KAMU ÇALıŞANLARı SENDİKALARı: 1990-2001 Mesut GÜLMEZ Özet: Makalede, kamu görevlilerinin, en yaygın terimle kamu çalışanlarının "hukuku önceleyen" ve "kendiliğindenci" nitelik taşıyan onbir yıllık sendikal örgütlenmesi, değişik yönleriyle topluca değerlendirilmektedir. 1990-2001 tarihleri arasında kurulan sendika ve konfederasyonları kapsayan bu değerlendirmede; söz konusu örgütlerin kısa ve açık adları, kuruluş yılları, genel merkezlerinin bulunduğu iller, bağlı oldukları konfederasyonlar, örgütlenme modelleri, etkinlikte bulundukları hizmet kolları, üst düzey örgütlenmenin gelişimi, katılma ve birleşmeler gibi konularda bilgiler içeren ve toplam 114 sendikal örgütü kapsayan bir Çizelge temel alınmıştır. dikalaşma temposunun özellikle 1991 seçimlerinden sonra yükseldiği, sendikalaşmanın ağırlıklı olarak iş/hizmet kolları temelinde ve siyasal yönden çoğulcu bir yapıda gerçekleştiği, bir süre sonra aynı siyasal ve sendikal görüşleri benimseyen sendikalar arasında katılma ve birleşmeler yoluyla aynı hizmet kolu içindeki bölünme sorununa çözümler arandığı yolunda kimi genel saptamalar yapılmıştır. Anahtar Sözcükler: Memur / Kamu Görevlileri / Kamu Çalışanları / Kamu Emekçileri dikaları ve Konfederasyonları, Kamu Görevlileri dikaları Yasası, Memur dikaları Tarihi, Kuruluş ve 6rgütlenme Modelleri, Hizmet Kolları, Katılma, Birleşme, dikalar Çizelgesi, Türkiye Kamu-, Memur-. KESK. Demokrat Kamu-, USEK. Anayasa ve yasaların diliyle "kamu görevlileri"nin yada "memurlar"ın, sendika ve sendikacılann diliyle de "kamu çalışanları"nın yada "kamu emekçileri"nin sendikalaşması, 25 Haziran 200 i tarihinde kabul edilen Kamu Görevlileri dikaları Yasası (R.G., 2001: 1-17) ile yeni bir evreye ulaştı (Gülmez, 2001 b). 28 Mayıs 1990 tarihinde ilk sendikanın kurulmasıyla başlayan ve yasanın 13 Ağustos 200 I'de yürürlüğe girmesiyle sonuçlanan onbir yılı aşkın dönemde sayısı 100'ü aşan memur sendika ve konfederasyonları kuruldu. Bu sayı, bu alanda ilk özel yasal düzenlemenin yapıldığı 1965-1971 yılları arasında kurulan sendikaların sayısının (Kalkandelen, 1968; Mıhçıoğlu, 1968; Mengüş, 2001) yaklaşık beşte biri kadardır. Hukuku önceleyen "kendiliğindenci" bir uygulamanın sonucu olan bu sendikal örgütleri; sendikaların kuruluş modelleri, kuruldukları yıllar, etkinlikte bulunmayı amaçladıkları iş i hizmet kolları, genel merkezlerinin bulunduğu iller, kısa ve açık adları, üst düzey örgütlenmenin gelişimi, katılma ve birleşmeler gibi değişik yönlerden değerlendirmek, böylece 4688 sayılı yasa öncesi döneme * Prof. Dr., TODAİE Ö~tim Üyesi. Amme İdaresi Dergisi, Cilt 35 Sayı 1 Mart 2002, s. 1-27.
2 Amme İdaresi Dergisi sendikal örgütlenmenin bu özellikleri çerçevesinde topluca bakmak yararlı olacaktır. SENDİKALAR ÇİZELGESİ: ÖNEMİ VE HAZıRLANMASı Ekteki sendikalar çizelgesi, 28 Mayıs i 990 tarihinde ilk sendikanın kurulmasıyla başlayan ve yasanın i 3 Ağustos 200 i'de yürürlüğe girmesiyle sonuçlanan onbir yılı aşkın dönemde kurulan ve sayıları i 14'ü bulan tüm memur sendika ve konfederasyonlarının listesini vermektedir. Öncelikle belirtmek isterim ki, i 965- i 97 i yılları arasındaki ilk memur sendikacılığı döneminde kurulan sendikaların tam listesini hala bilmediğimizi ve ne yazık ki belgelerinin de Devlet Personel Başkanlığınca SEKA'ya gönderilmiş olması nedeniyle artık bilme şansımızı da yitirdiğimizi düşününce, aynı zamanda sosyal ve sendikal tarihimiz ile kamu yönetimi tarihimizin çok önemli bir bölümünü oluşturan kamu çalışanları sendikalarına ilişkin en yalın ama doğru bilgileri içeren bir çizelge hazırlamanın taşıdığı önemi abartmadığım kanısındayım. Çizelgede, sendikaların yalnızca kısa adı ve açılımı ile gün, ay ve yılolarak kuruluş tarihi, genel merkezinin bulunduğu yer ve bağlı olduğu konfederasyon gibi çok yalın bilgilere yer verilmiştir. Ancak, bu ilk temel bilgilerin yanı sıra, birleşme yada katılmalar ile bunun sonucu olan ad değişiklikleri konularında da dipnotlarda açıklamalar yapılmıştır. Böyle bir liste oluşturmanın, sanıldığı gibi pek de kolayolmadığını özellikle belirtmek isterim. Kimi zaman yeterli özenle çıkarılmayan sendika yayınlarında, önemsiz ayrıntı olduğu düşünülen bu gibi konularda her zaman doğru bilgilerin yer almadığını bilenlerin, bu görüşümü paylaşacağını sanıyorum. ı Çünkü özenli, olabildiğince eksiksiz ve güvenilir bilgiler içeren bir sendikalar listesi, kuşkusuz yalnızca büyük merkezlerdeki sendikaları ve konfederasyon üyesi o lanları kapsamakla kalmayacaktır. Liste aynı zamanda, sayıları az da olsa Ankara ve İstanbul dışında kurulan, bir üst kuruluşa üye olan ve olmayan, kurulduktan bir süre sonra bir başkasına katılan yada bir başka sendikayla birleşerek yeni bir tüzel kişilik oluşturan, hukuksal varlığına son veren yada kendiliğinden dağılan sendika ve konfederasyonlara da yer vermeli, bu konularda da bilgiler i çermelidir. 2 Çizelgenin, bu konularda doğru bilgiler içermesine özen gösterilmiştir. ı örneğin, Memur- üyesi Din Bir-'in açık adındaki "Birliği" sözcuğünün web sayfasındaki "Memur dikaları Konfederasyonuna Bağlı dikalar" listesinde yer almadığını, sendika başkanının uyansı üzerine fark ettim. (http://memursen.00server.comlsendika.htm,ıo.ıi.200ı).memur-'inıokasım2ool'de eriştiğim bu web sayfasının yeniden düzenlendiğini ve artık bu listeye yer verilmediğini, 18 Şubat 2001 'de yeniden tıklattığımda fark ettim. 1 Tilrkiye Kamu-, Memur- ve KESK, bağlı sendika/an için bövle b' I' t.1 nnda ve web sayfalannda yalnızca il dk i j ır ıs eoıuştumıamı~lafll fi.1 lektronik posta adreslerin/belirtmekl ye s~n 1 ala~n adını, adresini, telefon ve fl k y. tilf. i ayınfa. eyetınmektedır/er. '8 s numaralannı, varsa e
Memurların dikal Örgütlenmesine Toplu Bir Bakış: 1990-2001 3 Birinciel kaynaklardan sağlanan doğru bilgilere dayanan böyle bir çizelge, dikkatle incelendiğinde, sendikal örgütlerin kuruluş ve örgütlenme modeli, katılma ve birleşme, üst kuruluş bağlantıları, sendikal yaşamdaki gelişmeler gibi noktaların yanı sıra, içinde oluştukları, eylem ve etkinliklerini sürdürdükleri siyasal, sosyal, ekonomik ve yönetsel bağlamlardan nasıl etkilendiklerinin toplu ipuçlarını da veren bir nitelik taşımaktadır. Bu düşüncelerle, kuruluş sürecinin başından beri oluşturmaya özen gösterdiğim sendikalar listesindeki kimi eksik yada doğruluğundan kuşkuya kapıldığım kuruluş tarihi yada ad değişiklikleriyle ilgili bilgileri tamamlamak istediğim zaman, listenin önemini bir kez daha gördüm. Çünkü, özellikle Memur- ile Türkiye Kamu-' e üye sendikalardan kimilerine ilişkin bu gibi noktalar konusundaki bilgilere ulaşmakta, anılan konfederasyonlardan birkaç sendikayla ilgili bilgileri elde etmekte zorlandım. Genelolarak, kurumsallaşma konusunda ciddi eksiklikleri bulunan sendika ve konfederasyonların, gereksiz "ayrıntı" saydıkları bu tür bilgilere çalışma raporlarında her zaman yer vermemiş ve konfederasyonların da web sayfalarında sendikalar listesi oluşturmamış olmaları, bu güçlükleri aşmamı daha da zorlaştırdı. ı Bu açıklamalardan sonra, çizelge temelinde, çeşitli yönlerden saptamalar yapmadan önce, çizelgenin hazırlanmasında izlenen ilke ve yöntemler konusunda bilgi vermek gerekiyor. Çizelgeyi, sendika ve konfederasyonların kuruluş tarihlerini temel alarak hazırladım. Çizelgenin oluşturulmasında, TODAİE İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi Müdürü görevini yürüttüğüm sırada Emniyet Genel Müdürlüğüne yaptığım yazılı başvuru üzerine Merkeze iletilen listeleri de gözönüne aldım. Çizelgede, ilk sendikanın kurulduğu 28 Mayıs 1990 ile yasanın yürürlüğe girdiği 13 Ağustos 2001 tarihleri arasında kurulan sendikal örgütlere yer verdim. 