtimali hatıra gelmektedir. (Resim 4) ---~o O o--- fiarput (ELAziG) SARA H;\TUN CAMİ'İ MİNBERİ -4- Bu minberi 1942 de H a r p u t S a r a H a t u n C a m i ' i nde görmüştüm. Küçük boy minberlerdendir. Bütün aksanıj. mevcuttur. F.J.tabeler: J(apı kanatlarında şu yazılar vardır: 1 - Kapının sağ kanadı yukansmda ve nebati süsler arasında: Türkçesi : <<Onda okııyanlar, seyredenler için hıızur ve feralılık vardır.» Bu kanadın alt tarafında girift bir siuüs ile şu (Sure :15, Ayet: 46) yazılmıştır: ~~.. r)l! ~_p.-~1-2. Türkcesi : «Onlara selametle ve emin olduğunu; halde oraya girin, denilir. yazılan 2 - Kapının sol.kanadı yukarısında: vardır..,:._::'~..ü ~)Ml~~ - 3 "?,~ ı Türkçesi Bu Cami'in yanında bir med1 ese yapıldı» demektedir. Bu kanadın alt tarafında : yazıları vardır. Türkçesi : «Minber kapıları üzerindeki yazıları Sa'd yazdı.» demektedir. (Resim : 5, 5-A). 3 - Kapı sövesinin sol tarafında aşağıdan yukanya doğru : rw 1 IJ_, ı_,.\..c:.uı_, r 'YI 411 'Y ~~.::lıly - s 'Y 1411 'Y.k_Jil4 ~ ı.; Bu sövenin mukabilinde ve sağ tarafında yukardan aşağıya doğru : i ')L \' 1:11 1~ 0_.-d 1 01 >r (:(j. 1 ).. _,~ 1 y - 6 yazıları vardır. J.; 'YI (.!.J ~ ~_;. e.. 1 L"

36 M. ZEKi ORAL Kapının sol ve. sağ sövelerinde gördüğümüz bu ayetler (Süre: 3, Ayet: 18, 19). dan parçadır. Türkçesi, K o n y a M i n b e r inde yazılmıştır. -Ayetlerin sonunda «Re bi ul evvel ay ının ilk günlerinde» (yapıldı) cümlesi yazılmış ise de tarihin sene kısmı maalesef eksiktir. Ya ta:mirlerde o kısım kınlmış, kesilmiş yali'ut tarih başka tarafa yazılmıştır. Görüldüğü gibi kapının yukansında sonradan konmuş ç~lenk üstüne sene H. 582 tarihi yazılmıştır. Aşağıda bu noktaya tekrar geleceğiz. 4 - Minberin şerefesi altında ve sol yanında (.0.ı Ir-! ) bunun mukabilinde (.e::_>-jl ı:_;j?-jl) yazılmıştır. Min b erin sol tarafındaki yazılar: 5 -.Minberin sol tarafında ve merdivenin üst korkuluğunda :..\ı Jc. "'"'ll.- 1..1.:>:.-l. 1 :;. L...J 1 ~..v.. ~..\.:> -. 7.. L.....,) 1 J.r:J 1 cl -.r~ )1 lj=:--\'1 -':" \'1 6 - Alt korkuluğunda: l.:.r_..u.l:ji.:.--:,.s:a jl..j.i );...j o~~-.ll J~- 8..s..J.vv (2o) lğ..r.l 7- Minberin yanı ile şerefe altının birleştiği bordürde yukardan aşağıya doğru şu :.ı};.0.ıl il.ıl ~ J;.il\.;jJI 1:) "'-::"'1 0. - 9 jw.i jl ii~ij o~ {~1-l)l_r.]\j Jlb J yazılar vardır. 7-9 numaralı satırlarm Türkçesi «Bu cami'in Kaz vi n li, alevi (Haz re t i AI i mensuplanndan> E mi r K iy a oğlu Büyü k E m ir, Başkan, d inin şerefi ve tacı, sadatın.yücesi, büyüklerin iftihar ettiği, mücahitlerin istinatgahı, vefa babası (çok vefalı) azizi - Allah teııfikını clevamlı, eylesin, izzet ve ikbalinde yüksek me vkide baki kılsın-tecdid etti.» demektir. dır. 2o lvialatya Minberinde l9ji.,r.l 8 - Mirııberin süpürgelik Immında şu usta adı vardır :.0.