YUSUFELİ BARAJI VE HES

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EMLAK VE KAMULAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI YUSUFELİ BARAJI VE HES YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI BÖLÜM 4 YASAL ÇERÇEVE VE İLKELER Çevre Danışmanlık Ltd. Şti. Temmuz 2006 (Rev B), Ankara

4. YASAL ÇERÇEVE VE İLKELER 4.1. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında Kamulaştırma konusu Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler adlı başlık altında yer alan 46. maddede ele alınmıştır. Bu maddede Devlet ve kamu tüzel kişilerinin, kamu yararının gerektirdiği hallerde (kalkınma projeleri için gerekli olan alanlar ile ilgili), gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını kamulaştırmaya yetkili olduğu belirtilmektedir. Kamulaştırma Kanunu nda belirlenen özel durumlar haricinde kamulaştırma bedeli nakden ve peşin olarak ödenir. Kamulaştırma sürecine ilişkin yukarıda belirtilen temel ilke dışında bir anayasal ilke bulunmamaktadır. Bunun yerine 46. madde, mevcut kanunlara (günümüzde Kamulaştırma Kanunu ve İskan Kanunu) atıf yapmaktadır. Anayasa da yeniden yerleşim uygulamalarına ilişkin bir madde bulunmamaktadır. Ancak Anayasa nın 44. ve 45. maddeleri dolaylı olarak yeniden yerleşimle ilişkilidir. Toprak mülkiyetini ele alan 44. maddede Devlet in topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçiyi koruma görevi, 45. maddede ise tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunmasına ilişkin ödevleri ele alınmaktadır. Ayrıca Anayasa nın 56. maddesinde herkesin sağlıklı bir çevrede yaşama hakkı olduğu belirtilmektedir. 6200 no lu kanunca (Devlet su İşleri Kurulum Kanunu-DSİ) ve DSİ nin Emlak ve Kamulaştırma Dairesi Uygulama Yönetmeliğince, DSİ; kalkınma projeleri için gerekli olduğu takdirde taşınmaz varlıklara geçici olarak ve/veya devamlı suretle aşağıdaki belirtilen yollar ile el koyabilir: Geçici edinim yoluyla. Varlığın kullanım hakkının alınması yoluyla. Bağışlar yoluyla. Satın alım yoluyla. Takas yoluyla. Aşağıdaki şekil (şekil 4.1) istimlak sürecini göstermektedir: YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 1 / 29

İSTİMLAK GEÇİÇİ SÜREKLİ Kamulaştırma Tahsis Satın Alım Devirler Ormanın Kullanım Hakkının Elde Edilmesi Kiralama Takas Geçici Edinim Bağış Kullanım Hakkının Tesis Edilmesi Şekil 4.1. İstimlak Sürecinin Şematik Sunumu 4.2. Kamulaştırma Süreci Devlet Su İşleri nin (DSİ) yürüttüğü baraj projelerinde kamulaştırma işlerinden sorumlu kurum DSİ dir. Şimdiye kadarki süreçte her ne kadar Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) iskan konularından sorumlu olmuş olsa da, 13.01.2005 tarihinde kabul edilen 5286 Sayılı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Kaldırılması kanunuyla, kanunda yer alan iskan konularına ilişkin hizmetler bundan sonra Bayındırlık ve İskan Bakanlığı (BAİB) tarafından yürütülecektir. Bu kanunun yürürlüğe konmasında sonra BAİB 16.03.2005 ten itibaren iskan sürecinden sorumlu devlet kurumu olmuştur. Bu noktadan itibaren iskan işlemleri için BAİB e atıf yapılacaktır. Kamulaştırma ve yeniden yerleşim çalışmaları sürecini gösteren süreç haritası Tablo 4.1 de sunulmaktadır. Tablo 4.1 de gösterilen kamulaştırma sürecinin temel adımları aşağıda açıklanmaktadır. Projenin onaylanması (Kamu yararı kararı) Süreç ilgili kurumun/bakanlığın (baraj projelerinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı) kamu yararı gereği kamulaştırma işlemini onaylamasıyla başlamaktadır. Projenin ihale işlemlerinin tamamlanmasının ardından BAİB, söz konusu proje ve kamulaştırma gereklilikleriyle ilgili bilgilendirilir. Kamulaştırma haritalarının bu aşamada henüz hazır olmaması durumunda bilgilendirme işlemi için kamulaştırılacak alanı gösteren 1/25,000 ölçekli haritalar kullanılır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 2 / 29

Kamulaştırma planlarının hazırlanması Taşınmaz mal ve kaynakların kesin büyüklük ve sınırları arazi etütleriyle belirlenerek uygun ölçekli bir harita (genellikle 1/5000 ölçekli) üzerinde gösterilir. Kamulaştırma haritaları kamulaştırmaya konu olan taşınmaz mal ve kaynakların sınırlarını, yüzölçümlerini ve cinsini göstermelidir. Tüm kamulaştırma süresince önemli bir işlevi olan bu harita, kamulaştırma öncesinde yerel halkın hangi taşınmazların kamulaştırılacağı konusunda bilgilendirilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Mal sahiplerinin belirlenmesi, adres araştırması kamulaştırılan taşınmaz malın sahiplerinin ve bunların adreslerinin belirlenmesi amacıyla tapu, vergi ve nüfus kayıtları veya ayrıca haricen yaptırılacak araştırma ile edinilen belgeler kullanılır. Bu çalışmaların öncesinde kamulaştırılacak alanda kadastro çalışması yapılmadıysa, DSİ Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü nden kadastro yapılmasını talep edebilir ya da (örneğin zaman kısıdı olduğu durumlarda), durumun tespiti için yerel mülki amirine müracaatla, kamulaştırma yapılacak yerde iki asıl ve iki yedek olmak üzere dört bilirkişinin seçilmesini ister. Tespit sırasında muhtar veya vekili, ihtiyar kurulundan iki üye ve iki bilirkişi birlikte görev yaparlar. Bu işlemler sırasında mülkiyet hakkında bir anlaşmazlık olması, zilyetlik iddiasında bulunulması vb. durumlarda Bölüm 4.6 da açıklandığı üzere DSİ nin mahkemeye başvurması gerekmektedir. Kamulaştırma kararı DSİ, belirlenen bölgeler için aşamalı olarak (kamulaştırma önceliğine göre) kamulaştırma kararı alır ve kamulaştırmanın tapu siciline şerh verilmesini kamulaştırmaya konu taşınmaz malın kayıtlı bulunduğu tapu idaresine bildirir. DSİ nin ilgili bölge müdürlüğü, her alan için kamulaştırma kararının alınmasını takiben 6 ay içerisinde o alanın kamulaştırma işlerini tamamlamalıdır. Aksi halde tapu sicilindeki şerh silinir. Baraj projelerinde bu süreç ilk önce gerekecek alanla (malzeme ocakları, batardo vb.) başlar ve aşamalı olarak yaklaşık 7 yıl sürer. Kıymet takdir komisyonunun kurulması, kıymet takdiri süreci Proje sponsoru (DSİ), kamulaştırmaya konu varlıkların değerlerinin belirlenmesi için kendi bünyesi içerisinde en az üç uzmandan oluşan bir kıymet takdir komisyonu kurar. Kıymet takdir komisyonu kamulaştırmaya konu taşınmaz mal ve kaynaklar için birim ve taban fiyatları belirler. Komisyon kıymet tespiti için konuyla ilgili uzman kişi, kurum veya kuruluşlardan rapor alabilir, İlçe Tarım Genel Müdürlüklerinden, Sanayi ve Ticaret Odalarından, mahalli emlak alım satım bürolarından alınacak bilgilerden faydalanabilir. Uzlaşma komisyonunun kurulması, satın alma süreci Proje sponsoru kendi bünyesinde tahmin edilen bedel üzerinden pazarlıkla satın alma ve trampa işlemlerini yürütmek ve sonuçlandırmak üzere en az üç kişiden oluşan bir veya birden fazla uzlaşma komisyonunu görevlendirir. Uzlaşma komisyonu, kıymet takdir komisyonunca tespit edilen tahmini bedeli belirtmeksizin, kamulaştırılması kararlaştırılan taşınmaz malı pazarlıkla satın almak istediğini resmi taahhütlü bir yazıyla taşınmaz sahibine bildirir. Taşınmaz sahibinin bu yazının tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içinde, kamulaştırmaya konu taşınmaz YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 3 / 29