4688 sayılı yasanın geçici maddelerinde, geçiş dönemi işlemleri için yürürlük tarihinin temel alınmış olması nedeniyle, çizelgeyi hazırlarken yasanın kabul ve yayım tarihleri yerine yürürlük tarihini gözönünde bulundurdum. Çizelgede, sendikaların kuruluş tarihlerini gün, ay ve yılolarak belirtmeye özen gösterdim. dikaların üye oldukları konfederasyonları belirttim, ancak Bu arada, KESK'in web sayfasına, belki de çizelgeyle ilgili olarak görilştüğüm kimi sendika yöneticilerine yaptığım öneri üzerine, "1990 Sonrası Kurulan dikalar" başlığı altında, yalnızca 1990-1996 yıllan ara sında kurulan toplam 37 sendikamn yer aldığı bir liste eklenmiştir. Bu liste ile hazırladığım çizelge arasında birkaç sendikanın adı ve kuruluş tarihleri yönünden farklar vardır. Öte yandan bu liste, dört sendikanın ku ruluş tarihi olarak yalnızca yıllanm vermekle yetinmiştir. Bu listeyi oluşturanlara, ilgili belgelere (tüzüklere ve valiliğe yapılan kuruluş başvurulanna ilişkin alındı ya zılanna bakarak, eksik bilgileri tamamlamalarını ve yanlış olanlanm da düzeltmelerini öneriyorum. l Çizelgede eksik bırakmak zorunda kaldığım bilgiler için Türkiye Kamu- ve Memur-'e telefon ve faksla yaptığım başvurulardan eksiklikleri giderecek yeterli ve doyurucu bilgiler alamadım. Bunun üzerine, açılımı yada kuruluş, katılma ve birleşme tarihleri konusunda kimi duraksamalar içinde olduğum bu konfe derasyonlara bağlı kimi sendikalann yöneticileriyle ayn ayn görilşmeler yaptım. Verdikleri, listedeki kimi eksikliklerin giderilmesine katkıda bulunan bilgiler için teşekkür ederim.
4 Amme İdaresi Dergisi üye oldukları tarihe yer vermedim. Birleşme ve katılmalar ile bu işlemlerin gereği olarak sendikaların hukuksal varlıklarına son vermeleri konusunda, her bir sendika için dipnotlarda açıklamalar yaptım. Çizelgede, sendika ve konfederasyonlara ilk kuruluş adlarıyla yer verdim, birleşme ve katılmalardan sonraki ad değişikliklerini -saptayabildiğim ölçüde- dipnotlarında belirttim. Dolayısıyla, sendikaların ilk adlarına listede, son adlarına ise dipnotlarında yer verdim. Bu nedenle, yasanın yürürlüğe girdiği tarihte etkinliklerini sürdüren sendikaların saptanmasında, dipnotlarındaki bu açıklamalar gözönüne alınmalıdır. Katılma ve birleşmelerden sonra hukuksal varlıkları sona eren sendikaları, çizelgeden çıkarmadım. 1990-2001 SENDİKALARINA TOPLU BAKıŞ Kuruluş Öncesi Gelişmeler Kamu çalışanları sendikalarının yasalolarak kurulmasından önceki dönemde, sendikalaşmaya yönelik çalışmalar, önceden varolan yada o hizmet kolundaki memurların sendikalaşmasını sağlamak amacıyla kurulan dernekler ile meslek kuruluşları ve oluşturulan "dikal Haklar Komisyonları" aracılığıyla yürütülmüştür. Eğitim, sağlık, demiryolu taşımacılığı, haberleşme, maliye ve belediye hizmetlerindeki dernekler -örneğin Eğit-Der ve Türk Hemşireler Derneği, ÇAYAD, MA-DER ile tabip, eczacı ve veteriner odaları ve kimi barolarsendikalaşma sorununu ele almışlar ve düzenledikleri yada düzenlenmesine aracı oldukları panel ve açık oturumlarla memurların sendikalaşmasını, başta yasal boyutu olmak üzere çeşitli yönleriyle kamuoyu önünde tartışmaya açmışlardır (Gülmez, ı 998: 356-365). dikaların Kuruluş ve Örgütlenme Modeli ı 990 sonrası kamu çalışanları sendikacılığı, sendikal anlayış ve ideoloj i farklılıkları nedeniyle, ilk yıllardan başlayarak aynı işkolunda birden çok örgütün kurulduğu bir özellik taşımaktadır. Hemen her işkolunda, sendikal ve siyasal görüş ayrılıkları temeline dayanan birden çok sendika kurulmuştur. Bu sendikalardan kimileri, zamanla katılma yada birleşme yollarıyla biraraya gelmiştir. Özellikle, Türkiye-Kamu dışında kalan sendikaların bir konfederasyon (KESK) çatısı altında toplanmasından önceki dönemde, yani konfederasyonlaşma süreci içinde özellikle eğitim, sağlık ve sosyal, enerji ve sanayi, ulaştırma gibi çok sayıda kamu görevlisinin çalıştığı hizmet kollarında Ankara ve İstanbul genel merkezli sendikalar arasındaki katılma ve birleşme çabaları yoğunlaşmış ve üst örgüt kararı gereğince yapılan birlik görüşmeleri genellikle olumlu sonuçlara ulaşmıştır. Memurlar, başlangıçtan itibaren işyeri ve meslek temellerine dayalı sendikacılık yerine genelolarak "işkolu sendikacılığı" ilkesini benimsemiş ve Türkiye
Memurların dikal Örgütlenmesine Toplu Bir Bakış: /990-200/ 5 çapında örgütlenmeye çaba göstennişlerdir. Devlet Memurları Yasasındaki hizmet sımfları (m. 36), sendikalaşmada etkili olmamıştır. Öğretmen ve sağlık personeli gibi aynı zamanda belli bir mesleğin üyesi olan memurlar da, genellikle "meslek ve kademe sendikacılığı" anlayışına karşı çıkarak, bu hizmetlerin görüldüğü kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan "memur" statüsündeki tüm çalışanları -örneğin yardımcı hizmetler sınıfındaki kamu görevlilerini de- kapsayan bir sendikalaşma anlayışını benimsemişlerdir. Bu yaklaşım, 1990 memur sendikacılığının 624 sayılı yasa dönemindeki memur sendikacılığından ayrılan olumlu özelliklerinden biri olmuş ve sendikacılığın 1965-1971 döneminde olduğu gibi güçsüz işyeri sendikaları olarak bölünmesinin engellenmesini sağlamıştır. Bununla birlikte, az sayıda da olsa, kurum / kuruluş / işyeri yada "meslek" temellerine dayalı kimi memur sendikaları kurulmuştur. Meslek sendikacılığı e ğilimi, özellikle kamu görevlisi sayısının yüksek olduğu eğitim ve öğretim hizmetlerinde görülmüştür. Ancak, kimileri oldukça yüksek bir sendikalaşma oranına ulaşmakla birlikte yeterince etkin olamayan bu sendikalar, zaman içinde aynı işkolunda, yani benzer nitelikte hizmetlerin yerine getirildiği aym bakanlığa bağlı yada ilgili olan kurum ve kuruluşlarda kurulan sendikalarla birleşmişlerdir. Meslek sendikası niteliğini yasaya değin sürdüren Tem-, tüzük ve yapısını yasaya uyarlamış olmasına karşın, "Tüm Eğitimciler ve Eğitim Müfettiş Ieri dikası" olarak değiştirdiği adından da görüleceği gibi, temelde "müfettişieri" örgütlemeyi amaçlayan bir sendika olmayı sürdünnektedir. Meslek sendikacılığına eğitim hizmetlerinden ikinci önemli bir örnek de, ancak 4688 sayılı yasadan sonra Eğitim-'e katılma kararı alarak hukuksal