ılji. ~ _,_;.!1. l:>-\.-~1 0...1.:.....r.l J..f- lo 4J "' \.ıj. J../ Türkçesi : «K a z v i n l i İ s m a i l o ğ Z u E b u Sa i d - Allalı onıı, anası ve babasını esitgesin- yaptı >> demektir. (Resim : 6, 7). Min b erin sağ tarafındaki yazılar: 1 - Merdivenin üst kor kuluğunda: ~Lg.:.ll. l=; \'1 J)L~ \'1... ~"' \'1 il~ 1 j - ll "_..1.JI,_,..;,t~ i)l\'1 0) j_..1.j\ 2 - Korkuluğun alt kısmında.!1}1\ -...Q_'"-_... "'""'\'1..... ~... "'.ıjll ~tr. 41.;- 12 [böyle J J.~ j_..jiil-> 3 - Minberin yan tarafı ile şerefe altının birleştiği bordürde aşağıdan yukanya doğru: ~ ~..1.:-- U'. 1 ~ t_l:9 ı.;"' Y\J~ - 13 ~ 1 ı.f.r-.j:.:.o;ı 1... :-- \ ~ J.r.:- 0. 1.>1.>- yazıları vardır. (Resim 8).ı..Ct.<ı..\)> J o~ ll - 13. satırların Türkçesi : «Büyuk Emir, Yüce Kuman(lan, Dinin Şahabı., İs lamın ziyneti, devletin feyyazı, milletin kıymeti, hükümdarın yardımcısı, padişahlann ve dinin kılıcı. aslan.» ve < emirlerin sevgilisi ve mürninler beyinin oğullan S a' d ü d- d i n oğlıı K u t Z ıı ğ B ey ve Ç u b u k oğlu K i y a A l i günlerinde (yapıldı) A.llah onların an ve şerefini muhafaza buyursıın. Memleketlerini ebed!i kılsın.» demektir. Minberin süpürgelik kısmında ise şu : :..,:..:--:">~; _ -.0.ı\ )4AJI -\::>o-ljl.0.ıl dll\ - 14 Sılre: 40. Ayet: 16. yazılıdır. Türkçesi : «Bugun miilk bir ve kalıredici olan AllalıındıT.».demektir. şu Tarih : Bu minherdeki isimler geçmektedir: kitabelerde

ANADOLU'DA SAN' AT DEGERİ OLAN AHŞAP MiNBERLER, K1TABELERİ VE TARİHÇELERİ 3 7 ı - E m i r k i y e oğlu A z i z i. 2-Hüsamü'd-din Hiz e b r (H ü s am ' ü d- d i n A s I an) 3 - S a d ü ' d - d i n oğlu K u t l u ğ 4 - Ç u b u k oğlu K i y a A 1 i 5 - K a z v i n 1 i İs m a i 1 oğlu Ebu Sait 6 - Hattat S a a t ı - K i y a oğlu A z i z i : Mehazlanmızda K i y a adı ancak iki hükümdarlık siüalesine geçer. A - G e y 1 a n' da kurulmuş olan K a k i y a hanedam arasmda E m i r K i ya, AI i Ki ya, Rıza K i ya gibi isimler vardır. M a 1 a t y a minberinde adı geçen A z i z i'nin bu sitlalenin birinci hükümdan olan E m i r K i ya 1358- ı361 (H. 760-763) nın oğlu olduğunu zan ve tahmin etrniştik, çünkü bunlar da Alevidir, memleketleri K a z v i n 'e yakındır.. B - H a s a n b i n S a b b a h'ın kurduğu D e V ı e t-i M ü ı ah i d e nin ikinci hükümdan. ve H a s a n'ın oğlu K'iy a B üz ür k Ümit vardir. 