malı pazarlıkla ve anlaşarak satmak isteği ile birlikte DSİ ye başvurması halinde; pazarlık görüşmelerine başlanılır. Taşınmazın değeri üzerinde anlaşmaya varılması halinde en geç 45 gün içinde, taşınmaz sahibi DSİ adına tapuda ferağ verir ve kamulaştırma bedeli ödenir. Bu şekilde yapılan kamulaştırmaya veya bedeline karşı itiraz davaları açılamaz. Taşınmaz sahibinin devlet eliyle iskanı tercih etmesi halinde bedel BAİB de taşınmaz sahibi adına yatırılır. 4.2.1 Kamulaştırma Kanunu Türkiye de kamulaştırma işlerini düzenleyen temel kanun 2942 (D-4650) numaralı Kamulaştırma Kanunu dur Bu Kanun, kamulaştırma ve irtifak hakkı alma sürecindeki prosedürleri, kıymet takdiri esaslarını, kullanılmayan malların geri alınmasını, kurumlar arasında devir işlemlerini, ilgili hak ve sorumlulukları ve dava haklarını kapsamaktadır. Kanuna göre proje sponsoru (DSİ) kamulaştırma işlemlerinin yürütülmesinden sorumludur. 4.2.2. Arazi ve Diğer Varlıkların Kaydı Kamulaştırma Kanunu na göre, proje sponsoru (barajlar için DSİ), kamulaştırmaya konu olan taşınmaz mal ve kaynakların sınırlarını, yüzölçümlerini ve cinsini gösteren kamulaştırma haritalarını hazırlar ya da hazırlatır. Bundan sonra tapu, vergi ve nüfus kayıtları veya ayrıca haricen yaptırılacak araştırma ile edinilen belgeler kullanılarak taşınmaz sahipleri ve adresleri belirlenir. Bu sürecin sonunda proje sponsoru kamulaştırma planlarını ve kadastro saha çalışmalarından alınan bilgilerle BAİB e PEİ lerin kamulaştırma listelerini sağlamaktadır. Daha sonra BAİB; proje sponsorundan sağlanan bilgilerden elde edilen verilerle bireysel bazda gerekli saha çalışmalarını gerçekleştirir. Yusufeli projesinin söz konusu faaliyetleri için YYEP raporu ve oluşturulan veri tabanı da kullanılabilecektir. Bu çalışmaların öncesinde kamulaştırılacak alanda kadastro çalışması yapılmadıysa, DSİ Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü nden kadastro yapılmasını talep edebilir ya da (örneğin zaman kısıdı olduğu durumlarda), durumun tespiti için yerel mülki amirine müracaatla, kamulaştırma yapılacak yerde iki asıl ve iki yedek olmak üzere dört bilirkişinin seçilmesini ister. Tespit sırasında muhtar veya vekili, ihtiyar kurulundan iki üye ve iki bilirkişi birlikte görev yaparlar. Kamulaştırma Kanunu na göre tapuda kayıtlı olmayan taşınmaz malın zilyedi mevcut olup da zilyetlikle iktisap iddiasında bulunulursa, proje sponsoru yerinde inceleme yapar. Delilleri toplar, bir tutanak hazırlar asliye hukuk mahkemesine başvurur. Mahkemenin zilyetlik hakkını kabul etmesi halinde mülkiyet hakkı tapu kütüğüne tescil edilir ve kişi kamulaştırma bedelini alabilir. Mahkemenin mülkiyet hakkını tanımaması durumunda kişi bir dava daha açabilir. Taşınmaz sahibinin kamulaştırma süreci öncesinde/sırasında ölmesi halinde Medeni Kanun uyarınca kamulaştırma bedeli mirasçılarına ödenir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 4 / 29

Tablo 4.1. Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim (İskan) Süreç Haritası BARAJDA SU TUTULMAYA BAŞLANMASI PEİ ler Devlet eliyle iskan veya kendi eliyle iskan kararı (3) HAYIR BAĞIMSIZ İSKAN EVET BAİB iii TKGM ii Yeniden yerleşim ilanı (iskan ilanı) 30 gün süreyle askıda Devlet eliyle iskan için dilekçelerin verilmesi (3a) İskan Etüdü Kamulaştırma alanındaki kaç insanın yeniden yerleştirileceğinin belirlenmesi için çalışmalar yapılması Kamulaştırma alanında kadastro çalışmalarının yapılması (ihtiyaç varsa) YENİDEN YERLEŞİM KOMİSYONUNUN kurulması (5) İskan hakkı sahiplerinin belirlenmesi PEİ lere özellikle de bağımsız iskan yapacaklara danışmanlık verecek bir bilgilendirme ofisinin kurulması (9) Yeniden yerleşim alanının seçilmesi Kamulaştırma bedellerinin, devlet eliyle iskanı seçen yerel halk adına bir banka hesabında toplanması PEİ lere danışılarak yeniden yerleşim projesinin hazırlanması (9, 9a) Yeniden yerleşim alanının hazırlanması/inşa edilmesi (ihale ile) (10) İskan edilecek kişilerin yeniden yerleşim alanına taşınması Devlet eliyle iskanı seçen kişilere geçici konut sağlanması (15) DEVLET ELİYLE İSKAN + KREDİLİ İSKAN (13) + REHABİLİTASYON ÇALIŞMALARI (14) DSİ i (Proje Sponsoru) BAİB in bilgilendirilmesi (2) Kamulaştırma Haritalarının Hazırlanması (1) Mülk sahiplerinin belirlenmesi, adres araştırması Başvuru Hakkı (4) KAMULAŞTIRMA KARARI (6) Takdir Kıymet Komisyonunun oluşturulması (7) Uzlaşma Komisyonunun oluşturulması (8) Kamu arazilerinin edinimi için ilgili kurumlarla yazışmalar Mülk sahiplerinin kamulaştırma bedeli / takas için uzlaşmaya davet edilmeleri Satış anlaşmanın imzalanması ve ferağ verilmesi Kamulaştırma bedellerinin ödenmesi (12) Sözleşmeden sonraki 45 gün içinde Başvuru Hakkı (11) KAMULAŞTIRMA Notlar - Süreç Başlangıcı - KAMU YARARI KARARI (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından alınan) (1) Kamulaştırma haritaları, kamulaştırılacak taşınmaz ve kaynakların sınırlarını, yüzey alanlarını ve cinslerini gösterir. (2) Eğer kamulaştırma haritaları bu aşamada hazır değilse, BAİB i bilgilendirmek için 1/25,000 ölçekli proje haritaları kullanılır. (3) Bu karar DSİ nin kamulaştırma bedellerini belirlemesinden önce talep edilebilir. (3a) Eğer bir PEİ devlet eliyle iskan isteğini resmi olarak bildirmişse, mülkler tahsis edilene kadar bu hakkından vazgeçebilir. (4) Hak sahipliği konusunda bir anlaşmazlık olması ya da zilyetlik iddiası durumunda, DSİ mahkemeye başvurur. i DSI: Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı na bağlı) ii TKGM: Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü (Bayındırlık ve İskan Bakanlığı na bağlı) iii BAİB: Bayındırlık ve İskan Bakanlığı (5) Valinin başkanlık ettiği Yerel Yeniden Yerleşim Komisyonu, ilgili merkezi ve yerel idarelerin temsilcilerinden oluşmaktadır. (6) DSİ Bölge Müdürlüğü kamulaştırılmasına karar verilen alanın kamulaştırmasını 6 ay içinde tamamlamalıdır. Baraj projeleri için bu ardışık süreç öncelikle ihtiyaç duyulan alanın (malzeme ocakları, batardo vs.) kamulaştırılması ile başlar ve 7 yılda aşama aşama tamamlanır. (7) Her kıymet takdir komisyonu en az üç uzmandan oluşur. Kıymet takdir komisyonu kamulaştırılacak mallar/mülkler ve kaynaklar için birim ve tavan fiyatları belirler. Birim ve tavan fiyatların belirlenmesi için, komisyon uzmanların/ilgili kurumların hazırladığı raporları ve/veya Sanayi ve Ticaret Odası ndan veya yerel emlak kurumlarından alınan bilgileri de kullanabilir. (8) Her uzlaşma komisyonu en az üç çalışandan oluşur. Komisyon tüm mülk sahiplerine resmi yazı gönderir ve bu durumda mülk sahibi 15 gün içinde mülkünü satma/takas etme talebi ile DSİ ye başvurur, fiyat anlaşmaları için görüşmeler başlar. (9) Kanunda belirtilmemekle birlikte, uygulamada yeniden yerleştirilecek halka danışılmaktadır. (9a) Gerekirse diğer kurumlar da dahil edilebilir. (10) BAİB ihale yolu ile iskan alanında konutların ve altyapıların inşa edilmesinden sorumludur. Okullar, hastaneler ve bunun gibi diğer kamu binaları ilgili bakanlık tarafından inşa edilir ya da inşa edildikten sonra bu bakanlıklara ferağ verilir. (11) Kamulaştırma bedelinde anlaşma sağlanamazsa, DSİ yerel mahkemeye başvurur. Mahkeme uzman/bilirkişi komisyonun hazırladığı raporu inceleyerek kararını verir. (12) Değerde anlaşıldıktan sonra, ferağ verme ve ödeme 45 gün içinde tamamlanmalıdır. Hak sahibi bu işlemden sonra kamulaştırma hakkı ve/veya kamulaştırma bedelinin değiştirilmesi için mahkemeye başvuramaz. Eğer mülk sahibi devlet eliyle iskan talep etmişse ödeme kişi adına BAİB in banka hesabına yatırılır. (13) Eğer bir PEİ devlet eliyle iskan talep ederse, kamulaştırma bedelini tutarak kredi alma seçeneği olabilir (kredi ile rezervuarın üst kotlarına yerleşme). (14) Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, diğer kamu kurum ve kuruluşları ve STK lar gelir iyileştirme/restorasyonu projeleri, tarımsal faaliyetler ve kırsal gelişim için yardım hizmetleri sağlar. (15) Gerekirse, yeni yerleşim yeri hazır olmazsa. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 5 / 22