varlığına son veren "Öğretim Elemanları dikası"dır. Kurum / kuruluş / işyeri temeline dayalı olarak 1992 yılında kurulan sendikalar (örneğin Demir-, Tak-, Sosyal Hizmet-, Lim-, Emek-, Tüm Tak-, İl- vb.), bir süre sonra kurulu bulundukları hizmet kollarındaki sendikalarla katılma yada birleşme yoluyla biraraya gelmeye başlamışlardır. Bu süreç, genellikle, 1995 sonunda kurulmasının ardından Kamu Emekçileri dikaları Konfederasyonuna katılacak sendikalar arasında daha yoğun biçimde tamk olunan bir süreçtir. Kamu çalışanlarınca benimsenen örgütlenme modeli açısından yapılacak bir başka saptama şudur: ilk derece sendikal örgütler, aralarında kurum / kuruluş / işyeri temeline dayalı olarak kurulanlar bulunmakla birlikte, ağırlıklı olarak işkolu / hizmet kolu sendikalarıdır. Üst düzey örgütleri ise, doğalolarak yalmzca konfederasyonlardır. Kurum / kuruluş / işyeri temeline dayanan sendikalar, 2821 sayılı yasanın da yer vennediği federasyonlar oluştunna yoluna gitmemiştir. Dolayısıyla, tümüyle kamu görevlilerinin özgür iradesinin sonucu olan bu i kili sendikal yapılanma, işçilerin yasal dayatmayla oluşturdukları sendikal örgütlenmeye benzemektedir. Kamu görevlileri, alt düzeydeki işkolu sendikacılı
6 Amme İdaresi Dergisi ğının doğal sonucu olarak, kendiliğinden güçlerini konfederasyonlarda birleştirme yoluna gitmişlerdir. Kuruluş Yıllarına Göre dikalar dikaların kuruluş yıllanna göre sayısı ve siyasal bağlarndaki gelişmelerden etkilenen onbir yıllık evrimi gözönüne alındığında, kimi genel saptamalar yapmak olanaklıdır. İlk sendika Eğitim-İş'in kurulduğu tarihten 20 Ekim 1991 seçimlerine değin süren 17 aylık dönemde, toplam 9 sendika oluşturulmuştur. ANAP'ın tek başına iktidarda bulunduğu bu yıllarda, kamu görevlileri uzun bir düşünsel altyapı" o luşturma evresinden geçilmiş olmasına karşın, İçişleri Bakanlığının 28 Şubat 1991 tarihli tüm valiliklere gönderilen ünlü "Veedi Gönül" genelgesiyle sistemli bir engelleme politikası izlendiğinden (Gülmez, 1993: 43 vd.; Gülmez, 1991a,: 2; Gülmez, 1991b: 3-5) sendikal örgütlenme çok yavaş gitmiştir. 1990 yılının son yedi ayında kurulan sendika sayısı 6'da kalmıştır. 1991 yılında ise, yalnızca 5 sendika kurulabilmiştir. Böylece, kuruluşu izleyen ilk evrede sendikal örgütlenme temposu çok yavaştır. Değişik hizmet kollanndaki kurum ve kuruluşlarda çalışan kamu görevlilerinin, ihtiyatlı bir yaklaşım içinde oldukları söylenebilir. 1991 seçimleri öncesinde, siyasalortam ve koşullar, sendikalaşmayı özendirici değildir. Tersine, 'Anayasanın memurlara sendika hakkını yasakladığı savı sürekli yinelenmekte, yönetsel yetkililer ve yasa uygulayıcılar (yani kaymakam ve valiler ile güvenlik görevlileri), İçişleri Bakanlığı genelgesine dayanarak engelleyici tutumlarını sistemli biçimde sürdürmektedirler. Bu olumsuzlukların, sendikalaşmanın daha hızlı bir tempo kazanamamasında etken olduğu anlaşılmaktadır. Örgütlenme temposundaki düşüklüğün bir başka nedeni, kamu görevlilerinin zihinlerindeki "sendika yasağı önyargısı"nı aşamamış olmalarıdır. 1992 yılı ise, memurların sendikalaşmasında olağanüstü bir atılımın gerçekleştiği bir yıldır. 1992' de, tüm sendikal örgütlerin üçte birini aşan bir oranda, toplam 41 sendika ve 1 konfederasyon kurulmuştur (%36,84). 1992 öncesinde kurulan sendikalar, başta 1990'lar memur sendikacığına öncülük eden eğitim ve sağlık hizmetleri çalışanları olmak üzere, yerel yönetimler ve demir yolları ulaşımı çalışanlarınca oluşturulmuştur. 1992'de ise, sendikal örgütlenme öteki tüm hizmetleri kapsayacak biçimde yaygınlaşmıştır. 1990 ve 1991 yıllarında kurulan sendikalardan kimileri, daha sonra aralarından kimilerinin üye olacağı KESK çizgisinde yada bu anlayışa daha yakın sendikalar olmasına karşın, 1992 yılının ortalarında farklı bir sendikal anlayışı benimseyen Türkiye Kamu- üyesi sendikalar da kurulmuştur. 41 sendikanın aynı gün kurulan 14'ü, Türkiye Kamu- üyesidir. Memur- çizgisindeki sendikal örgütlenme ise, 1992'de ancak iki sendikada somutlaşabilmiştir.
i Y Memurların dikal Örgütlenmesine Toplu Bir Bakış: 1990-2001 7 Kuşkusuz, 1992 yılında sendikaların üçte birinden çoğunun kurulmasında, DYP'li İçişleri Bakanının (İsmet Sezgin'in) temelde ANAP'h seleflerinden farklı davranmamış olmasına karşın, gerek 1991 seçimleri sonrasında kurulan DYP-SHP ortak hükümetinin göreve başlamasının, gerekse hükümet programında hem genelolarak kamu görevlileri, hem de öğretmenler için vaatlerde bulunulmasının olumlu etkileri olmuştur (Gülmez, 1992a: 3-26). Ancak, sendikalaşma temposunu hızlandıran asılolumlu etkenin, Danıştay Birinci ve Onuncu Dairelerinin sırasıyla 22 Nisan 1992 ve 10 Kasım 1992 tarihlerinde verdiği kararlar olduğu açıktır (Gülmez, 1992b: 191-197). Türkiye Kamu- bile, ilk sendikaları "illegal" olarak niteleyip Anayasada değişiklik yapılmadıkça sendika kurulamayacağını savunurken (Gülmez, 1994: 193-202), daha çok gecikmeden bu iki karara dayanarak vakıftan sendikaya dönüşme kararı vermiştir (Gülmez, 1994: 202-207). 1993 ve 1994 yıllarında sendikalaşma temposu düşmüş, kuruluşu izleyen evredeki yavaş temposuna yaklaşmıştır. Kuşkusuz, bunun bir nedeni de, 1992 sonunda sendikal örgütlenmenin artık tüm hizmet kollarını kapsayan bir yaygınlık kazanmış olmasıdır. Kuruluş Yıllarına Göre dika ve Konfederasyon Sayıları 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 T ls 6 5 41 8 9 14 6 2 2 1 6 8 108 ik - - 1 - - 3 - - - 2-6 Y: Yıllar, S: dika sayısı, K: Konfederasyon sayısı, T: Toplam Anayasa değişikliğinin gerçekleştiği 1995 yılında ise (Gülmez, 1995: 27-43; (Gülmez, 1996b: 20-21), sendikalaşma temposu üst düzey örgütlenmeyi de kapsayacak biçimde yeniden hızlanmış ve toplam 17 sendikal örgüt kurulmuştur. Bunların 14'ü sendika, 3 'ü de konfederasyondur. 1995 yılı, özellikle daha sonra Demokrat Kamu- (5 sendika) ve Memur- (7 sendika) konfederasyonlarına katılacak sendikaların kurulduğu yıldır. Böylece, farklı sendikal çizgilerin üst düzeyi de kapsamak üzere örgütlenmesi, 1995 yılında büyük ölçüde tamamlanmıştır. dika ve toplu görüşme haklarının anayasal güvenceye alındığı Temmuz 1995 değişikliği öncesindeki dönemde kurulan sendikaların toplam sayısı 84'tür (%73,68). Bu sayı, 24 Aralık 1995 erken genel seçimleri öncesinde, yani 1995 sonunda 87 olmuştur (%76,31). Böylece, sendikaların dörtte üçü gibi çok yüksek bir oranı, açık bir yasaklayıcı kuralın bulunmadığı ve sendika hakkının ulusal bir düzenlemeyle açıkça tanınıp güvenceye alınmadığı bu dönemde gerçekleşmiştir. Bu nedenledir ki, 1990'lar memur sendikacılığının altını başlangıçtan beri çizmeye özen gösterdiğim en önemli özelliği, "ulusal hukuku önceleyen", hukukun yarattığı değil hukuku yaratan bir olgu olmasıdır. Gerçekten de, memur sendikacılığı, ilk sendikanın kurulmasından beş yıl sonra anayasal, altı yıl sonra da ikinci özel yasal düzenlemeyi yaratan bir olgu niteliğindedir.
