TÜRKİYE'DE SINIR TİCARETİNİN GELİŞİMİ VE MEVCUT DURUMU

İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE'DE SINIR TİCARETİNİN GELİŞİMİ VE MEVCUT DURUMU HAZIRLAYANLAR Gelirler Kontrolörü Mustafa TAN Gelirler Kontrolörü Fuat ALTUNDAL YAYIN NO: 2008-26 İstanbul, 2008

Copyright İTO Tüm haklar sakhdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarm ve İTO'nun önceden yazıh izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştmna veya özel çahşmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN 978-9944-60-284-6 (Basılı) ISBN 978-9944-60-308-9 (Elektronik) ÎTO ÇAĞRI MERKEZÎ Tel : (212) 444 O 486 ÎTO yayınları için ayrmtıh bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta : ito.yayin@ito.org.tr întemet: www.ito.org.tr Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CÎLT Entegre Matbaacılık Anonim Şirketi Sanayi Caddesi No:17 34510 Çobançeşme-Yenibosna / İSTANBUL Tel: (212) 451 70 70 (pbx) Faks: (212) 451 70 55 www.euromat.com.tr

ÖNSÖZ Dünya genelinde bütünleşen piyasalar ve güçlenen ticari ilişkiler sonucu sosyal ve politik gelişmeler de artan ölçüde ekonomik gereksinmeler doğrultusunda şekillenmeye başlamıştır. Genişleyen ticaret bir taraftan büyük ölçekli üretim ile avantajların daha etkili bir şekilde kullanılmasını kolaylaştırırken diğer taraftan bölgesel ihtiyaç ve imkanların dengelenip değerlendirilmesinde de yeni fırsatlar sunabilmektedir. Bu kapsamda ülkede kenar yöre niteliğindeki yerlerde de sınır ticareti ile talebin genişletilmesi, ihtiyaçların karşılanmasında kolaylık ve avantaj yaratılması ve sonuç itibariyle bölgesel ticaretin canlandırılması yaygın olarak kullanılan bir yöntem olmuştur. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizde ekonomik kalkınma düzeylerinin diğer yörelerimize oranla düşük seviyede kaldığı bir gerçektir. Bölgesel kalkınma hedef alındığında sınır ticareti yoluyla gerçekleşen dış ticaret işlemlerinin normal dış ticaret rejimine göre avantajlı kılınması gerekmektedir. Ancak bu uygulamanın zaman zaman ülke ekonomisi üzerinde olumsuz etkiler de yapabildiği bir gerçektir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin sınır illeri ile komşu ülkelerin sınır illerini kapsayan sınır ticareti; Ülkemizde 1978 yılında uygulamaya başlamış ancak zamanla bir çok değişikliğe uğramıştır. Bu değişim dönemsel ihtiyaçlardan ziyade amacından sapan uygulamalardan kaynaklanmaktadır. Bütün bu hususlar göz önünde tutularak; konuyla ilgilenenlere bilgi sunabilmek amacıyla Mustafa Tan ve Fuat Altundal tarafından hazırlanan 'Türkiye'de Sınır Ticareti'nin Gelişimi ve Mevcut Durumu" isimli çalışma Odamızca kitap haline getirilmiş olup, çalışmayı gerçekleştiren Maliye Bakanlığı'nm değerli Gelirler Kontrolörü yazarları yanında Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Şubesi personeline teşekkür eder, çalışmanın tüm üyelerimize ve konuyla ilgili herkese yararlı bir kaynak oluşturmasını dilerim. Dr. Cengiz ERSUN Genel Sekreter

ÖNSÖZ.. İÇİNDEKİLER TABLO LİSTESİ 10 GİRİŞ..., 11 BİRİNCİ BÖLÜM 1. SINIR TİCARETİNİN TANIMI, AMACI, KAPSAMI, GELİŞİMİ VE MEVZUAT 13 1.1. Sınır Ticaretinin Tanımı 13 1.2. Sınır Ticaretinin Amacı 14 1.3. Sınır Ticaretinin Kapsamı 15 1.4. Sınır Ticaretinin Tarihsel Gelişimi 20 1.5. Sınır Ticaretine İlişkin Yasal Düzenlemeler 29 1.5.1. Gümrük Mevzuatında Yer Alan Düzenlemeler 29 1.5.2. Dış Ticaret Müstaşarlığı Teşkilat Kanunu 30 1.5.3. Sınır Ticareti île İlgili BKK Ve Yönetmelikler 32 1.5.3.1. Sınır Ticaretinin Dayanağı 33 1.5.3.2. Sınır Ticaretinin Yapılacağı İller 33 1.5.3.3. Sınır Ticareti Yapabilecek Kişiler 34 1.5.3.4. Sınır Ticaretine Konu Mallar 34 1.5.4. Sınır Ticaret Merkezlerine İlişkin BKK Ve Yönetmelik 37 1.5.4.1. Sınır Ticaret Merkezlerinin Amacı 38 1.5.4.2. Sınır Ticaret Merkezlerinin Kapsamı 39 1.5.4.3. Sınır Ticaret Merkezlerinin Kuruluşu 39 1.5.4.4. Sınır Ticaret Merkezlerinin İhracat İşlemleri 40 1.5.4.5. Sınır Ticaret Merkezlerinin İthalat İşlemleri 40 1.5.4.6. Sınır Ticaret Merkezi İşletilmesi Ve Mağazalar 41 1.5.4.7. İl İhtiyacının Belirlenmesi 41 1.5.4.8. Uygunluk Belgesi 42 III