4.2.3. Kıymet Takdiri ve Özel Mülklerin Kamulaştırılması Kıymet Takdiri Kamulaştırma Kanunu na göre özel mülklerin (konut, arazi vb.) kamulaştırılması için proje sponsoru bünyesinde kıymet takdiri ve uzlaşma komisyonları kurulur. En az üç uzmandan oluşan kıymet takdiri komisyonu, kamulaştırma alanındaki mülkler için birim ve taban fiyatlarını belirler. Komisyon kıymet tespiti için konuyla ilgili uzman kişi, kurum veya kuruluşlardan rapor alabilir, Sanayi ve Ticaret Odalarından, mahalli emlak alım satım bürolarından alınacak bilgilerden faydalanabilir. Kıymet takdiri sırasında aşağıda belirtilen kriterler göz önünde bulundurulur: a) Taşınmazın cinsi, b) Büyüklüğü, yüzölçümü, c) Kıymetini etkileyebilecek bütün nitelik ve unsurlarını ve her unsurun ayrı ayrı değeri, d) Varsa vergi beyanı, e) Daha önce resmi makamlarca yapılmış kıymet takdirleri, f) Arazilerde, taşınmaz mal veya kaynağın kamulaştırma tarihindeki mevkii ve şartlarına göre ve olduğu gibi kullanılması halinde getireceği net gelir, g) Arsalarda, kamulaştırma gününden önceki özel amacı olmayan emsal satışlara göre satış değeri, h) Yapılarda, kamulaştırma tarihindeki (Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından belirlenen) resmi yapı birim fiyatları ve yapı maliyet hesapları ve yıpranma payı 1, i) Bedelin tespitinde etkili olacak diğer objektif kriter 1. Türk yasalarında kamulaştırma bedelinin ikame maliyetini yansıtması 1 gerektiğine ilişkin herhangi bir esas bulunmamaktadır. Farklı taşınmazlar için uygulanacak kıymet takdir metotları aşağıda açıklanmıştır: A) Bina, Altyapı ve Arsalar Bina ve altyapının kıymet takdiri için, maliyet yaklaşımı kullanılır. Bu metot aynı zamanda tesis aşamasında sabit tesislerin ve zarar-ziyan tazmininde kullanılan bir kriterdir. Maliyet yaklaşımının temeli alıcının bir malın bedelini benzer malların piyasa koşulları ile kıyaslamasına, ayrıca benzer bir arazi 1 Yıpranma payı düşülmekle birlikte yasaya göre kıymet takdir komisyonu standart kriterlere ek olarak arazinin az oluşu gibi objektif ölçüleri de kullanabilir, ve objektif ölçülerin kullanımı da yıpranma payının düşülmesini karşılayabilir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 6 / 29

alıp üzerine bina yaptığında ortaya çıkacak maliyet hesabına dayanmaktadır. Bu şekilde, mevcut binanın yerine yenisinin yapılmasına ek olarak arazinin değeri de göz önünde bulundurulmaktadır. Maliyet yaklaşımında aşağıdaki adımlar uygulanmaktadır: Arazinin bedelinin kıyaslanabilir satışlar dikkate alınarak belirlenmesi doğrudan kıyaslama yaklaşımı; Bu yaklaşım, bir malın fiyatının, alıcının benzer özellikteki bir mal için ne kadar ödeyeceği ile belirleneceği temeline dayanmaktadır. Bunu yapabilmek, malın yerini, büyüklüğünü, fiziksel özelliklerini ve ekonomik faktörleri de göz önüne alarak tüm piyasa değişkenlerini anlayabilmeyi gerektirmektedir. İki malı kıyaslayabilmek için, bu malların benzer özelliklerinin bulunması ve durumlarının benzer olması gerekmektedir. Ayrıca, bu yaklaşımı kullanabilmek için söz konusu malla ilgili serbest piyasa koşullarının bulunması gereklidir. (Özellikle tarımsal taşınmazların alım satımında bu koşulların var olması güçtür. Bu taşınmazların alıcı ve satıcıları yalnızca ticari amaç gütmeyebilmektedir. Ayrıca, alım-satım işleri seyrek olduğu için serbest piyasa koşulları oluşmamaktadır. Dolayısıyla tarımsal taşınmazlar için bu metot uygun değildir. Aşağıda Bölüm B ye bakınız) Arazi üzerindeki yapının bir benzeri ile değiştirilmesi halinde oluşacak maliyetin belirlenmesi (dizayn ve malzemeler mevcudu yansıtmalıdır) - bunun için her yıl Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından ilan edilen yapı birim fiyatları kullanılmaktadır. Birim fiyatı olmayan özel imalat yapılarda birim fiyat analizi esas alınmaktadır. Fiziksel yıpranma, fonksiyonel ve ekonomik olarak eskimenin bedelden düşülmesi - bunun için, Emlak Vergisine Matrah Olacak Vergi Değerlerine İlişkin Tüzükte belirlenen yıpranma payı bedelden düşülür. B) Tarım Arazilerinin Kıymet Takdiri Tarım arazilerinin kıymet takdiri net gelir yaklaşımı kullanılarak yapılır. Net gelir yaklaşımı, arazinin koşullarıyla ilgili bir değişiklik olmadığı durumda kullanımından elde edilen gelirdir. Değer tespit komitesi ilkin tarımsal alanlardan elde edilen yıllık ortalama net gelirleri görüşme ve piyasa araştırması ile tespit edecektir. Sonra bu arazilerin piyasa fiyatları piyasa araştırmaları ile tapuların incelenmesiyle belirlenmektedir. Yıllık ortalama net gelirin ortalama piyasa fiyatı, kapitalizasyon oranını verir. Kapitalizasyon oranının kamulaştırılan alandaki gerçek piyasa fiyatlarına dayalı olması nedeniyle bu oran, kamulaştırılacak tarım arazilerinin tam ikame bedelini vermektedir. DSİ, Artvin ili ve Yusufeli Proje alanı için kapitalizasyon oranını %4 olarak vermiştir. Bu oran, Yusufeli Projesi YYEP çalışmaları sırasında PEİ lerin anketlere veridiği beyanlardan çıkarılan %11 kapitalizasyon oranı ile karşılaştırıldığında oldukça yüksek olup PEİ ler için faydalıdır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 7 / 29