21 Bu sülale hem Kazvinli hem Alevidtrler, merkezleri K a z v i n civarmda E 1 e m u t kalesidir. İ m a m-ı A I i soyundan İ m a m-ı C a f e r-i S a d ı k'a mensubiyetlerini. iddia ve İmamlığını kabul ederler. M u s a K a z ı m eviadının imametini de inkar ederler. 22 K i ya B üz ür k 1124.- 1137 (5ı8-532) de hükümdardı. Yerine oğlu Me h m e t 1137-1161 (532-557) geçmiştir. 23 K i y a B ü z ü r k'ün A z i z i adında bir oğlu olup olmadığı bilinmiyor. Bununla beraber minher kapısı üze- 2 1 Sahaif ül-ahbar, Cilt : 2, Sayfa : 468. Düvei-i İslamiye, Salıife : 200. 22 (51!haif ül-ahbar, Cilt: 2, Sahife: 475). 2a (Sahaif ül ahbar, Cilt: 2, Salıife: 475). rinde ve her halde bir kayda dayanarak sonradan yazılmış olan H. 582 tarihi bulunması, minher üzerindeki diğer kiiabelerde adı geçen H ü s a m ü d- d i n, Ç u b u k oğlu K i y a A I i gibi isiinierin de -aşağıda açıklanacağı veçhile- bu yıllarla münasebetli görülmesi H a r p u t ve M a 1 a.t y a minber Ierinin bu ikinci maddede mütalaa edilen K i y alarla ilgili olduğu kanaatını doğurmaktadır. Bu itibarla kitabede adı geçen A z i z i'yi M ü 1 a h i dı e D e v I e t i n i.n ikinci hükümdan K i y a B ü z ü r k'ün oğlu olduğunu -yine ihtimalle- kabul ediyoruz. Kitabenin elkabmdaki (Reis, Seyyit, Cemalüs-siyade, Alevi, Kazvini) gibi nisbetler bu siüa.ie hükümdarlarının veya şehzadelerinlrı elkabına uygundur. Bunların mezhep ıtibariyle cami ve minberle alaka ve. münasebetleri hatıra geliyorsa da İ b n ü 'l E s i r deki şu kayıt bu tereddüdü ortadan 24 kaldırmaktadır 2 - Bu minher H ü s a m ü 'dd i n H i z e b r'in hükümdarlik günlerinde: yapılmıştır. Eu hükümdar kimdir. Kitaoede Şahıs adı olarak yazılmış olan H iz e b r (doğru imlası Y.r).. güçlü, kuvvetli ve aslan manasmadır, (Hizebr) in elkabı. kitabede H ü s a"' müd-din'dir. Hüsamüd-din aslan demektir. Bu Hüsamüd-din Arslainn-.1184-1200 (It 580-597) tarihlerin-..lio 1..::.ı~l '7,..l~ c.?"l~.a!l l:-cjij_,; ~2.1 o~k-ij.~,y!.)~ü <\Ali...ı.:-,.1 r(, *\c=.-1 lj... jl_,_jl~) J~ l ~ J ~ lj...j ı. ~. ı)a J );:, ~ J..t:>- r4 J rr-... '-La~ 0 <> r.\kı_ C.:u j j, 1 ~~ I_,LI}i i)l.,'~ji Yani : «Alamut sahibi Hasan Bin Sabbah mensuplarından Kiya orada ö~dii. Bu İsma!liyye mezhebinin Feri gelenlerinden idi. Yerine oğlu ge!;ti. Orada o da tövbesini açıkladı. Yanındakilerle (arkadaşiarile) namaz kılınağ:ı Ramazan orucunu tutınağa başladı. Kazvine adam gönder~rek kendilerine namaz!;:ıldıracak ve İslamiyet hükümlerini öğretecek bir adam gönderilmesini istediler. Onlar da gönderdiler.='> (ibn ül-esir, cilt: ll, salıife: 190).