1.5.4.9. Değerlendirme Komisyonu 43 1.5.4.10. Ortak Hükümler 43 1.6. Smır Ticaretinin Vergi Mevzuatı Açısmdan Değerlendirilmesi 44 1.6.1. Katma Değer Vergisi Açısmdan 44 1.6.2. Özel Tüketim Vergisi Açısmdan 46 1.6.3. Gelir Ve Kurumlar Vergisi Açısmdan 49 1.6.4. Yurt Dışma Çıkış Harcı Açısmdan 51 1.6.5. Gümrük Vergisi Açısmdan 52 İKİNCİ BÖLÜM 2. TÜRKİYE İLE KOMŞU ÜLKELER ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN YAPISI 53 2.1. Genel Olarak Dış Ticaretin Yapısı 53 2.1.1. Gürcistan 53 2.1.1.1. Dış Ticaret Yapısı 53 2.1.1.2. Türkiye île Gürcistan Arasındaki Dış Ticaretin Yapısı 54 2.1.2. Irak 56 2.1.2.1. Dış Ticaret Yapısı 56 2.1.2.2. Türkiye île Irak Arasındaki Dış Ticaretin Yapısı 57 2.1.3. îran 59 2.1.3.1. Dış Ticaret Yapısı 59 2.1.3.2. Türkiye île îran Arasındaki Dış Ticaretin Yapısı 62 2.1.4. Suriye 65 2.1.4.1. Dış Ticaret Yapısı 65 2.1.4.2. Türkiye île SuRiye Arasındaki Dış Ticaretin Yapısı 67 2.2. Türkiye'de Sınır Ticaretinin Ekonomik Boyutu 69 2.2.1. Sınır ÎUerimizin Genel Dış Ticaret Yapısı 69 2.2.2. Sınır Ticareti Kapsammda Dış Ticaretin Yapısı 77 2.2.2.1. Smır Ticareti Kapsamında Yapılan îthalat Ve îhracatın Genel Tutarları 77

2.2.2.2. Sınır Ticareti Kapsamında Yapılan İthalat Ve İhracatın İller Bazında Tutarları 78 2.2.2.3. STM Kapsamında Yapılan İthalat Ve İhracatın Genel Tutarları 79 2.2.2.4. STM Kapsamında Yapılan İthalat Ve İhracatın Sınır Kapıları İtibariyle Tutarları 80 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. SINIR TİCARETİNİN ETKİLERİ 84 3.1. Ekonomik Ve Kültürel Etkileri 85 3.1.1. Bölgelerarası Gelişmişlik Farklanmn Giderilmesiae Ve İstihdama Etkisi 85 3.1.2. Dış Ticaret Formalitelerini Azaltma Etkisi 87 3.1.3. Bölgesel Dış Ticareti Artırma Etkisi 89 3.1.4. Girişimcilik Ruhunun Gelişimine Etkisi 90 3.2. Sınır Ticaretinin Sektörel Etkileri 90 3.2.1. Tanm Ve Hayvancılık Sektörüne Etkisi 90 3.2.2. Sınır Ticaretinin Akaryakıt Sektörüne Etkisi 93 3.3. Sınır Ticaretinin Vergi Gelirlerine Etkisi 95 3.4. Sınır Ticaretinin İstihdama Etkisi 96 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. SINIR TİCARETİNE İLİŞKİN YAŞANAN SORUNLAR VE ALINAN ÖNLEMLER 98 4.1. Sınır Ticaretinin Neden Olduğu Sorunlar 99 4.1.1. Sınır Ticaretinin Haksız Rekabet Sorunu 99 4.1.2. Sınır Ticareti Yoluyla Gelen Ürünlerin Kalite Sorunu 100 4.1.3. Sınır Ticaretinin Vergi Gelirlerini Azaltma Sorunu 100 4.1.4. Sınır Ticaretinin Dış Ticaret Rejimini Bozma Sorunu 101 4.1.5. Sınır Ticareti İle Gelen Mallarm Kaynak Sorunu 101