8 Amme idaresi Dergisi 1996 yılında yeniden ve doğalolarak sendikal örgütlenme temposu düşmüştür. 1996'da kurulan 6 sendikanın 3'ü varolan KESK üyesi sendikaların birleşerek kurdukları,l'i de Yargıtay Hukuk Genel Kurul kararıyla kapatılan sendikanın yerine oluşturdukları yeni sendikalardır. İzleyen üç yıl içinde (1997, 1998 ve 1999 yıllarında) kurulan toplam sendika sayısı yalnızca 5'tir. Bunların 2'sİ de, yine KESK üyesi sendikaların birleşmesinden doğan sendikalardır. Yasa öncesindeki yakın dönem özelliği taşıyan 2000 yılında kurulan 6 sendikanın 5'i, bu yıl sonunda oluşturulan yeni bir konfederasyonun (USEK) üyesi olan sendikalardır. 2001 yılında kurulan 8 sendikanın 5'i, Kamu Görevlileri dikaları Yasasının 25 Haziranda kabul edilmesinden sonra oluşturulmuştur. Bunlardan Türkiye Kamu-'e üye olan 2 sendika, yasanın öngördüğü iki yeni hizmet kolunda kurulmuştur. KESK'e üye olan 2 sendika da, Enerji Yapı Yol-'in yasanın hizmet kollarına ilişkin düzenlemesi nedeniyle iki ayrı sendikaya bölünmesinden doğmuştur. Üç Genel Seçim Öncesinde Kurulan dika Sayıları Ekim 1991 24 Aralık 1995 18 Nisan 1999 9 77 9 Hizmet Kollarına Göre dikalaşma Eğilimi dikaların 4688 sayılı yasanın 5. maddesinde öngörülen hizmet kollarına göre kümelendirilerek bu açıdan sendikalaşma eğiliminin saptanması, böl ünmelerin yanı sıra katılma ve birleşmelerin yoğunluğu için de açıklayıcı olacaktır. i Sıra Hiz. KoL. No. Hizmet Kollan. Sayısı i ıo Enerji, sanayi ve madencilik hizmetleri 21 21,42 2 OL Büro, bankacılık ve sigortacılık hizmetleri 16 16,32 3 03 Sağlık ve sosyal hizmetler 12 12,24 4 02 ı Eğitim, öğretim ve bilim hizmetleri II 11,22 5 08 i UlaştıOlla hizmetleri Lo 10,20 6 09 Tarım ve oollancl lık hizmetleri 8 8,16 7 04 Yerel yönetim hizmetleri 6 6,12 8 i 05 Basın, yayın ve iletişim hizmetleri 6 6,12 9 07 Bayındırlık, inşaat ve köy hizmetleri 5 5,10 LO 06 Kültür ve sanat hizmetleri 2 2,04 i i II Diyanet ve vakıf hizmetleri i 1,02 %
Memurların dikal Örgütlenmesine Toplu Bir Bakış: 1990-2001 9 Yasanın sendika yasağı öngördüğü hizmet kolları ile kimi kamu görevlilerince kurulan sendikalar dışında, 100 dolayında (98) sendikanın kuruldukları hizmet kolları temelinde sınıflandırılmasında, en çok sendikanın "enerji, sanayi ve madencilik hizmetleri" hizmet kolunda kurulduğu görülmektedir. Yukarıdaki çizelgeden de anlaşıldığı gibi, 10'dan çok -toplam 70- sendikanın (%71,42) kurulduğu ilk beş sırada, bu hizmet kolunun ardından sırasıyla "büro, bankacılık ve sigortacılık hizmetleri", sağlık ve sosyal hizmetler", "eğitim, öğretim ve bilim hizmetleri" ve "ulaştırma hizmetleri" hizmet kolları gelmektedir. Toplam 37 sendikanın kurulduğu ilk iki hizmet kolu, aşağıda değinileceği gibi, sendikalar arasında katılma ve birleşmelerin en yoğun gerçekleştiği hizmet kollarıdır. Genel Merkezlerinin Bulunduğu İllere Göre dikalar Memur sendikalarının, işverenlerinin bulunduğu başkent Ankara'yı genel merkez olarak seçmiş olmaları doğaldır. Ancak, işçi sendikaları (özellikle DİSK) örneğinde olduğu gibi, genel merkezi Ankara dışında ve İstanbul'da bulunan sendikalar da kurulmuştur. Kimi sendikalar, genel merkezin Ankara dışında olmasını sendikal bağımsızlık gerekçesiyle önemsemiş ve savunmuştur. Ankara'dadır. 114 sendikal örgütten 88' inin genel merkezi kamu işvereninin bulunduğu Ankara' dadır (0/077,19). İstanbul'da genel merkezi bulunan sendika sayısı ise 20'dir (%17,54). İstanbul genel merkezli sendikalardan 8'i genel merkezi bu ilde bulunan KESK, 2'si de Memur- üyesidir. Buna karşılık, Türkiye Kamu ve öteki konfederasyonlara bağlı sendikalarının tümünün genel merkezleri Ankara ve İstanbul dışında kurulan toplam 7 sendika saptanabilmiştir. Bunlardan 2' şer tanesi Konya ve İskenderun'da,I'er tanesi de Giresun, Karabük ve Kocaeli 'nde kurulmuştur. Adlarma Göre dikal Örgütler dikal örgütlerin adlarında en yaygın biçimde kullanılan terim "kamu çalışanları" ve "çalışanlar"dır. dika ve konfederasyonların yarısından çoğunun (%54'ünün) adında, yaklaşık yarı yarıya olmak üzere, bu iki terimden biri kullanıımıştır. dikacılık konusunda benimsenen farklı sendikal anlayış, bir ölçüde kurulan sendikal örgütlerin adlarına da yansımıştır. Türkiye Kamu- ve bağlı sendikalar tümüyle ve Memur-'e üye sendikalar da ağırlıklı olarak "kamu çalışanları" terimini yeğlerken, KESK ve bağlı sendikalar ağırlıklı olarak "kamu emekçileri" terimini kullanmışlardır. Kamu e mekçileri" terimini kullanan sendikaların oranı, %I3,27'dir. KESK üyesi sendi Bu nedenle, makalenin başlığında, 1990-200i sendikalanmn en yoğun biçimde kullandığı "kamu çalışanlan" terimi yeğlenmiştir.
10 Amme İdaresi Dergisi kalardan kimilerinin adında "çalışanlar" yada "kamu çalışanları" terimine de yer verilmiştir (örneğin Tüm Banka-, BTS, Haber- ve Tarım Orkam ). dika yada konfederasyon adlarında -lodolayında sendikanın adındaseyrek olarak kullanılan "memurlar" terimi ise, Memur-'e bağlı birkaç sendika ile kimi bağımsız sendikaların ve askeri işyerlerinde örgütlenen iki sendikanın adlarında geçmektedir. Yasanın başlığında yer alan "kamu görevlileri" terimine gelince, sendika adlarında en seyrek kullanılanıdır ve yalnızca üç sendikanın (Eğitim-İş, Genel Sağlık-İş ve Türk Kültür Sanat- 'in) adında geçmektedir. Sözü edilen dört terim dışında kalan başka terimlere yer veren sendikalarda yada Demokrat Kamu-'e bağlı sendikalarda görüldüğü gibi, bunlardan birine yer vermeksizin kurulu bulunduğu hizmet kolunu belirten sendikaların oranı, tüm sendikaların beşte biri dolayındadır. Üst Düzeyde Örgütlenmenin Gelişimi İlk sendikanın kurulduğu 28 Mayıs 1990' dan Kamu Görevlileri dikaları Yasasının yürürlüğe girdiği 13 Ağustos 2001 tarihine değin süren onbir yılı aşkın dönemde, toplam 114 sendika ve konfederasyon kurulmuştur. Bunların 108'i sendika, 6'sı da konfederasyondur. İlk üst düzey örgütlenme, 24 Haziran 1992' de "Türkiye Kamu Çalışanları dikaları Konfederasyonu"nun (Türkiye Kamu-'in) kurulmasıyla gerçekleşmiştir. Türkiye Kamu-, hepsi de kendisinden bir hafta önce ve aynı tarihte (18 Haziran 1992 'de) kurulan 14 sendikanın oluşturduğu bir konfederasyon olarak doğmuştur. Sonraki tarihlerde, bu sayı önce 12'ye inmiş, ancak daha sonra kurulan üç sendikayla birlikte, 1992-2001 arasında Türkiye Kamu-'e üye olan sendikaların toplam sayısı 1Te çıkmıştır (%15,74). Ancak bu sayı, Türkiye Kamu-'in 4688 sayılı yasa öncesindeki toplam üye sayısının 17 olduğu anlamına gelmemektedir. Çünkü, yasal düzenleme çalışmalarının başlamasından ve hizmet kollarının az-çok belirginlik kazanmasından sonra, özellikle enerj i, maden ve sanayi hizmet kolunda etkinliklerde bulunan konfederasyonlara (KESK'e ve Türkiye Kamu 'e) bağlı sendikalar arasında katılma ve birleşmeler gerçekleşmiştir. Farklı sendikal anlayışlarla kurulan sendikaların üst düzeydeki dayanışması ise, ilk sendikaların kurulmasından beş yıl sonra, 1995' in ikinci yarısında gerçekleşmiş ve üç konfederasyon oluşturulmuştur. Kuruluş tarihi yönünden ikinci konfederasyon, 9 Haziran 1995'te kurulan "Memur dikaları Konfederasyonu"dur (Memur-). Bu konfederasyona ü ye olan sendikalardan ilk kurulanı, Eğitim Bir' dir ve eğitim işkolundaki sendi