38 M. ZEK.İ ORAL de. hükümdar olan M a r d i n A I t ı k i ı e rinden II. İ ı g a z i 'nin o~ u II. H ü s am ü ' d- d i n Y a v I a k A r s ı a n olduğunu -aksi sabit oıuncaya kadar- kabul edebiliriz~ H ü s a m ü ' d- d i n Y a v I ak A r s I a n meskükat ve kitabelerinde. 25 D i y a r- ı b e k i r M e ı i k i olarak yazılıdır ki D i y a r b a k ı r'ıa M a 1 a t y a ve H a r~ p u t'un yakınlığı bu vesile ile arnlmaya değer. 3 - Cami ve minbere her hangi bir hizmetleri açıklanmadan isimleri -teberrüken- yazılmış olan Ç u b u k o ğ ı u K i y a A 1 i ile S a' d ü ' d- d i n oğlu IÇ u t 1 u g'un lakabları Cemalü'ı - ümera _ oiduğuna göre bunların da H a r p u t'ta vazifeli beylerden olması mümkündür. Fazla olarak Emirü'ı - mürninin eviadı olduklarını da yazdırmışlardır. (Emirü'ı-müminin) ekseriya Ab b as i Ha 1 if e 1 er ine verilen unvandir. Halbuki Ç u b u k, K u t 1 u ğ gibi isim Ierin Türkçe oldukları düşün9jürse, bu beylerin ya (Emirü'l-:mümin) in manevi eviadı yahut kendisine bu unvan verilen başka bir zatın oğulları olması icabeder. Mehazlerimizde Ç u b u k adına rastlailiilaktadır. Şöyle ki: H a t p u t'taki K a 1 e M e s c i d i kitabesinde 26 0 J-!:" bu minberde.ı.j:~ şeklinde yazılan bu ismi türlü şekillerde olmmak mümkün ise de en çok yakışanı ve tarihi bilgilere uygun olanı Ç u b u k'tur. Bu ismi F e r i d u n D i r i.m t e k i n, Çubuk 27 Kıvamüddin B u r s 1 a n, Ç a b u k 2s - okumuş Iardır. M i r a t ü '1- i b e r de imla kitabedeki gibi yazılmış okunuşu mübhem kalınıştır. 29 2 5 İ b r a i1:ı i m A T t u k. Arfuk Oğulla. rı Tarihi, Sahife: 110-111. Sahayifü'J.ahbar, Cilt: 2, Sahile: 577. Düvel-i islamiye, Sayfa 240. 26 Bu kitabe Anadolu'daki Islami kitabeler ll. adlı eserimizde yayınl2nacaktır. 2 7 Konya-Düzbel, Sahife: 58. :s Irak ve Horasan Selçulcileri. Tarihi, Türk Tarih Kurumu Neşriyatı, Sahife: 77. 29 Mir'atül-iber, Cilt: 8, Sahife: 192. Horasan Selçukilerifr den M e 1 i k ş a h'ın kardeşi T u t u ş 1093 ( 486 H.) yılında H a r p u t 'u R u m lardan almış emirlerinden Ç u b u k B e y e vermişti. E m i r Ç u b u k H. SOO tarihinde vefat etti, yerine oğlu M e h m e t H a r p u t beyi oldu. 30 A n a d o 1 u S e I ç u k 1 u 1 a r ı ndan I. K ı ı ı n ç a s 1 a n D i - y a r b a k ı r Emiri İ n a 1 oğlu İ b r a h i m ile H a r p u t beyi Ç u b u k oğlu M e h m e t'ten yardım alarak M u s u l'u zabtetti. 