Kıymet takdirinde kullanılan formül K=R/f dir. Burada; K= Değer (kamulaştırma tazminatı), R= Net Gelir (Brüt gelir üretim giderleri) F= kapitalizasyon oranı 2 (tarımsal araziye yatırılan sermayenin riski); Tarımsal arazinin kıymet takdiri kamulaştırılacak arazinin net gelirinin kapitalizasyonuna dayanmaktadır. Bu yöntem ile net gelirin belirlenmesi sırasında aşağıdaki adımlar izlenmektedir: Bilgi toplanması: Bunun için, kıymet takdir komisyonunu uzmanları yerinde arazi çalışmaları yaparak, toprak yapısı, ürün deseni, topografya, iklim, yerleşim yerlerine uzaklık, kuru tarım ya da sulu tarım yapılması gibi arazilerin kamulaştırma bedellerini etkileyebilecek özelliklerini belirlerler. Bu uzmanlar aynı zamanda üretim miktarları ve birim bedeller ile ilgili yerel kuruluşların (Tarım Birlikleri, Şeker Fabrikaları, Toprak Mahsulleri Ofisi, İlçe Tarım Müdürlüğü vb.) yazılı görüşlerinden de yararlanabilir. Yıllık net gelirin hesaplanması: Kıymet takdiri yapılacak olan arazideki mevcut münavebe sistemine göre ürünlerin verimleri, ait olduğu yılın fiyatları ile çarpılarak brüt üretim değeri bulunur. Daha sonra, tüm giderler (yıllık işletme masrafları+ %10 bilinmeyen masraflar + %3 idarecilik payı + zirai sermaye faizi karşılığı) brüt üretim değerinden çıkarılarak net gelir bulunur. Hesaplanan bu net gelir daha sonra münavebe sistemindeki ürün sayısına bölünerek yıllık net gelir hesaplanır. Çıplak arazi bedelinin belirlenmesi: Yıllık net gelir kapitalizasyon faiz oranına bölünerek çıplak arazi bedeli hesaplanır. Münferit mütemmim cüzlerin bedelleri (yapılar, kuyular, ağaçlar, çitler, vb.) ayrıca belirlenerek çıplak arazi bedeline eklenir. Bu kıymet takdir metodu köylerin ortak kullanım alanları olan otlaklar için de kullanılabilir. Otlakların bedelleri köy için kullanılmak üzere yasal hak olarak köy tüzel kişiliğine ödenir. Köy tüzel kişiliğinin kalkacak olması halinde bu para köyün diğer varlıklarıyla birlikte köyün bağlı olduğu Kaymakamlık a devrolur. C) Meyve Bahçelerinin Kıymet Takdiri Meyve bahçelerinin kıymet takdiri için yine gelir kapitalizasyonu kullanılmaktadır. Söz konusu olan bir bahçe olduğunda, üretim ve giderler tüm yıllar için hesaplanır ve kıyaslanır. Faiz oranıyla birlikte, bahçenin ekonomik ömrünün sonuna kadar olan gelir-gider hesapları toplanır ve bulunan bu sayı kapitalizasyon oranına bölünerek çıplak arazi bedeli bulunur. Daha sonra, toplam arazi bedeli eski bedel yöntemi kullanılarak ya da ileriki bedel yöntemi kullanılarak bulunur. 2 Tarımsal araziye yatırılan sermayenin riski. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 8 / 29

Eğer arazi yerine bir kaç ağaç bedeli belirlenecek ise, toplam arazi bedelinden çıplak arazi bedeli çıkartılarak ağaçların bedeli bulunur. Bulunan değer ağaç sayısına bölünerek tek ağacın bedeli belirlenir. Eğer meyve bahçesi fidanlık halinde ise, maliyet yöntemi kullanılması önerilir. Bazı durumlarda değişse de, bu fidanlık süresi yaklaşık 5 yıl sürmektedir. Arazi sahibi fidanlık kurarak, arazisinden başka türlü gelir getirme şansını engellemiş olur. Dolayısıyla, bu kayıp bir maliyet olarak kabul edilir. Sulu arazideki kira bedeli masraflara eklenerek maliyet bulunur. Daha sonra, reel faiz oranı kullanılarak, günümüze getirilir ve ağaçların kamulaştırma bedeli bulunur. D) Meyvesiz Ağaçların Kıymet Takdiri Kamulaştırılacak meyvesiz ağaçlar, ticari amaçlar (yapı malzemesi ya da yakıt) için kullanılan kavak, kızıl ağaç türü orman dışı kabul edilen ağaçlardır. Meyvesiz ağaçların çıplak arazi bedelleri gelir kapitalizasyonu ile hesaplanır. Bunun için, işletme süresini de göz önüne alarak, ağaç sayıları, işçilerin günlük yevmiyeleri, gübre ve tarım ilacı fiyatları, ve arazinin diğer gelir-giderleri incelenmelidir. Reel faiz oranı kullanarak, harcamalar idare müddeti sonuna getirilir. Daha sonra, gayrı safi üretim değeri, Çevre ve Orman Bölge Müdürlükleri tarafından belirlenen odunun birim fiyatı ile odun verimi çarpılarak hesaplanır. Toplam harcamalar (işletme süresi sonundaki) toplam üretim bedelinden çıkartılır ve net gelir bulunur. Çıplak arazi bedelini bulmak için bu net gelir kapitalize edilir. Eğer meyvesiz ağaçlar fidanlık halinde ise, maliyet yöntemi tercih edilmelidir. Kavak ağaçları için bu aşamanın yaklaşık 2 yıl sürdüğü varsayılmaktadır. Fidanlık maliyetleri meyve bahçelerininki gibi hesaplanmaktadır, yani arazinin kira bedeli maliyetlere eklenmektedir. Daha sonra reel faiz oranları kullanılarak, maliyetler kamulaştırma tarihine getirilmekte ve kamulaştırma bedelinin hesaplanması için çıplak arazi bedeli eklenmektedir. Kesilmeye uygun her meyvesiz ağaç (tarım alanı parsel sınırlarındaki, vb.) için, kesme ve nakliye masrafları mal sahibine ödenir. Eğer ağaç fidan halinde ise bedeli belirlemek için maliyet metodu kullanılır. Kamulaştırma Bedeli Üzerinde Uzlaşma Kıymet takdir sürecinin tamamlanmasının ardından, Proje sponsoru bünyesinde pazarlıkla satın alma işlemlerini yürütmek üzere en az üç kişiden oluşan bir veya birden fazla uzlaşma komisyonu kurulur. Uzlaşma komisyonu, kıymet takdir komisyonunca tespit edilen tahmini bedeli belirtmeksizin, kamulaştırılması kararlaştırılan taşınmaz malı pazarlıkla satın almak istediğini resmi taahhütlü bir yazıyla mal sahibine 3 bildirir. Taşınmaz sahibinin bu yazının tebliğ tarihinden itibaren 3 Bir taşınmazın birden fazla sahibi olduğu durumlarda, kamulaştırma bedeli tapu sahiplerine hisseleri oranında ödenir. Mal sahiplerinden bazıları artık proje alanında oturmuyorsa bu mal sahiplerine hisseleri oranında kamulaştırma bedeli ödenir ancak devlet eliyle yeniden yerleşim (iskan) hakları yoktur. Proje alanında oturan tapu sahibine hissesi oranında kamulaştırma bedeli ödenir ve hane YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 9 / 29