Memurların dikal Örgütlenmesine Toplu Bir Bakış: 1990-2001 II kaların üçüncüsü olarak kurulmuştur. Memur-'e üye sendika sayısı, 1995 2001 arasında 13'tür (%12). Üçüncü konfederasyon, 23 Ekim 1995 'te birkaç sendikanın biraraya gelmesiyle kurulan Demokrat Kamu-İş'tir. Etkinlik ve eylemleri konusunda yeterli bilgiden yoksun olduğum ve gerçekte de yasanın çıkarılmasına değin kağıt üzerinde bir konfederasyon olarak kaldığını düşündüğüm Demokrat Kamu-İş, 3 Nisan 2000'de yaptığı genel kurulda adını "Demokrat Kamu-" (Demokrat Kamu Çalışanları Konfederasyonu) olarak değiştirmiştir. Yeni ve beşinci bir üst düzey örgüt saydığım Demokrat Kamu-'in yasanın yürürlüğe girmesinden önceki dönemde bağlı sendika sayısı toplam olarak 7'dir. Dördüncü konfederasyon, olağan ve uzun bir hazırlık ve tartışma döneminden sonra, 1995 yılının sonunda kurulan "Kamu Emekçileri dikaları Konfederasyonu"dur (KESK). Temelde sendikacılık anlayışı birbirine yakın kişi ve sendikaların oluşturduğu Kamu Çalışanları Platformu (KÇP), Kamu Çalışanları dikaları Platformu (KÇSP) ve Kamu Çalışanları dikaları Konfederasyonlaşma Kurulu (KÇSKK) gibi oluşumlar, KESK'in kuruluş sürecinin birbirini izleyen aşamalarıdır. 1995-2001 tarihleri arasında, katılan ve birleşen, dolayısıyla oluşturulan yeni sendikalar ile katılma yada birleşmeler sonucu tüzel kişiliği sona eren sendikaları da kapsamak üzere KESK'e üye olan toplam sendika sayısı 27'dir (%25). Kurulan tüm sendikaların dörtte birinin üye olduğu KESK'e bağlı sendikalardan ilk kurulanı ise, Bem-'dir. Böylece KESK, 26 Ekim 1990'da kurulan bu sendikadan beş yılı aşkın uzun bir süre sonunda o luşturulmuştur. Altıncı konfederal örgüt, 2000'in sonlarında kurulmuştur. Toplam 8 sendikanın üye olduğu "Ulusal Demokrat dikalar Konfederasyonu"nun (USEK) ilk üye sendikası UBAYİS, 31 Mayıs 1998' de kurulmuştur. Yasanın yürürlüğe girdiği tarihte etkinliklerini sürdüren 5 konfederasyona 1990-2001 döneminde kurulan toplam 108 sendikadan 73'ü üye olmuştur (%67,59). Başka bir anlatımla, çeşitli hizmet kollarında kurulan sendikalardan 34'ü (%31,48'i) bağımsız kalmayı yeğlemiş, bu konfederasyonlardan hiçbirine katılmamıştır. Üçte bire yakın orandaki bağımsız kalma eğilimi, kanımca üye sayıları da gözönüne alınarak araştırılması gereken sorunlardan biridir. Katılma ve Birleşmeler Kamu çalışanları sendikacılığı da, işçi sendikacılığı gibi farklı siyasal ve İ deolojik görüşler temelinde örgütlendiğinden, siyasal partiler yelpazesindeki bölünmüşlüklere koşut bir görünüm sunmaktadır. Kamu görevlileri, sendika çokluğu ilkesinden, gerek farklı sendikal anlayışlarını gerekse farklı düzeyde ve yapıda sendika kurma konusundaki yaklaşımlarını somutlaştıracak biçimde, en geniş ölçüde yararlanmışlardır.
12 Amme İdaresi Dergisi İlk yıllardan başlayarak, özellikle farklı sol siyasal grup yada partilerle düşünsel yada örtük yapısal bağlantıları olan kamu görevlileri farklı sendikalar kurma yaklaşımı içinde olmuşlardır. Öte yandan, sendikal örgütlenmenin düzeyi ve niteliği yönlerinden de, yani işkolu yada işyeri / kurum temeline yahut meslek temeline dayalı sendikalar kurma açısından değişik görüşler benimsenmiştir. Bunun sonucu olarak, aynı hizmet kolunda temelde birbirine yakın ve aynı sendikal örgüt içinde birarada varlığını sürdürmesi olanaklı görüşleri benimseyen birden çok sendika kurulmuştur. 1992 yılındaki "kuruluş patlaması"nın bir nedeni de budur. Ancak kamu görevlileri, çok geçmeden, bir anlamda "sendika özlemi"nin ve "örgütlenme bilinci"nin sonucu ve göstergesi olan sendika çokluğunun doğurduğu ve doğurabileceği sorunlara, üst düzeyde örgütlenmeye dönük ön çalışmaların başladığı yıllarda, yine kendi özgür iradeleriyle çözüm arayışına girmişlerdir. 1993 yılından başlayarak, aynı hizmet kolunda örgütlenmiş sendikalar, katılma ve birleşme yollarıyla bu bölünmüşlüğe çözüm getirmişlerdir. Saptayabildiğim kadarıyla, Dem-'in 1993 yılında Tüm Ray-'e katılmasıyla gerçekleşen ilk katılma olayından 4688 sayılı yasanın yürürlüğe girdiği 2001 Ağustosuna değin süren sekiz yıl içinde toplam 40'ın üstünde sendikayı ilgilendiren katılma yada birleşme olmuştur. dikaların kimi zaman katılma ve birleşme kavram ve kurumlarını birbirine karıştırmış olmalarına karşın, katılmaların sayısı birleşmelerden daha yüksektir. 40'ı aşan katılma ve birleşmenin yaklaşık dörtte üçü katılma, dörtte biri de birleşmedir. Daha açık bir deyişle, sendikaların çoğu hizmet kolunda varolan sendikalardan birine katılarak kendi tüzel kişiliğine son vermiştir. çoğu zaman, katılmayla birlikte katılınan sendikanın kısa ve uzun adlarında uygun değişiklikler de yapılmıştır. Yeni bir tüzel kişilik oluşturarak bu yeni sendikaya katılma, yani birleşme ise katılmaya oranla daha seyrek başvurulan bir çözüm olmuştur. Katılma yada birleşmeler, çok büyük bir oranda KESK'in 1995 sonunda kurulmasından önce kurulanlardan bu konfederasyona katılan yada KESK' in kurulmasından sonra kurulmuş olanlardan üye olan sendikalar arasında ve KESK'in kuruluşu sonrasında daha yoğun olarak gerçekleşmiştir. KESK'in kurulmasından önceki dönemde katılma yada birleşme kararları alan sendikaların sayısı 7'dir. 1994 ve 1995 yıllarında oluşturulan BTS ile Eğitim-, bu dönemde kurulan iki önemli yeni sendikadır. Buna karşılık, KESK'in kurulmasını izleyen dönemde 18 sendika bu iki yoldan biraraya gelmek için kararlar almışlardır. Sırasıyla 1996 ve 1998 yıllarında kurulan SES ve BES, bunun önemli örneklerini oluşturmaktadır. Türkiye Kamu- üyesi sendikalar arasında ise, 1994, 1995 ve 2001 yıllarında, üç hizmet kolunda ve üç sendika (Türk Enerji, Türk Tarım Orman- ve Türk Büro Banka-) çerçevesinde katılmalar olmuştur. Bağlı sendika sayısının yüksek olmadığı öteki konfederasyonlarda (Memur- ile USEK'te), yalnızca birer katılma gerçekleşmiştir.