31 Ç u b u k Beyin H a r p _u t Beyi olduğu ve civardaki fütuhah hakkında daha geniş. bilgiler vardır; i 2 E m i r Ç u b u k B a ğ d a t'ta sultamn huzuruna kabul edilmişti, sultan ona H i c a z ve Y e m e n taraflarının fethlırl de tavsiye eyledi. 3a Şu izahattan Ç u b u k'un kim olduğu anjaşılmakta ise de K i y a A l i a_chllda bir oğlu olup olniadığına dair bir kayıt yoktur. Ç u b u k B e y H. SOO tarihinde öldüğüne göre oğlu K i y a A 1 i'nin minberin yapıldığı 582 yıllarında sağ olması miimkiindür. 3 ~ 4 - Minber kitabelerinde adı geçenlerden S a d ü ' d- d i n oğlu K u t l u ğ ile minberi yapan K a z v i n 1 i İ s m a i 1 oğlu E b u S a i d ve kapıqaki yazıları- yazan. hattat S a' t (Resim 6) hakkında bir bilgiye rastlıyamadım. ı 30 Mir'atü'l-iber, Cilt: 8, Salıife: 192. 3 1 Aynı eser, Cilt: 8, Sahife: 54. 32 İ b n ü '1 - E s i r. Tarih-i Kamil, Cilt: 8, Şahife: 240. Mısır tab'ı. 33 Aynı eser, Cilt: lo Sahife: 117, Leyden tab'ı. s4 (Konya Yusuf Ağa Kütiipbanesi, No: 4904 de kayıtlı ve S a d r ü d d i n K u n e.. v i vakfından (l<ifayetü'l-lditi"o) adlı kitabın ba- IDda adı geı;;en J >;,:ll la il,... (hudud muhafızı) inanç, bilge, beyğu, Çubuk Bey ile bu zatın bir münasebeti olup olmadığı kestirilemlyor). ---ıooo---

ANADOLU'DA SAN' AT DEGERİ OLAN AHŞAP MİNBERLER, KİTABELERi VE TARİHÇELERİ 3 9 SİİRT ULU CAMİİ MiNBERi -5- Orta boy minberlerdenelir. Kapı aynalığı kısmında ve eliğer bazı yerlerinde tamirler gördüğll ayetlerin baş ve sonlarındaki noksanlardan anlaşılmaktadır. Bu minher A n k a r a E t n o ğ r a f Y a M ü z e s i nde teşhir edilmektedir. (Resim : 9, 10). Kitabeler ve Taıih : A) Minher kapısındaki kitabeler : Min b er kapısının taç kısmında talik ile yazılmış şu tamir kitabesi vardır. '" ı;~tıı <.J.ı c\~ı..ı.~ı::. ~lj-1 J,_,:ı1 :/- 2 Bu satırların Türkçeşi: ~--~l---1.fu1l=.lı - 3 1 - Onun asıl tarihi H. 611 dir.. 2 - H a c ı 1 s m ai ı oğlu A b dülf e t t a h onıi tamir ettirdi. 3 - Allah dilerse. II - Minher kapısının aynalığındaki kılfi ile yazılmış birinci satır kapı sövesinden. gelen ayetin devamıdır. Aşağıda görüle:::ektir. İkinci satır ise kufi celisiyle yazılmış f-> jl~ra-jl ~Ir! elir. III -. Kapı sövesinin sağ yan tarafından yukanya doğru (Ayet el-kürsi) den bir parça yazılmıştır. ~~ ı.>..üi \.; ~.r" if /~13,:)_,....Jij Lı J r~ Lı_, (r-..ı.._.l ı)~ Lı r 4 ~.5l: YI o..ı.:c ~f L' '"G k. YI 4G ~r",.~ 0~Y;., \~ka> o.:ı j~ Y J if )1\j \_, J.:_, ly-ji Bu ayetin Türkçesi A k s a r a y M i n b e r i nde yazılmıştır. IV.