15 gün içinde, kamulaştırmaya konu taşınmaz malı pazarlıkla ve anlaşarak satmak isteği ile birlikte DSİ ye başvurması halinde; pazarlık görüşmelerine başlanılır. Taşınmazın değeri üzerinde anlaşmaya varılması halinde en geç 45 gün içinde, mal sahibi DSİ adına tapuda ferağ verir ve kamulaştırma bedeli ödenir. Bu şekilde yapılan kamulaştırmaya veya bedeline karşı itiraz davaları açılamaz. Kamulaştırma bedeli üzerinde anlaşmaya varılamaması halinde DSİ asliye hukuk mahkemesine başvurur. Mahkeme, başvuru tarihinden itibaren en fazla 30 gün sonrası için bir duruşma günü belirler ve duruşmada hakim, taşınmaz malın bedeli konusunda tarafları anlaşmaya davet eder. Duruşmada tarafların bedel konusunda anlaşamamaları halinde hakim, en geç on gün içinde keşif ve otuz gün sonrası için de duruşma günü tayin eder. Malın değerinin tespiti için yapılan keşif Kamulaştırma Kanunu nun 15. maddesinde sayılan bilirkişiler marifetiyle, tüm tarafların, köy/mahalle muhtarının huzurunda gerçekleştirilir. Bilirkişiler, taşınmaz malın değerini belirten raporlarını 15 gün içinde mahkemeye verirler. Mahkeme raporu taraflara tebliğ eder. Tarafların bedelde anlaşamamaları halinde hakim tarafından 15 gün içinde sonuçlandırılmak üzere yeni bir bilirkişi kurulu tayin edilebilir ve hakim, tarafların ve bilirkişilerin rapor veya raporları ile beyanlarından yararlanarak kamulaştırma bedelini bir sonraki duruşmada tespit eder. Mülk sahiplerinin proje sponsorunun bildirisine cevap vermemesi durumunda ise, DSİ mahkemeye de başvurabilir. Mahkeme bilirkişilerin raporu doğrultusunda kamulaştırma değerine karar verir. Proje sponsoru kamulaştırma bedelini (mülk sahibine ödenmek üzere ve/veya mülk sahibi bilinmiyorsa belirlendiğinde hak sahibine ödenmek üzere) bankaya yatırdığında, mülk DSİ adına kaydedilir. Bununla birlikte mülk sahibi bu kayıt işlemine karşı bir temyiz hakkı taşımasa da kamulaştırma değeri için mülk sahibi temyize gidebilir. Kısmen kamulaştırma yapılması halinde kamulaştırma dışında kalan kısmın kıymetinde, kamulaştırma nedeniyle eksilme meydana geldiği takdirde; bu eksilen değer miktarı tespit edilerek, kamulaştırma bedeline eklenir. Ancak kamulaştırmadan artan kısmı yararlanmaya elverişli bir durumda değil ise, mal sahibinin en geç kamulaştırma kararının tebliğinden itibaren otuz gün içinde proje sponsoruna yazılı olarak başvurur. Proje sponsoru yerinde inceleme için (kamulaştırılacak malın cinsine göre ilgili uzmanlardan, ziraat, inşaat mühendislerinden, kıymet takdiri üyelerinden oluşan) bir komisyon gönderir. Komisyonun kamulaştırmadan artan kısmın yararlanmaya elverişli olmadığını belirlemesi halinde bu kısmın da kamulaştırılması zorunludur. 4.2.4. Kamu Mallarının İstimlak Edilmesi Kamu tüzel kişilerinin ya da kurumlarının sahip oldukları taşınmazı (arazi, bina vb.) istimlak etmek için proje sponsoru, ilgili kuruluşa ödenebilecek miktarı da belirterek yazılı olarak başvurur. Mal sahibi idare devri yapmaya yanaşmaz veya altmış gün içinde cevap vermez ise anlaşmazlık, isteyen idarenin başvurusu üzerine Danıştay ilgili idari dairesince incelenerek iki ay içinde kesin karara bağlanır. Ancak proje alanında en az 3 yıldan beri oturmakta ise (hane olarak) devlet eliyle yeniden yerleştirilebilirler (bakınız Bölüm 4.3). YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 10 / 29

anlaşmazlığın yalnızca bedel ile ilgili olduğu durumlarda, taraflar asliye hukuk mahkemesine başvurabilir. Orman Kanunu na göre (Kanun no: 6831), orman alanlarının kullanımı konusunda izin verme yetkisi Çevre ve Orman Bakanlığı na aittir. Alanın bir kamu kurumu tarafından talep edilmesi durumunda bir bedel alınmaz. Diğer yandan, Mera Kanunu na göre (Kanun no: 4342), mera alanlarının kullanımının değiştirilmesi konusunda izin verme yetkisi Valiliğe aittir. Valilik bu izin için mera komisyonunun ve defterdarlığın da görüşlerini göz önünde bulundurur. Vali nin görevlendireceği bir vali yardımcısı başkanlığında toplanan mera komisyonu, TKİB il müdürü, TKİB il müdürlüğünden bir ziraat mühendisi, bir hukukçu, Millî Emlak Müdürlüğü nden bir temsilci, Kadastro Müdürlüğü nden bir teknik eleman, Ziraat Odası Başkanlığı ndan bir temsilciden kurulur. Kamu otlakları veya ormanlarından geçinenlere tazminat verilememektedir. Bu durumda yeniden yerlelşim alanlarının yine köylülere yakın olduğu otlak veya ormanlık alanların tercih edilmesi yaygın bir uygulamadır. Bu gibi alanlar yakın mesafede bulunamazsa, ahır/ağıl için kredi temini gibi ek önlemler geliştirilebilmektedir. 4.3. Yeniden Yerleşim Süreci Türkiye de yeniden yerleşim süreci İskan Kanunu (Kanun no: 2510) ve İskan Kanunu Uygulama Yönetmeliği ile düzenlenmektedir. Kanuna göre, iskan işlerini Bayındırlık ve İskan Bakanlığı diğer ilgili bakanlıklarla (Milli Eğitim Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı vb.) işbirliği içerisinde yürütür. Bu koordinasyon Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından sağlanmaktadır. Tablo 4.1 de gösterilen yeniden yerleşim sürecinin temel adımları aşağıda açıklanmaktadır. İskan ilanı Proje ihalesinin tamamlanmasının ve müteahhit firmanın belirlenmesinin ardından proje sponsoru (DSİ) Bayındırlık ve İskan Bakanlığı nı proje ve projedeki iskan ihtiyacına ilişkin bilgilendirir. Bundan sonra BAİB alanı ziyaret eder ve yazılı ilanlar kullanarak iskanı duyurur. İskan ilanı 30 gün süre ile görülebilir yerlerde (belediye, okul, cami, köy odası, kooperatif binası) asılı kalır. İskanını talep edenler, ilanın başlangıcından itibaren en geç 30 gün bağlı olduğu Kaymakamlık veya Valiliğe dilekçe ile (kentsel veya kırsal yerleşim tercihlerini belirterek) müracaat ederler. Belgelendirilmiş zorunlu durum halleri (askerlik, tutukluluk vs) dışında bu süre boyunca müracaat etmeyenler haklarını kaybederler. İskan etüdü İskan etüdü olarak adlandırılan bu 60 günlük süre içerisinde BAİB ve vali temsilcileri yöre halkına danışmanlık sağlayarak kırsal ve kentsel iskan olanaklarını açıklar, halkı devlet eliyle iskanın avantaj ve dezavantajları konusunda bilgilendirir, kırsal ve kentsel seçenekleri sunar ve kaş kişinin iskan edileceğini tespit eder. Devlet eliyle iskan tercih eden PEİ ler arsa ve konutlar tahsis edilinceye kadar haklarından feragat edebilirler. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 11 / 29

Yerel iskan komisyonunun kurulması İskanını talep eden aile sayısının belirlendiği iskan etüdünü takiben yerel bir iskan komisyonu kurulur. Vali nin başkanlık ettiği komisyon, merkezi ve yerel yönetim temsilcilerinden, ilgili kurum ve bakanlıkların temsilcilerinden oluşturulur. Bu komisyonun temel görevi iskan için hak sahiplerinin belirlenmesidir. 4 Yer seçimi İskan yerinin seçimi için BAİB ve valilik proje alanı yakınında uygun hazine arazisi olup olmadığını araştırır. Yakında hazine arazisi bulunmaması halinde yeniden yerleşim alanı/alanları satın alma ya da kamulaştırma yoluyla da edinilebilir. Türk yasalarında yeniden yerleşim alanının seçim sürecine ilişkin esaslar belirtilmemekte, yalnızca arazinin kalitesi ve mülkiyetine ilişkin birkaç kriter tanımlanmaktadır. İskan Kanunu na göre, bir alanın tarım için uygun olmaması halinde, bu alan ancak rehabilitasyon/iyileştirme çalışmaları yapıldığı takdirde yeniden yerleşim için kullanılabilir. Yasalarla belirtilmemekle birlikte, çoğu yerel halkların geçimi doğal kaynaklara doğrudan bağlı olduğu için seçilecek yeniden yerleşim alanının eski yerleşim alanına yakınlığı ve benzer çevresel özelliklere sahip olması da önemli bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Bu aynı zamanda sosyal ilişkileri korumak konusunda da faydalı olmaktadır. Aynı sebeplerle, söz konusu yeniden yerleşecek köyün bir orman köyü olması durumunda, iskan alanı BAİB, Valilik ve ÇOB tarafından belirlenen bir orman alanı içerisinde belirlenir. BAİB ve valilik potansiyel yeniden yerleşim alanlarına ilişkin çalışmalarını tamamladıktan sonra onay için kurulacak yeniden yerleşim alanının bağlı olduğu Valiliğe başvurur. Kurulacak yeniden yerleşim alanının bir ilçe merkezi olması durumunda, seçim onay için TBMM ye iletilir ve seçilen yer kanunla ilan edilir. Bu prosedürün süresi kanunla belirtilmediği için, bu süreç yıllarca sürebilmektedir. Ancak 6. Bölümde açıklandığı üzere, Yusufeli Projesi nde alan araştırması yalnızca BAİB tarafından değil, BAİB in altında teknik bir alt komite tarafından 6.bölümde açıklandığı gibi yürütülmüştür. İskan projesinin hazırlanması İskan edilecek nüfusa ve ihtiyaçlarına göre BAİB ve valilik iskan projesini konut, okul, cami, köy evi, karakol, pazar yeri, mezarlık, mera alanları, kuyular, altyapı, sulama kanalları vb. ihtiyaçlar göz önünde bulundurarak hazırlar. Bu tip projeler kanunda net olarak belirtilmemekle birlikte bu projelerin hazırlanması sırasında BAİB ve valilik PEİ lere danışmaktadır. İskan alanının hazırlanması İskan projelerini (tarım amaçlı arazi rehabilitasyon/iyileştirme işleri, konutların, kamu binalarının inşası, altyapı inşaatı vb.) BAİB ve valilik ihale yoluyla yaptırmaktadır. PEİ lerin iskan alanının 4 Bu komisyon, diğer konuların yanı sıra devlet eliyle iskan başvurusunda bulunanların haksahibi olup olmadıklarına karar veren komisyon olup; bu nedenle PEİ lerin kendileri bu komisyonun üyesi değildir. Diğer taraftan, uygulamada, PEİ ler KHGM nün yerel ofisini ziyaret ederek çeşitli konulardaki düşüncelerini iletmektedir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 12 / 29