Memurların dikal Örgütlenmesine Toplu Bir Bakış: 1990-2001 13 Katılma ve birleşmeler, sendikaların kuruldukları -yasada öngörülen- hizmet kolları yönünden değerlendirildiğinde, şu genel saptamalar yapılabilir: Birkaç hizmet kolu dışında, katılma yada birleşmeler genel bir olgu görünümündedir. Başkabir deyişle, katılma yada birleşmeler, üç hizmet kolu ("basın, yayın ve İ letişim hizmetleri" ile 4688 sayılı yasayla ayrı ve yeni hizmet kolları olarak getirilen "kültür ve sanat hizmetleri" ve "diyanet ve vakıf hizmetleri" hizmet kolları) dışında gerçekleşmiştir. Ancak hemen belirtilmelidir ki, öteki hizmet kollanna oranla daha çok sayıda sendikanın kurulduğu kimi hizmet kollarında, doğal olarak, katılma ve birleşmelere daha yoğun biçimde tanık olunmuştur. İlk sırada, 10'un üstünde katılmanın gerçekleştiği "enerji, maden ve sanayi hizmetleri" hizmet kolu gelmektedir. Bu hizmet kolunu sırasıyla "büro, bankacılık ve sigortacılık hizmetleri", "ulaştırma hizmetleri", "tarım ve ormancılık hizmetleri" ve "sağlık ve sosyal hizmetler" hizmet kolları izlemektedir. Varolan sendikaların kendi hukuksal varlıklarını sona erdirerek yeni bir tüzel kişilikte biraraya gelmelerinin önemli örnekleri arasında, 1995 yılı başlarında Eğitim-İş ve Eğit-'in birleşerek kurduklan ve ÖES'in de yasanın yürürlüğe girmesinden sonra katıldığı Eğitim- bulunmaktadır. KESK'in kuruluşu öncesinde gerçekleşen bu birleşmenin yanı sıra, KESK'in kuruluşundan sonra SES ve BES çerçevesinde de önemli birleşme ve katılmalar gerçekleşmiştir. Bu iki sendikadan BES' e katılma kararlarının bir bölümü de, ancak yasanın yürürlüğe girmesinden sonra alınmıştır. Enerji Yapı Yol- ise, çok sayıda katılma sonucunda, aynı zamanda yasanın iki ayrı hizmet kolu olarak düzenlediği "bayındırlık, inşaat ve köy hizmetleri" ile "enerji, maden ve sanayi hizmetleri" hizmet kollarında örgütlenen -ancak yasanın yürürlüğt; girmesinden sonra, hukuksal savaşımını uluslararası düzeyde sürdürmek amacıyla eski yapısını ve tüzel kişiliğini sürdürme kararı almış olmakla birlikte, ESM ve Yapı Yol- olarak iki sendikaya bölünmek zorunda kalan- bir sendika niteliği kazanmıştır. Yasa öncesinde, yasanın ayrı hizmet kolu olarak öngördüğü hizmetlerde örgütlenen başka sendikalar da vardı. cesinden başlayarak çeşitli Yasanın yürürlüğe girmesinden sonra, tüzük ve yapısını yasaya uyarlayarak hukuksal varlığını sürdürmek isteyen bağımsız sendikaların sayısı 4 'tür (Birleşik Sağlık-İş, TÖSEN, Denet- ve Tem-). Varolan konfederasyonlar dışında kalan bağımsız sendikaların çoğunun ise, hukuksal varlıklarının yasa ön nedenlerle sona ermiş olmasının daha büyük bir olasılık olduğunu düşünüyorum. SONUÇ:ÔZETSAPTAMALAR Kamu Görevlileri dikaları Yasası, önemli eksiklik ve uluslararası sözleşmelere aykırılıklarıyla (Gülmez, 2001 b: 3-21), kamu personel düzeni için yeni bir sayfa açmıştır. Yasa öncesinde kurulan sendikalar, özellikle örgütlenme modeli yönünden yasayı etkilemiştir.
ı 4 Amme Idaresi Dergisi Kamu çalışanları sendikalarının kuruluş temposunun hızlandığı yıllar, baskı ve engellemelerin yoğun biçimde sürdüğü ANAP'ın koalisyonsuz iktidar yıllarını sona erdiren 20 Ekim 1991 genel seçimlerini izleyen döneme rastlamaktadır. Demokrasi ve insan hakları alanında çok kapsamlı ve İleri vaatlerde bulunan DYP'nin SHP ile kurduğu ortak hükümet, sendikalaşma eğilimini hızlandınnış görünmektedir. Özgürlükler ve demokratikleşme konusunda göreli iyileşmenin, yani olumlu siyasal bağlamın sendikalaşma üzerindeki benzer olumlu etkilerine, sendika tarihimizin önceki evrelerinde de rastlanır. Ayrıksı örneklerinin bulunmasına ve küçümsenmeyecek sayıda olmasına karşın, örgütlenme modeli yönünden "işkolu sendikacılığı" ilkesi benimsenmiştir. Üstelik, işkollannın sayısının da, işçi sendikacılığında olduğu gibi yüksek tutulmamasına özen gösterilmiştir. İlk kuruluş yıllarından başlayarak, siyasal ve ideolojik görüş farklılıkları sendikalaşmaya yansımıştır. Siyasal yelpazedeki çokluk yada çoğulculuk, kamu görevlilerinin sendikalaşmasında, hem alt düzey hem de üst düzey örgütlerinde görülmektedir. Bu etken, temelde aynı görüşü benimseyen oluşumlar içinde bile birden çok sendikanın kurulmasında roloynamıştır. dikal bölünmeye, bir süre sonra, bir yandan yasal düzenleme çalışmalarının başlaması ve ortak hükümetlerce hazırlanan taslak ve tasarılarda hizmet kollarının genellikle 10 olarak belirlenmesi, öte yandan da sendikaların üst düzeyde örgütlenmesinden sonra, katılma yada birleşmeler yoluyla çözüm arayışları başlamıştır. Bu gelişme, asılolarak, sendika sayısının yüksek olduğu hizmet kollarında ve KESK üyesi sendikalarda yaşanmıştır. Katılma ve birleşmelerin temel nedenlerinden birinin, sendika ve konfederasyonlar arasındaki özellikle toplu görüşme yetkisini kazanma hesapları olduğunu düşünüyorum. Bu konudaki çetin ve zorlu yarışma, sendikaların parasal güçlerinin yanı sıra sayısal güçlerini de birleştinnelerinde roloynamıştır. Kamu Görevlileri dikaları Yasasının yürürlüğe ginnesiyle; onbir yıl içinde 114 sendikal örgütün kurulduğu, ilk yıllarda yasakçı genelgeye karşın eylem ve etkinliklerini sürdürdüğü, yasa öncesi dönemde ise Başbakanlık genelgelerinin geciktirilen yasal boşluğu bir ölçüde gidenneye yönelik kuralları çerçevesinde çalışmalarda bulunduğu, onbir yıllık yasayı önceleyen kamu çalışanları sendikacılığı dönemi kapanmıştır. Yasaklananlar dışında, tüm kamu çalışanları sendika ve konfederasyonlarının tüzük ve yapılarını 4688 sayılı yasaya uyarlayarak ilk kez kamu işvereniyle yasal bir süreç çerçevesinde oturacakları toplu görüşmeye hazırlandıkları bir dönem açılmıştır. Yetkili sendika ve konfederasyonların, yalnız üyeleri değil tüm kamu görevlileri adına oturacakları "grevsiz" toplu görüşme ile, kamu personel düzeninin geleneksel tekyanlılığını sona erdiren yeni bir dönem başlayacaktır. Kimi sendikaların (Tüm Bel- ile Bem Bir 'in) yerel yönetim hizmetleri alanında işyeri / kurum düzeyinde sınırlı dene
Memur/arın dikal Örgütlenmesine Toplu Bir Bakış: 1990-2001 15 yimlerinin bulunmasına karşın, toplu görüşmenin başarısı ve güvenilirliği, başka birçok etkeni n yanı sıra, yetkili sendikal örgütlerin gerçeği yansıtan veriler temelinde saptanmasına ve sendikalarca ciddi hazırlıkların yapılmasına bağlı olacaktır. KAYNAKÇA Gülmez, Mesut (1990), dikal Haklar ve Memurlar (Türkiye 'de ve Dünya 'da), İmge Yayını, Ankara, 1990. O (1991a), "Memur dikaları Mühürlenemez", Cumhuriyet,ıı Nisan 1991, s. 2. (1991b), "Memur dikacıhğı Toplu Müracaat Yasağı ile İlgilendirilemez", Eğitim-iş Bülteni, Sayı 9, Nisan 1 991, s. 3-5. O (1992a), "Hükümet Programında Memur dikacılığı", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 25, Sayı 1, Mart 1992, s. 3-26. O (1992b), "Danıştay Birinci Dairesi'nin Görüşü: Memur dikalarına Anayasal Engel Yoktur", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 25, Sayı 2, Haziran 1992, s. 191-197. O (1993), Belgelerle Yönetim, Yargı ve Memur dikaları (1990-1993), TODAİE Yayını, No: 251, Ankara, 1993. O (1994), Türkiye'de Memurlar ve dikal Haklar (1924-1994), Yeni Bölümler Eklenerek Genişletilmiş 2. Bası, TODAİE Yayını, NO:f255, Ankara, 1994. O (1995), "Anayasa Değişikliği ve Memur dikacılığı", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 28, Sayı 4, Aralık 1995, s. 27-43. O (1996a), Dünya 'da Memurlar ve dikal Haklar, TODAİE Yayını, Ankara, 1996. O (1996b), "Anayasa Değişikliği ve Memurların dikal Hakları", dika, Sayı 1, Ocak-Şubat 1996, s. 20-21. O (1998). Memur dikacılığı", Türkiye dikacılık Ansiklopedisi, Cilt II, Kültür Bakanlığı Tarih Vakfı Yayını, İstanbul, 1998, s. 356-365. O (1999), "1995 Anayasa Değişiklikleri ve dikal Haklar", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 32, Sayı 1, Mart 1999, s. 3-30. O (200Ia), "Belediye Memurlarının Toplu Görüşme Hakkı", Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 10, Sayı 2, Nisan 2001, s. 68-84. O (2001b), "Aykınlıklarla Dolu Kamu Görevlileri Yasası", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 34, Sayı 3, s. 3-21. O (2002), Kamu Görevlileri dika ve Toplu Görüşme Hukuku, 788'den 4688'e: 1926-2001, TODAİE Yayını, Ankara, 2002. Kalkandelen, Hayrettin (1968), dikalar ve Kamu Hizmetlerinde dikalar, Ankara, 1968. KESK (1996), 1. Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu, 16-1 8 Ağustos 1996, İstanbuL. (1998), 2. Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu, 4-6 Eylül 1998, İstanbuL. ---
16 Amme İdaresi Dergisi (2001),3. Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu, 25-28 Ocak 2001, İstanbuL. Memur- (2001), 2000-2001 Faaliyet Raporu, 3. Olağanüstü Genel Kurul, 26 Mayıs 2001, Ankara (Tarihsiz). Mengüş, Yusuf(2001), Eylem ve Etkinlikleriyle Türkiye'de Memur dikacılığı: 1965-1 971 Dönemi, TODAİE Kamu Yönetimi Lisansüstü Uzmanlık Programı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001. Mıhçıoğlu, Cemal (1968), Kamu Personeli dikaları, Ankara, 1968. Türkiye Kamu- (1992),2. Olağan Genel Kurul Faaliyet Raporu 1992-1996. (1995), Dünden Bugüne Türkiye Kamu-, Ankara, 1995 (Tarihsiz).