- Kapı sövesının cephesinde (Sftre 9, Ayet: 18) yazılıdır.... T if :iıi~l.. C*t.(**)... ~IY1~-~:t}3 ;;_,()ı u"tj ;;j..atlt rl9ı_, j>-yi iy.iıj ~4 0 Türkçesi : A l l a h ı n mescitlerini an~ cak A ı la h a ve ahiret gününe. iman ed üp, namazlarını kılan ve zekat veren ve A ı. ı ah tan başkasından korkmayanlar imar ede1 ler. Me'muldür ki onla1 hidaye_te nail olanlarla beraber olalar." V - Kapı cephesinde ufki olarak IV numaradaki ayetin devamı olan şu kelimeler yazılmıştır. 0'_410... 1_,.Js:;: 01 c.t:ı J 1... VI - Kapı sövesinin cephesinde v.e sol tarafından aşağıya doğru evvelki ayeti takibeden şu (Süre: 9, Ayet: 19) ya:zıılıdır. ~0 1 il}-1~1 :;}r 3 "'ElJ-1 ;,_ll... (***). J:.~ j J.J>l:( _,_;,-YI r.r.l 1_, iu~ Türkçesi : Hac ılara su vermeyi, M e.s-_ c i cl - i lı a r a m ı ta mi ri, A l l a h a ve alıiret gününe iman eden ve lıak yolunda savaşanla1 gibi mi sayarsınız, bunlar A ll a lı emrinde müsavi olmazlar. Al-.. l a lı zalim olan kavmi hidayet etmez.m VII - Kapı sövesinin sol yan cephesinden aşağıya doğni s e 1 ç u k.t neshi ile yazılmış şu usta kitabesi vardır. ~ lj_ 1 <\.~! t>kj'l, 1-U::. f-12.j 1 jj 1 Y'.J.5 \:.:.., 'y 1 0'.\ Jı:. ı;:-tı 1) _;( Y. 1 0'. ~ ~ y 3 ı..ı.:r ı;:;:.lj...i 3 / ı;~lj-1 Jr\_, :iılr~ 1... [:'.}::... [Böyle] 'll W :lllrp- 1 0ı;c. t: _.~ll (*) Bu finsün kırıktır. Btll'ada [ ~ k'l J : kelimeleri olacaktır.. - C**) Burada da kırık vardır. Noksan oj:an [ ~-..9 J kelinıesidir.. (***) Bu satırın bas tarafında ;.1.,.,> 1 sonunda [ ı,)_,.:~~}/4iıl ]kelimel:ri kırılmıştır.. 25 Tercümeli Kuran-ı Kerim, Sayfa: 170. 36 Tercüme!i Kuran-ı Kerim, Sahife: 170.

40. Baştan üç kelime «Ayet el-kürsi>min devamıdır. Diğer kısmın Türkçesi : «Bu minberi E b ıı b e k i 1' oğlu Ha c ı Ali v..e üstat "' oğlu H a o ı A. ı i istekleriyle teberrüken. yaptılar. A. ı ı a 1ı onları esirge Bin. S e y ti O s m a n oğunarı H a o ı M e h m ed ve H a c ı Ö m e r de çok ççı_lıştılar. T a n r ı onları da yarlığasm» demektir. Bu satırların sonunda ( ~-Jt.,. ) yani tarihte sözü varsa da yıl rakalnı kesilmiştir. B-.. Minher korkuluklarındaki yazılar I Sol korkuluk üzerinde ( Sfı.re: 33, Ayet: 56) yazılıdır: tr_\ l~ ~ \ jc..) }-aı_.ı.:..c:)\.. _,.;:\1 1 [.) \ ]. \L- I}:_.J ~b l}..::ı 1_,..:...1 u_..ül Türkçesi : «Al l a h ve melekleri Hazret-i Mulıammecl'e dua ederler. Ey mü'minler siz de onıın üzerine salat ve selam getiriniz» demektir. 