hazırlanmasından önce yerlerinden edilmeleri durumunda, BAİB ve valilik PEİ lere geçici iskan sağlamakla yükümlüdür. Bölüm 4.3.5 te açıklandığı üzere, kamulaştırma alanından ayrılma gününden itibaren iskan edileceklere devlet yardımları ve krediler sağlanmaktadır. İskan talep eden bir ailenin iskan alanının hazırlanmasında gecikme vb sebeplerle bu haktan vazgeçmesi halinde, BAİB ve valilik arazi ve konut kredisi sağlamaktadır (Bkz. Bölüm 4.3.5). 4.3.1. İskan Kanunu Yukarıda belirtildiği üzere, yeniden yerleşime ilişkin hususlar Türkiye de İskan Kanunu yla düzenlenmektedir. İskan Kanunu (Kanun no: 2510) temel olarak iskan işleriyle ilgili görev, sorumluluk ve yetkileri, hak sahibi olma koşullarını, mali konuları iskan komisyonunun kurulmasına ve yürütmeye ilişkin diğer hususları belirlemektedir. İskan Kanunu na göre devlet eliyle iskan kırsal veya kentsel alanda sağlanabilmektedir. Kanunun 17. maddesinde iskan; bir aileye, nüfus ve ihtiyacına göre oturacak ev veya arsa, sanatkarlara ve tüccarlara ayrıca geçim getirecek dükkan veya mağaza yahut bu gibi yapı veya yeri ve mütedavil sermaye, çiftçilere yeterli toprakla çift hayvanı, ekipman, tohumluk, ahır ve samanlık veya yeri vermek olarak tanımlanmıştır. 4.3.2. İskan için Hak Sahipliği Türkiye de devlet eliyle iskan bireylere değil ailelere sağlanmaktadır. İskan Kanunu na göre evli çocuklar ve torunlar ayrı birer aile olarak kabul edilmektedir. Ancak evli olmayan çocuklar ve çocuksuz dullar aile olarak kabul edilmemekte ve anne ve babalarıyla (veya sağ olanı ile) birlikte iskan edilmektedirler. Benzer şekilde anasız ve babasız torunlar hisseleri tapuda kendi adlarına yazılmak suretiyle, dede ve büyükanne ile veya diğer yakınlarıyla birlikte iskan edilirler. Anasız, babasız bir çocuk hiç yakını olmaması durumunda kendi başına iskan edilebilir. Ancak bir çocuğun akrabasıyla/hısımıyla iskan edilmesi için yeterince yakın olup olmadığının nasıl belirleneceği hususu kanunda belirtilmemektedir. İskan Kanunu nda iskan için hak sahipliği ikamet edenlerin aşağıdaki kategorilerine tanınmaktadır: a) Taşınmaz malları tamamen kamulaştırılan aileler, b) Taşınmaz malları kısmen kamulaştırılıp yerlerini terk etmek zorunda kalan aileler, YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 13 / 29

c) İskan planlama etütlerinin başladığı bütçe yılı başlangıcından en az üç yıl önce kamulaştırma sahasında yerleşmiş olup da taşınmaz malı olmayanlar; Ancak yerleri kamulaştırılan ailelerden aşağıda belirtilenleri iskana hak sahibi değildir; Taşınmaz malı olsa bile kamulaştırma sahasında oturmayanlar, Taşınmaz malı olmayıp en az 3 yıl öncesinden beri kamulaştırma sahasında oturduklarını belgeleyemeyenler (iskan çalışmalarının başladığı yılın ocak ayında) Devlet memurları ile kadrolu işçiler (kamulaştırma sahasında ikamet süresine bakılmaksızın). Kamulaştırma sahasında oturan emekli, küçük esnaf ve sanatkar olanlardan bir yıllık gelirleri tespit tarihinde yürürlükte olan asgari ücretin toplam 12 aylık tutarını geçenler hak sahibi olamazlar. (kamulaştırma sahasında ikamet süresine bakılmaksızın). Kanunun, PEİ lerin haksahipliği statüleriyle ilgili hükümlerinin açıklaması aşağıda verilmiştir. Mal Sahipleri 1. Her mal sahibi kayıtsız şartsız kaybının tazminatı hakkına sahiptir (arazi, ev, başka mülkler, mahsüller, vs.). 2. Mal sahibi memurlar, kaybettikleri malların tazminatına sahiptir ancak memurluğa taşındıkları yerde devam edeceklerdir. 3. Mal sahibi emekliler, asgari ücretten az kazanıyorsa devlet eliyle yeniden yerleşim hakkına sahiptir. Asgari ücretten fazla kazanıyorlarsa sadece kamulaştırma bedeline hakları vardır. Emekliler, emekli maaşlarını taşındıkları yerde almaya devam edecektir. 4. Mal sahibi esnaf ve tüccarların, asgari ücretin altında kazançları olduğu durumda devlet eliyle yeniden yerleşim hakkı vardır. Asgari ücretin altında kazandıkları durumda sadece kamulaştırma bedeline hakları vardır. 5. Yukarıdaki 2., 3. ve 4. şıklarda belirtilen dışındaki mal sahiplerinin tercih ettiği durumda aile olmaları ve kamulaştırma alanı içinde ikamet ediyor olmaları koşuluyla devlet eliyle yeniden yerleşime hakkı vardır. Kiracılar 1. Kiracıların aile olmaları durumunda ve kamulaştırma alanı içinde en az üç yıl (sınırlama tarihine göre) ikamet ediyor olmaları durumunda devlet eliyle yeniden yerleşime hakkı vardır. Binalar ile arazi iyileştirmelerinin tazminatı ev sahiplerine verilir, ev sahipleri ise bunları kiracılara ödeyecektir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 14 / 29