Kamu Çalışanları dikaları: 1990-2001 17 Çizelge Kuruluş Tarihlerine Göre Kamu Çalışanları dika ve Konfederasyonları Listesi ilk dikadan 4688 Sayılı Yasaya (28.05.1990-13.08.2001)* Eğitim-İşı Eğitim İşkolu Kamu Görevlileri dikası 28.05.90 Ank. Sıra - 1 Kısa Adı Açık Adı Kur. Tar. Gen. Mer. Konf. 2 Kam- 2 Kamu Emekçileri dikası 26.07.90 İst. 3 Bem-' Tüm Belediye Emekçileri dikası 26.10.90 İst. Kesk 4 Sağlık-" Sağlık Emekçileri dikası 26.10.90 İst. 5 Eğit-$ Eğitim ve Bilim Emekçileri dikası 13.11.90 İst. 6 Tüm Bel-' Tüm Belediye Memurları dikası 20.12.90 İst. Kesk Açıklıımıılıır: - Çizelge. sendika ve Ironlederasyonların kuruluş tarihleri temel alınarak hazırlandı. - Çizelgenin oluşturulmasında. TODAIE Insan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi Müdürü görevini yürüttüğüm sırada Emniyet Genel MüdürıÜğü'ne yaptığım yazılı başvuru üzerine iletilen listeler de gözönüne alındı. - Çizelgede. ilk sendikanın kurulduğu 28 Mayıs /990 ile yasanın yürürlüğe girdiği 13 Ağustos 200/ tarihleri arasında kurulan sendikal örgütlere yer verildi. - dikaların kuruluş tarihlerinin gün, ay ve yılolarak verilmesine özen gösterildi. - dikaların üye oldukları Ironfederasyonlar belirtildi, ancak üye oldukları tarihe yer verilemedi. - Birleşme ve katılmalar ile bu işlemlerin gereği olarak sendikaların hukuksal var/ıklarına son vermeleri Ironusunda dipnotlarda açıklamalar yapıldı. - Çizelgede, sendika ve Ironfederasyonlara ilk adlarıyla yer verildi, birleşme ve katılmalardan sonraki ad değişiklikleri -saptanabildiği ölçüde- dipnotlarında belirtildi. Dolayısıyla, sendikalarm ilk adlarına listede, son adlarına ise dipnotlarında yer verildi. - Katılma ve birleşmelerden sonra hukuksal varlıkları sona eren sendikalar, çizelgeden çıkarılmadı. - Tüm çabalarıma karşın çizelgede yer alan kimi eksik yada yanlış bilgilerin tamamlanması ve düzeltilmesi için iletilecek bilgilere teşekkür ederim. i E~itim-İş, 27 Ocak i 995'te yaptı~ı ola~anüstü genel kurulda kendini feshederek, 23.0 I. i 995 tarihinde yeni bir sendika olarak kurulan Eğitim 'e katılma karan aldı. 1 De~işik hizmet kollanndaki kamu görevlilerince kuruldu~ anlaşılan Kam-, kuruluşundan kısa bir süre sonra, işkolu temeline dayalı olarak Bem- ve Sa~hk-'in kurulması Uzerine kendini feshetti. 3 Bem-, 4688 sayılı Kamu Görevlileri dikalan Yasasının yürürlü~e ginnesinden sonra, fesih karan alarak hukuksal varh~ına son verdi. " Sa~lık-, i 5 Haziran i 996'da yapılan ola~anüstü yönetim kurulu toplantısında, sa~hk ve sosyal hizmet işkolunda kurulacak -OL08.1996'da kurulan- sendikaya (SESe) katılma koşulu ile kendini feshetme karan aldı. 5 E~it-, 27 Ocak i 995 'te yaptı~ı ola~anüstü genel kurulda kendini feshederek Eğitim 'e katılma karan aldı. 'Tüm Bel-, 4688 sayılı yasanın yürürlü~e ginnesinden sonra 29 Eylül 2001 'de yaptı~ı ola~anüstü genel kurulda, açık adını "Tüm Belediye ve Yerel Yönetim Hizmetleri Emekçileri dikası" olarak de~iştirdi.
18 Amme İdaresi Dergisi 7 Tüm Sağlık- 7 Tüm Sağlık Çalışanları dikası 11.01.91 İst. 8 Genel Sağlık-İ şll Genel Sağlık İşkolu Kamu Görevlileri dikası 19.02.91 Ank. 9 Tarım-' Tarım İşkolu Kamu Çalışanları dikası 20.05.91 İst. Kesk 10 Tüm Ray-" Tüm Raylı Taşımacılık işkolu Çalışanları dikası 13.1 1.91 İsı. II Dem-i i Demiryolu Çalışanları dikası 10.12.91 Ank. 12 Tüm Haber- ll Tüm Haberleşme ve İletişim Çalışanları dikası 16.01.92 İst. 13 Tüm Maliye- 13 Tüm Maliye Çalışanları dikası 03.02.92 İst. Kesk 14 Tüm Yargı- l4 Tüm Yargı ve İnfaz Kurumları Çalışanları dikası 07.02.92 Ank. Kesk 15 Eğitim Bir l5 Eğitimciler Birliği dikası 14.02.92 Ank. Memur- ı-- 16 DES Demokrat Eğitimciler dikası 16.03.92 Ank. Dem. Kamu-İş 17 Orkam-16 Ormancıhk işkolu Kamu Çalışanları dikası 09.04.92 Ank. Kesk 7 TUm Sağlık-, 22 Haziran i 996 tarihinde yaptığı olağanüstü genel kurulunda, sağlık ve sosyal hizmet işkolunda kurulacak sendikaya (SESe) katılma koşulu ile kendini feshetme karan aldı. Genel Sağlık-tş, 1 Haziran i 996 tarihinde yaptığı 3. olağan genel kurulunda, sağlık ve sosyal hizmet işkolunda kurulacak sendikaya (SESe) katılma koşulu ile kendini feshetme kararı aldı. 'Tanm-, KESK'in önerisi doğrultusunda, 06.06. i 997'de yaptığı genel kurulunda aldığı kararla, TUm Gıda- ile birleşerek Tarım Gıda-'j kurdu. 10 TUm Ray-, 13 Şubat i 993'te yaptığı olağanüstü genel kurulda, Dem-'in katılma karanm kabul etti ve tüzükte değişiklik yaparak adını Demiryol- olarak değiştirdi.. ii Dem-, Dem- ile Tüm Ray- delegelerinin katılımıyla 6 Şubat i 993 tarihinde yapılan ortak kurultayda alınan birleşme karanna uygun olarak, 7 Şubat i 993 'te yaptığı olağanüstü genel kurulda TUm Ray-'e katılma kararı aldı. Bu, aynı hizmet kolundaki sendikalar arasında birleşme sürecinin ilk örneğidir. (Buradaki "birleşme"den amaç, yeni bir tüzel kişi oluşturma değildir. M. G.) II Tüm Haber-, Yargıtay Hukuk Genel Kurulunun 24 Mayıs 1995 tarihli karan ile kapatıldı. Karar düzeltme isteği de reddedildi. dika yönetici ve üyeleri, Tüm Haber- yerine i 6.0 I. 1996' da Haber 'i kurdular. il Tüm Maliye-, 20. Ll. i 999'da yaptığı genel kurulda, 22.06. 1998'de kurulan BES'e katılma karan aldı. 14 Tüm Yargı-, 4688 sayılı yasanın yürürlüğe girmesinden sonra, örgütlendiği kurum ve kuruluşlardan kimilerinin sendika yasağı kapsamına alınmasına karşııl, bu yasaklan İnsan Haklan Avrupa Mahkemesi önüne götürmek amacıyla hukuksal varlığını sona erdinne kararı almadı. dikanın OL sayılı hizmet kolu kapsamındaki kurum ve kuruluşlarda çalışan üyeleri, bu hizmet kolundaki DES'e katıldı. 15 Eğitim Bir, 4688 sayılı yasanın yürürlüğe girmesinden sonra 29 Eylül 2001 'de yaptığı olağanüstü genel kurulda, açılımını kuruyarak kısa adını "Eğitim Bir-" olarak değiştirdi. ı, Orkam-, 4688 sayılı yasanın yürürlüğe girmesinden sonra, 5 EylUl 2001 'de Tanm Gıda- ile birleşerek, kısa adı Tarım Orkam-, açılımı da "Tarım ve Ormaneılık Hizmet Kolu Kamu Çalışanları