38 II -... Sağ korkuluk üzerinde ( Sure : 39, Aye(: 74) yazılmıştır. j )J\ t: Jj\ J o..l.c j l,:j..l..a ı,s..üi ~..1.:!-\ 1Jl9J 8.-ı $- -...,f.j~ Türkçesi : «Onlar da, bize vadini doğ r.u eden ve bize cennetten istediğimiz mekanda oturmak için arasını ihsan eyziyen ~4. ı ı a h a hamdolsun. Bu ne g'üzel ecr-ü mükdjattır derler», C - Minher külalundaki yazılar : Külalıta iki tip yazı vardır. Bilineisi minberle yaşıt olan güzel kfı.fi yazılar, diğeri ise tamir esnasında ilave edilenlerdir. A) Orijinal olanlar külalı kaidesindeki satıhlar üzerindedirler. (Sfı.re: 4, Ayet : 103) den bir kı~ım : [ ;_,1-.a)l.)\ ] r. )\ ı:r )1 ~~~ [~,;_,_~] [~t:.)] [~;tl] [Jc..:.;~J 37 (Bu kelimenin okunuşu şüphelidir, en kuvvetli ihtimal yazıldı). as Tereümeli Kuran-ı Kerim, Sahife: 395. ~ Tercümeli Kuran-ı Kerim, Sahife 436. 3 M. ZEKİ ORAL Türkçesi : «Rahnıan ve ralıim olan T anrı adıyle (zira namaz mü'minier üze- 1' ine muayyen vakit li fm zdır»" 0 B) Tamirde yazılanlar : ı - Usta adiarım gösteren kitabe dilimindedir.. olup ~inberin külalı.ı.,v-. ıf')f::,)':}\ ~- 2 j.a}l u~ij- 3 Türkçesi: «M u s ıı Z l u İ l y a s, E r z ıı r u m ' lıı Z i y a onu yaptı» demektir. Son: kelimenin M u s u 1 i okunmasınd' tereddüt yoktur. Diğer kitabedeki (Y u s u f) adının yazılışı da bu üslfı.ptadır. 2 - Tamirdeki yazıları yazanın imzası : J')..U.\ OJ.P" - Jl}-1...1-y_- 2 dir. Türkçesi : «Onu müderris Y u s u f H ay a ı ı yazdı» demektir. Bu minherdeki yazılardan, ı ı minher korkuluklarında, külalı eteklerindeki ayetler kfı.fi celisi, kapı yanlarındaki ayetler kfı.fi neshi, yukarıda işaret edildiği gibi usta kitabesi S e 1 ç u k i neshldir. Tamir esnasında yazılmış yazıların XIX. asra ait olduğunu tahmin ediyorum. Kapı cephesindeki talik, külalıtakiler girift sülüs ile yazılmıştır. Tarih: Minberin tarihi usta kitabesinin sonunda yazılı imiş, çürümüş, kırılmış her ne olınuşsa tamirde o kısım eksilmiştir. Minher üzerinde hükümdar, vezir adları bulunmayışı, adları yazılı usta ve hayır sahiplerinin hal tercümelerinin de bilinmeyişi minberin devrini tayinde bizi müşkilata sevketmektedir. 41 H. 611 yılın- 40 Tereümeli Kuran-ı Kerim, Sahife: 84. 41 Tamir esnasında minberin cephesine inşa tarihinin H. 611 oldnğu yazılmıştır. Aslından t2mir edenlerin okuyuşları veya dedelerinden duyuşları demek olan bu H. 611 yılını aksi sa bit {}luncaya kadar doğru olarak kabul ede.. ceğiz.