2. Kiracı durumunda olan memurların devlet eliyle yeniden yerleşim hakkı yoktur, ancak yeniden yerleştikleri yerde memurluğa devam edeceklerdir. Sınırlama Tarihi Türk mevzuatına göre DSİ ve BAİB tarafından gerçekleştirilecek olan resmi kamulaştırma anketleri, sınırlama tarihinin belirlenmesinde önemli etken olacaktır. 2005 yılında gerçekleştirilen YYEP anketleri, YYEP raporunun hazırlanması için gerçekleştirilmiş olup devlet tarafından yürütülen resmi anketler gibi ileri çalışmaları yönlendirici nitelikte olacaktır ve dolayısıyla YYEP anketleri resmi anket olmayıp sınırlama tarihi ile bağlantısı yoktur. Sınırlama tarihi, devlet tarafından yürütülecek resmi anket çalışmasının başlangıç tarihine göre belirlenecektir ve sınırlama tarihi, resmi anketlerin başlangıcından üç yıl önce olacaktır. Dolayısıyla resmi anketlerin 2006 da başlaması durumunda sınırlama tarihi 2003 yılının başı olacaktır. Benzer şekilde resmi yeniden yerleşim anketleri 2008 e kadar ertelenecekse, sınırlama tarihi 2005 ten önce olacaktır. 4.3.3. Devlet Eliyle Kırsal/Kentsel Yeniden Yerleşim BAİB ile valilik, insanlara kırsal ve kentsel olarak iki yeniden yerleşim seçeneği sunmaktadır: Kırsal yeniden yerleşim: Seçim sürecini müteakiben, BAİB ile valilik proje hazırlayıp ihale yoluyla yeniden yerleşim alanının inşasını sağlar. Bu alanların planlanması ve inşası bir dizi yönetmelik ile düzenlenmektedir. Kırsal yerleşimler genelde çiftçilikle uğraşan aileler tarafından tercih edilmektedir. Kırsal yeniden yerleşim hakkına sahip aileler; ev, çiftlik yapıları, arazi, hayvancılık ve tarım yapmak için kredi ve gübre ile tarım ilaçları gibi ürün üretimini teşvik edici ekipman ve girdi edinme hakkına sahiptir. Çiftçilere de sürdürülebilir arazi kullanımı ve ilgili faaliyetler için devlet tarafından danışmanlık hizmeti verilir. Bu anlamda Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, yeniden yerleşen çiftçiler için modern tarımsal üretim yöntemleri konusunda eğitim düzenler. Her yeniden yerleşim alanında bir doktor, bir hemşire ve bir ebenin bulunduğu bir sağlık ocağı olacaktır. Buna ek olarak yeniden yerleşim alanlarında rutin sağlık kontrolleri ve bilgilendirme toplantıları gerçekleştirilmektedir. Yeniden yerleşenlerin ev sahibi nüfusla uyumunun kolaylaştırılması için sosyal faaliyetler düzenlenmektedir. Bir orman köyünün yeniden yerleştirilmesi durumunda ve köylülerin kırsal yeniden yerleşimi tercih etmeleri durumunda köylüler, ormana yakın olmalarına ilişkin avantaj/ayrıcalıkları kaybetmemesi için BAİB, valilik ve Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından belirlenen bir ormanlık alana yerleştirilir. Bu avantajların arasında ÇOB ORKÖY tarafından sağlanan kimi fonlar, ağaç kesim izni ve ÇOB un yönlendirmesi üzerine ağaç satımı dahildir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 15 / 29

Kentsel yeniden yerleşim: Kentsel yeniden yerleşim alanları, genelde sağlık ve çevresel koşulların dikkate alınarak yerleşim alanlarının planlanıp kurulmasını düzenleyen 3194 sayılı Bayındırlık Kanunu na göre planlanıp kurulur. Kentsel alanlarda yeniden yerleşimcilere konut ve gerekli ticari tesisler sunulur. Yeniden yerleşim alanlarının hazırlanmasını müteakiben yeniden yerleştirilen insanlar BAİB ve valilik tarafından alana ulaştırılır. Bu süreçte Proje Sahibi Kuruluş (PSO 5 ) ve diğer devlet kurumları gerektiğinde yardımda bulunabilir. Yeniden yerleştirilen insanların bütün taşıma maliyeti devlet tarafından karşılanacaktır. Yeniden yerleştirilen insanların ikamet ettikleri yerleri yeniden yerleşim alanının hazırlanmasından önce bırakmaları gerektiğinde BAİB ve valilik bu insanlara geçici konaklama ve maddi yardımda (kira için yardım) bulunacaktır (devlet yardımı ve kredileri için bkz. Bölüm 4.3.5). 4.3.4. Rezervuarın Yukarısına Kredi ile Taşınma İskan Kanunu Uygulama Yönetmeliği nin 15inci maddesine göre nüfus yaşlılığı, doğal kaynakların noksanlığı, doğal afetler gibi nedenlerle bir köyün kalkındırılmasının pratik olmadığı durumlarda köy, yeniden yerleştirilebilir ve köylülere kredi verilebilir. Bu madde; maddenin, yeniden yerleştirilen insanların lehine yorumlanması yoluyla baraj projelerinde kısmen kamulaştırılan köyler için de geçerlidir. Böylece kısmen kamulaştırılan köylerde köylülerin tamamına beraber yeniden yerleşmeleri veya sadece kamulaştırılan alanlarda oturanlara, köyün su altında kalmayacak bir kısmına yeniden yerleşmesi için kredi verilebilmektedir. Bu maddenin kalkınma projelerine bağlı olarak kamulaştırma ile ilgili olmaması nedeniyle madde, kamulaştırma bedelinin BAİB ve valilik tarafından banka hesabına ödenmesini öngörmemektedir. Böylece yeniden yerleşen insanlar hem kamulaştırma bedelini hem de krediye hak sahibidir. Meskun yapılar, tarımsal arazi ve diğer tesisler için ayrılan bu kredi miktarları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın onayıyla belirlenmektedir. Bu kredi 5 yıllık geri ödemenin yapılmadığı dönemin ardından 20 yılda %12 faiz oranıyla geri ödenir (İskan Kanunu Uygulama Yönetmeliği, Madde 16). 4.3.5. Kendi İmkanlarıyla İskan PEİ ler için bir diğer seçenek, kendi imkanlarıyla iskandır. Bir PEİ kendi imkanlarıyla yeniden yerleşmeyi tercih ediyor veya devlet eliyle yeniden yerleşime uygunluk için kriterleri karşılamıyorsa, kamulaştırma bedelini alıp kendisi yeniden yerleşebilir. Bu durumda yeniden yerleşen devlet yardımı veya kredi haklarından faydalanamaz. Bu yeniden yerleşim seçeneğini tercih eden PEİ ler için devlet tarafından danımanlık hizmeti verilecektir. 5 Bu örnekte proje sahibi DSİ dir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 16 / 29

4.3.6. Devlet Yardımı ile Krediler Devlet yardımı ile krediler, 2510 sayılı İskan Kanunu ve İskan Kanunu Uygulama Yönetmeliği nce düzenlenip sadece devlet eliyle yeniden yerleşenlere sağlanır. Yönetmeliğe göre yaşam tarzı ve yaşam standartlarının restore edilmesi için dört çeşit kredi vardır. a) Ekipman kredisi: Kırsal ve kentsel yeniden yerleşim alanlarında üretimin teşvik edilmesi için devlet eliyle yeniden yerleşen insanlar ihtiyaç duyduğu çiftlik hayvanları, motorlu araçlar, araç ve gereçler nakit veya ayni olarak sağlanabilir. Bu kredi iki yıllık geri ödemesiz dönemden sonra 7 yıl için %10 faiz oranıyla geri ödenir (İskan Kanunu Uygulama Yönetmeliği, Madde 8). b) İşletme Kredisi: Bu kredi üretme harcamaları için nakit veya ayni sağlanabilir. Bu kredinin faiz oranı %10 olup bir yıl içinde ödenmesi gerekmektedir. Gerektiğinde bu kredi üç yıl içinde alınabilir (İskan Kanunu Uygulama Yönetmeliği, Article 8). c) Arazi ve Konut Kredisi: Arazi, konut ve inşaat kredisi ile kendi imkanlarıyla iskan kredisi seçeneği devlet eliyle yeniden yerleşime bir normal alternatif olmayıp sadece bir yeniden yerleşim alanının yeniden yerleşen insanların taşınması için zamanında hazır edilememesi durumunda sağlanmaktadır. Yönetmelik, bu seçeneğin yeniden yerleşen insanlara ne zaman sunulacağı konusunda açık değildir ve yönetmeliğin 2002 tarihinde yürürlüğe girmiş olması nedeniyle bugüne dek emsal teşkil edecek örnekler ve uygulamalar olmamıştır. Bu kredinin miktarı bir konut bedeline tekabül edip BAİB tarafından beyan edilen birim fiyatlara dayandırılır. Bu kredinin miktarı Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından onaylanmalıdır. Beş yıllık geri ödemesiz bir dönemden sonra bu kredi 20 yıl içinde yıllık olarak eşit taksitlerle geri ödenir. d) Karşılıksız yeniden yerleşim yardımı: Kamulaştırma alanından ayrılış tarihinden itibaren yeniden yerleşenlere karşılıksız yardımlar sağlanır. Yeniden yerleşen bir kişi kendi kazancını sağlamaya başladıktan sonra bu yardım kesilir. Fiziksel olarak çalışmaya müsait olmayan ve desteği olmayan kişiler için bu süre iki yıla kadar uzatılabilir. Ancak gerektiği durumlarda BAİB ve valilik bu süreyi uzatabilir. PEİ lerin yeniden yerleşim alanının hazırlanmasından önce yaşadıkları yerlerden ayrılmaları gerektiği durumda BAİB ve valilik geçici konut ve maddi yardım sağlayacaktır. Bu karşılıksız maddi yardımın miktarı BAİB ve valilik tarafından belirlenip asgari ücretin %40 ından az ve %80 ınden fazla olamaz. (Bu ücret 2005 yılı için 488.70 YTL/ay, yaklaşık 360 ABD doları/ay dır). Ayrıca yeniden yerleşenlerin taşınması sırasında nakil masraflarının yanında insanların günlük harcamaları için ödeme sağlanabilir. Bu ödemenin miktarı, yıllık olarak bütçe düzenlemeleriyle belirlenen en düşük memur maaşından az olamaz. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 17 / 29