Kamu Çalışanları dikaları: 1990-2001 19 18 Maden- l7 Maden işkolu Kamu Emekçileri dikası 19 Demir-I' Demir Çelik Kamu Çalışanları 20 Tüm Sosyal-I' 21 Yapı Yol- lo 22 Türk Büro- ll 23 Türk Eğitim- dikası Tüm Çalışma ve Sosyal Güvenlik Çalışanları dikası Yol, Yapı ve Altyapı Kamu Çalışanları dikası Türkiye Büro, Ticaret ve Kültür işkolu Kamu Çalışanlan dikası Türkiye Eğitim ve Öğretim Hizmetleri işkolu Kamu Çalışanları dikası 24 Türk Maden- ll Türkiye Maden, Çimento Toprak ve Sanayi Hizmetleri İşkolu Kamu Çalışanları dikası 25 Türk Tarım Orman- ll Türkiye Tarım Orman Hizmetleri işkolu Kamu Çalışanları dikası 26 Türk Ulaşım- Türkiye Ulaştırma Hizmetleri İşkolu Kamu Çalışanları dikası 30.04.92 Ank. Kesk 06.05.92 iskenderun 11.05.92 Ank. Kesk 09.06.92 Ank. dikasını" olan yeni bir sendika kurdu ve 9 EylUl 2001 'de yaptı~ı genel kurulunda bu sendikaya katılma kararı aldı. 11 Maden-, Demir-'in 25 Mayıs 1996'da kendisine katılmasından sonra, 22.02. i 997'de yaptı~ı tuzqk genel kurulunda, adını "Maden, Petrol, Kimya, Metalütii Işkolu Kamu Emekçi/eri dikası" olarak de~iştirdi. Maden-, 4688 sayılı yasanın yururlu~e girmesinden sonra 8 Aralık 2001 'de yaptı~ı ola~annstü genel kurulda ESM'ye katılma kararı aldı ve böylece sendikanın tüı:el kişili~i sona erdi. ESM de, 27 Aralık 2001 tarihli kararla katılmayı kabul etti. i. Demir-, 25 Mayıs 1996 tarihinde yaptı~ı 2. genel kurulunda, Maden-'e katılma ve bu sendikanın İskenderun şubesi olma konusunda ilke kararı aldı ve Maden- de, 25 Mayıs 1996'da yaptı~ı genel kurulda bu kararı onayladı. \9 TUm Sosyal-, 4688 sayılı yasanın yurürlu~e girmesinden sonra 7 Ekim 2001 'de yaptı~ı ola~an genel kurulda BESe katılma kararı aldı ve böylece sendikanın hukuksal varlı~ı sona erdi. 10 Yapı Yol-, 23 Mart 1996 tarihinde yaptı~ı ola~annstu genel kurulda, kendi varlı~ını sona erdirerek, 12.02.l996'da kurulan Enerji Yapı Yol-'e katılma kararı aldı. II TOrk BUro-, Türk Banka-'in 4688 sayılı yasanın yurürlu~e girmesinden sonra 30 EylUl 2001 tarihinde aldı~ı katılma kararını 14 Ekim 2001 'de kabul etti ve sendikanın kısa adı, "Türk Büro Banka-"; açılımı ise, "Türkiye Büro, Ticaret, Kültür ve Maliye Hizmetleri Hizmet Kolu Kamu Çalışanları dikası" oldu. Belirtmeliyim ki, ilk kuruluşunda Türkiye Kamu- Uyesi olan 14 sendikanın tümünün adında "Işkolu" sözcu~ kullanılmıştır. (Kamu Çalışanları, Yıl 2, Sayı 14, 15 Şubat 1992, s. 5-6). Üye sendikalar, daha sonra ve yasanın çıkarılmasından önce, "Işkolu" yerine "Hizmet Kolu" sözcu~u kullanmışlardır. II TOrk Maden-, 25.06.1994 tarihinde yaptı~ı ola~annstu genel kurulda hukuksal varlı~ını sona erdirerek Türk Enerji-'e katılma kararı aldı. II Türk Tarım Orman- ve Türk Gıda-, 28 Nisan i 995 'te yaptıkları genel kurullarında kendilerini feshettiler ve yeni bir sendika olarak kurdukları Türk Tarım Orman-'de birleştiler. Kısa adı de~işmeyen bu sendikanın açılımı, "Türkiye Tarım ve Gıda Hizmet Kolu Kamu Çalışanları dikası" oldu.
20 Amme İdaresi Dergisi 27 Türk Enerji- 14 28 Türk Petrol- ls 29 Türk Metal- 16 30 Türk Banka- 27 31 Türk Haber- 32 Türk Gıda- 18 33 Türk İmar- 34 Türk Sağlık- 35 Türk Genel Hizmet- 19 Türkiye Enerji Hizmetleri İşkolu Kamu Çalışanları dikası Türkiye Petrol Kimya Lastik Hizmetleri işkolu Kamu Çalışanları dikası Türkiye Metal Sanayii Hizmetleri işkolu Kamu Çalışanları dikası Türkiye Banka ve Sigorta Hizmetleri işkolu Kamu Çalışanları dikası Türkiye Haberleşme, Kağıt ve Basın Yayın Hizmetleri İşkolu Kamu Çalışanları dikası Türkiye Gıda Sanayii Hizmetleri işkolu Kamu Çalışanları dikası Türkiye İmar ve İnşa Hizmetleri İşkolu Kamu Çalışanları dikası Türkiye Sağlık Hizmetleri İşkolu Kamu Çalışanları dikası Türkiye Genel Hizmetler İşkolu Kamu Çalışanları dikası 36 TÜRKİYE KAMU-SEN Türkiye Kamu Çalışanları dikalan Konfederasyonu 37 Enerji- lt Enerji İşkolu Kamu Çalışanları dikası 24.06.92 Ank. 25.06.92 Ank. 38 Tüm Hava-J' Tüm Hava Limanı ve Meydan Çalışanları dikası 25.06.92 İst. 14 Türk. Enerji-; TOrk Maden-, TOrk Petrol- ve TOrk Metal-'in 25.06. 1994 tarihinde yaptıklan olaaanustü genel kurullannda hukuksal varlıklannı sona erdirerek kendisine katılmalanndan sonra, aynı tarihteki olaaanustü genel kurulda tüzük deaişikliai yaptı ve kısa adını koruyarak, açılımını "Türkiye Enerji, Maden. Metal, Petrol, ve Kimya Hizmet Kolu Kamu Çalışanları dikası" biçiminde deaiştirdi. LS TOrk Petrol-, 25.06. 1994 tarihinde yaptlaı olaaanustü genel kurulda hukuksal varhaını sona erdirerek Türk Enerji-'e katılma karan aldı. 16 TOrk Metal-, 25.06. 1994 tarihinde yaptıat olaaanustü genel kurulda hukuksal varlığını sona erdirerek Türk Enerji-'e katılma karan aldı. 17 TOrk Banka-, 4688 sayılı yasanın yürürluae girmesinden sonra 30 EylUl 200 ı tarihinde yaptıaı genel kurulda, TOrk BOro-'e katılma karan aldı ve bu sendikanın adı, "Türk Büro Banka-" olarak deaiştirildi. 18 TOrk Gıda-, 28 Nisan 1995 tarihinde yaptıaı olaaanustü genel kurulunda, Türk Tarım Orman-'e katılma karan aldı. z9 TOrk Genel Hizmet-, 29 Mayıs 2000 tarihinde yaptlaı genel kurulda, kısa adını "Türk Yerel Hizmet ", açılımını da "Türkiye Yerel Yönetimler Hizmet Kolu Kamu Çalışanları dikası" olarak deaiştirdi. lt Eneıji-, 25 Mayıs ı 993'te yaptığı olağanüstü genel kurulda, kendini feshederek Ener-'e katılma karan aldı. Ener-, katılma karannı ı 9 Haziran ı 993'te kabul etti.