ANADOLU'DA SA:N'A:'I' DEGERi OLAN AHŞAP MİNBERLEI( KİTABELERi VE TARİHÇELERİ 4 1 da S i i r t'te E y y u b i I e r hüküm sürmekte idi. Şöyle ki: s a ı a h ü ' d d i n E y y u b i'nin 27 Safer 589, (4 Mart 1193) de D i m i ş k 'ta vefatı üzeri.ı-ıe memleke!ti oğulları, kardeşleri, yeğenieri arasında taksim edilerek E y y u b i y e D e v I e t i parçalanmıştı. sa ı ah ü 'd- d i n'in kardeşi El-Adilevvel Seyfü'd-din E b u b e k i r ayrı ayrı hükumet kurmaya yeltenmiş olan aile efradını birer birer itaate mecbur etti. Nihayet 1196-1199 yıllarında M ı s ı r ve S u r i y e'nin büyük bir kısmını elde ederek kendi oğullarından E 1 - E v h a t E y y u b ı ' y i H. 596 da E 1 c e z i r e'de M ey y a f a r i k i n vilayetine tayin eyledi. E 1- E v h a t'tan sonra kardeşi M u z a f f e r ü 'd- d i n M u s a 1210-1220 yıllannda buralarda valilik yaptı. S e y f ü ' d - d i n E b u b e k i r'in vefat tarihi olan 1218 yılına kadar bütfuı. E y - y u b i y e devletinin hükümdan olmuştu. S i i r t de hükümdarlık sınırlan içindeydi. İşte S i i r t m i n b e r i bu devrede yapılmıştır. Mirrberde adı geçen ustaların kim olduklarını bilmiyoruz. ---o O o--- KAYSERİ HAND YAHUT HUVANT HATUN CAMİ'İ MiNBERi -6- Bu eser büyük tip minherlerden ve minberierin şaheserlerindendir. Yazı ve motiflerindeki uslup, binasındaki ihtisam ile mütenasip ve hepsi bir kemal devrinin ifadesi dir. (Resim 11) K.itabeler-: Minberin sol tarafındaki yazılar 1 - Minher kapısının yan sövelerinde S e I ç u k i sülüsü ile yukandan aşağıya doğru. J-lyı> YI.tJI ':/ ~\ ~ )\ ı.r-jl ~~\"'~ - ı 4.1 i;, ':i J ~...,_-..~ \i 'J (.7::~ \ 2 - Minher korkuluğunun alt kısmında ise : \j ır~ J YI jl._, (Böyledir).:.ıi.A_j ljla- 2 L._, ir_..ı.._l ~la r-4,.;.)4 ":11 0-l& ~~'-'..U\ YI.ı...k. ı_)a "~ 0.Jk!". YJ ~l>-. 3 - Minher korkuluğunun üst kısmında şu yazılar vardır. ıf ;'':/IJ.:.ıl_r-JI ~) C-'~.. L:. le.- 3 r.!a.j \~ IJ-l.o ~ 1 'j.j 1 _,t:. _, ~>.. ~ _Y. '1 J -~ı.l# 1_,.ıJ 1 J.e J ~le.,& \ ~ (.J(J 1 ~ J-'- J ~\ ;blj\ ~\ Bunların hepsi (Slire: 2, Ayet: 255) dir. <<Ayet el- Kürsi» denilen bu ayet Aks a r a y U 1 u C a m i i M i n b e r inde yazılmıştır. Burada ayetin sonunda «Yüce Tanrı ve ontın Kerim çılan Peygamberi doğru shyledi. Dua ve niyaz onun, evlat ve eshabının ve cümle temiz nesillerinin üzerine olsun» anlamında bir ululama (Tazim) cümlesi vardır. 4 -. Şerefe altında ufki olarak (Sure : 48, Ay~.t :.1, 2) den bir kısım yazılmıştır. 5 - Bu yazıya paralel ve bu ayetin devamı olan yukarıda şu bir satır vardır. _;.. \i L. J c.!l:' j d' i-la.i ~ ~ 1-5 Bunların Türkçesi : «Biz sana aşikar bir fetih ile fütuhat verdik. Allah senin geçmiş ve gecikmiş giinahlarını mağfiret etmek için... b n fütuhatı verdi» demektir. 6 - Şerefe altında ve M i n b e rin yan tarafında alttan yukanya do~ru bir. o satır halinde şu yazılar vardır. ~~ L._, i~ YI.&l..ı..:..e 0'_-lll ~~) - 6 ~~l::-l. -l"! 0A "'-yı ":'Wl ı;_,\ 0'_ (..iji c_-!.r...u 1 0t; ~ 1.:.ı~.t~ A ı.ja-' ~. ~ ~ 1.J.I~ _,.:...Ll ı.ja.i ~ ~l> 0li "' '-:'L:l-1 '7'\::S::I\ j_,l 0'.~.\l l-ı.; J 0":-'"\ ı_)a)