Bunların yanı sıra, yeniden yerleşecek nüfusun ulaşımı esnasında ulaşım maliyetleri dışında günlük giderler içinde bu kişilere ödeme yapılabilir. Bu ödeme kamu personelinin, bütçe kanunu ile her sene belirlenen, minimum günlük ücretinden yüksek olamaz. 4.4. Çevre ve Kültürel Varlıklar ile Ilgili Mevzuat Türkiye deki çevresel konular, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yürütülen Çevre Kanunu uyarınca düzenlenmektedir (Kanun No: 2872). Bu kanunun amacı, çevrenin iyileştirilmesi, korunması, kentsel ve kırsal alanlarda doğal kaynakların düzgün kullanımı, toprak, hava ve su kirliliğinin önlenmesi, doğal ve tarihi varlıkların muhafaza edilmesi olarak özetlenebilir. Bu kanun kirleten öder prensibine dayanmaktadır. ÇED Yönetmeliği, kamu, özel sektör ve vakıflara, yatırım planlarının çevresel etki değerlendirmeleri hususunda veya faaliyetleri gelecekte çevresel sorunlara yol açabilecek tesislere rehberlik etmektedir. Bu bağlamda, ÇED süreciyle takip edilecek olan idari ve teknik esaslar söz konusu bu yönetmelikte açıklanmaktadır. Ancak, Yusufeli Projesinin nihai tasarımının tamamlanması ve 7 Şubat 1993 tarihinde yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliğinden önce onaylanmasından dolayı, bu proje için ÇED raporu gerekmemektedir. Taşınır ve taşınmaz varlıklarla ilgili faaliyetleri düzenleyen, Kültürel ve Tarihi Varlıkların Muhafazası ile ilgili kanun, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Bu kanuna göre, herhangi bir taşınır veya taşınmaz tarihi/doğal varlık bulunduğunda, en yakın müze müdürlüğüne veya köy muhtarına 3 gün içersinde bildirilmesi gerekmektedir. Kanun uyarınca, bunun gibi varlıkların kamu yararına kullanımı/kiraya verilmesi Kültür ve Turizm Bakanlığının yetkisi dahilindedir. Varlıkların taşınmasının gerektiği veya zorunlu olduğu hallerde, sadece Kültür ve Turizm Bakanlığının belirleyeceği yerlere taşınabilirler. Doğal parklarla ilgili kanun, ulusal ve/veya uluslararası öneme sahip olarak tanımlanan ekosistem/habitatların muhafaza edilmesi, iyileştirilmesi ve yönetilmesini kapsamaktadır. Bu alanlarda gerçekleştirilecek olan tüm devlet plan, proje ve yatırımları, Çevre ve Orman Bakanlığının müsaadesine tabidir. 4.5. Halkın Katılımı ve Bilgilendirmeye yönelik Hukuki Çerçeve Kamulaştırma Kanunu halkın katılımı ve danışmanlık hizmetleri ile ilgili herhangi bir koşul içermemektedir, ancak, pratikte kamulaştırma alanındaki mal sahipleri yerel medya ve/veya diğer ilgili kuruluşlar tarafından bilgilendirilir. İletişim Kanunu No: 7201, adresleri tespit edilemeyen mal sahiplerine haber verilmesi sürecine ilişkin bir temel teşkil etmektedir. Bu kanuna göre, diğer bir koşul ise haber verme işleminin tüm ülke sathında (önemli bir tirajla) çıkan ulusal bir gazeteye verilecek ilanla gerçekleştirilmesidir. Diğer taraftan, Yeniden Yerleşim Kanunu halkın katılımı ve danışmanlık hizmetlerini kapsamamakta, ancak halkın bilgilendirilmesinden bahsetmektedir (Ancak, pratikte, halkın katılımı faaliyetleri BAİB ve Valilik tarafından bilgilendirme ofisleri aracılığıyla yeniden yerleşim araştırması ve proje hazırlık YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 18 / 29

süreçleri sırasında gerçekleştirilebilir, Bölüm 4.3 ve Tablo 4.1 e bakınız Not 9). Bu Kanunun 13. Ek Maddesi uyarınca, bilgilendirmenin tarihi, yeri ve yeniden yerleşim şartları aracılıyla, hane reislerinden birer dilekçe (tutanak) (istekli olduklarını gösteren) alınacaktır. Yeniden Yerleşim Kanununun uygulanmasına yönelik Yönetmelik, bilgilendirmenin, ilgili yazılı bildirimin 30 gün boyunca gözle görülen bir yerde (okul, cami ve kooperatif ofisi gibi) ilan edilmesi ile yapılmasını gerektirmektedir. Kadastro Kanunu uyarınca, kadastro tespitlerinin yapılacağı bölgelerin, kadastro çalışmalarının başlangıcından 30 gün önce, Resmi Gazete, radyo, televizyon, yerel gazeteler ve diğer geleneksel yöntemler aracılıyla bilgilendirilmeleri gerekmektedir. Kadastro tespitlerinin başlangıcından en az 15 gün önce, kadastro yetkilisi (müdürü) kadastro çalışmaların yapılacağı köye, komşu köylere ve belediyelere geleneksel şekilde haber vermesi gerekmektedir. Kadastro Teknikerleri, kadastro çalışmalarının yapılacağı yerler hakkında köylüleri çalışmaların başlangıcından 7 gün önce geleneksel şekilde haberdar edecektir. ÇED Yönetmeliğine göre, ÇED kapsamındaki tüm projelerin, halkın bilgilendirilmesi ve katılımına yönelik bir bilgilendirme toplantısı düzenlemesi gerekmektedir. Ancak, ÇED süreciyle takip edilecek olan idari ve teknik esaslar söz konusu bu yönetmelikte açıklanmaktadır. Ancak, Yusufeli Projesinin nihai tasarımının tamamlanması ve 1993 yılında yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliğinden önce onaylanmasından dolayı, bu proje ÇED yönetmeliği kapsamında değildir. 4.6. İlgili Türk Mevzuatında Belirtilen Başvuru ve İddia Prosedürleri Taraflar mahkemeye aşağıdaki hallerde başvurabilir. Satın alma süreciyle kamulaştırmanın gerçekleştirilememesi durumunda, proje sponsorunun, belirlenen kamulaştırma bedeli, toplanan bilgi ve belgeler ile birlikte asliye hukuk mahkemesine 1 başvurması gerekmektedir. Mahkeme, başvuruya takiben 30 içinde bir duruşma günü kararlaştırır ve tarafları bir bedel üzerinde uzlaştırmak için duruşmaya çağırır (Mahkeme taraflar duruşmaya gelmeseler dahi kararını verebilir). Tarafların duruşmada bir bedel üzerinde uzlaşmaya varamamaları halinde, hakim arazi tespiti (duruşmayı takiben 15 gün içersinde) ve yeni bir duruşma günü (duruşmayı takiben 30 gün içersinde) için tarihler belirler. Arazi tespitleri uzman bir komite tarafından gerçekleştirilir (Bu komitede yer alan uzmanlarının seçilme prosedürü, tüm taraflar ve köy muhtarlarının katılımı ile Kamulaştırma Kanununun 15. Maddesi uyarınca düzenlenmektedir). Uzman komite, mülkler için belirlenen bedelleri 15 gün içersinde mahkemeye rapor halinde sunar. Daha sonra mahkeme bu raporu ilgili taraflara gönderir. Tarafların, duruşmadaki bedel üzerinde anlaşmaya varamamaları durumunda, hakim aynı prosedürü 15 gün içersinde sonuçlandırmak için yeni bir uzman komite atayabilir. Böylece, hakim tüm raporları ve tarafların ifadelerini göz önünde bulundurarak, gelecek duruşmada kamulaştırma bedeline ilişkin kararını verir (Kamulaştırma Kanunu, Madde 10). 1 Mahkeme ile Ilgili harcamalar Proje Sponsoru (DSI) tarafından karşılanır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 19 / 29