4.1.6. Sınır Ticaretinde Karşılıklılık Sorunu 101 4.2. Sınır Ticareti Uygulamasındaki SorunLar 102 4.2.1. Kotalarda Yaşanan Sorunlar 102 4.2.2. Komşu Ülkelere Olumsuz Bakış Açısının Getirdiği Sorunlar 102 4.2.3.Ulaşım Sorunu 102 4.2.4. Sınır Ticaret Merkezlerinin Yeterli Düzeye Gelmemesi Sorunu 103 4.3. Sınır Ticaretinde Yaşanan Sorunlara Karşı Alman Önlemler 103 4.3.1. Sınır Ticaretine Konu Mallarm Kapsamınm Daraltılması 104 4.3.2. Mücavir İllerin Sınırlandırılması 104 4.3.3. Gümrük Muafiyetimn Sımrlandmlması 105 4.3.4. Sınır Ticaret Merkezlerinin Kurulması 106 4.3.5. Ürünlerin İl Dışına Çıkarılmasının Engellenmesi 106 4.3.6. İl İhtiyaç Listelerinin Dış Ticaret Müsteşarlığmca Onaylanması... 107 4.3.7. İthal Edilecek Mallara Kalite Standardınm Getirilmesi 108 BEŞİNCİ BÖLÜM 5. SINIR TtCARETÎNÎN DÜNYA UYGULAMALARI 109 5.1. Genel Bilgi 109 5.2. Ülkeler İtibariyle Durum 111 5.2.1. Mısır 111 5.2.2. Finlandiya 111 5.2.3. Çin Ve Eski Sovyetler Birliği 112 5.2.4. Çin Ve Pakistan 113 5.2.5. ABD Ve Kanada 114 5.2.6. İran Sınır Ticareti Ve Sınır Ticaret Merkezleri 115 5.2.7. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (Nafta) 117

ALTINCI BÖLÜM 6. SINIR TtCARETÎNİN GELİŞİMİNE İLİŞKİN ÖNERİLER 120 6.1. Personel Desteği Ve Eğitimi 121 6.2. Vergisel Düzenlemelerin Gözden Geçirilmesi 121 6.3. İl İhtiyaç Listelerinin Objektif Olarak Tespit Edilmesi 122 6.4. İthal Edilecek Ürünlere Kalite Standardmm Getirilmesi 123 6.5. Denetim Ve Gözetime Ağırlık Verilmesi 123 6.6. Sınır Ticareti Kapsamına Giren Ürünlerin İyi Belirlenmesi 124 6.7. Kotalar Ve İzinlerin Optimal Dağıtılması 125 SONUÇ 127 EKLER o 130 Sınır Ticaret Merkezleri Kurulmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı. 130 Sınır Ticaret Merkezleri Kurulmasına İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik 135 Sınır Ticaret Merkezlerinden Yapılacak İhracat ve İthalata İlişkin Yönetmelik, 155 KAYNAKÇA., 162

TABLO LİSTESİ NO TABLO ADI S. No Tablo 1 2007 yılında sınır ticareti kapsamında ithalatı uygun görülen tarım ürünleri 18 Tablo 2 2007 yılında sınır ticareti kapsammda ithalatı uygun görülen sanayi ürünleri 19 Tablo 3 Sınır ticareti yapılan iller ve sınır kapıları ile karşı ülkeler 23 Tablo 4 Türkiye ile Gürcistan arasındaki ithalat ihracat 55 işlemleri Tablo 5 Türkiye ile Irak arasındaki ithalat ihracat işlemleri 58 Tablo 6 Iran 2004 ve 2005 yılı karşılaştırmalı sektörel 60 ithalat koruma oranları Tablo 7 Türkiye ile İran arasındaki ithalat ihracat işlemleri 64 Tablo 8 Türkiye ile Suriye arasındaki ithalat ihracat işlemleri 68 Tablo 9 Bazı sınır illerimizin ithalat ve ihracat işlemleri 70-75 Tablo 10 Tablo 11 Yıllar itibariyle sınır ticareti kapsamında ithalat ve ihracat tutarları Sınır ticareti yoluyla yapılan il bazında aylık ithalat ihracat tutarı 77 78 Tablo 12 STM kapsamında yıllık ithalat ihracat tutarları 79 Tablo 13 Tablo 14 Tablo 15 STM kapsamında yapılan il bazında ithalat işlemleri STM kapsamında yapılan il bazında ihracat işlemleri STM kapsamında Van ili 2007 yılı ihtiyaç listeleri ve gerçekleşmeleri 80 81 82-83

GİRİŞ Ekonomik ve hatta siyasal smırlarm giderek kalktığı günümüz dünyasında, ülkeler arasındaki ticaretin ülke ekonomilerine sağladığı katkıların yanı sıra ülkeler arasındaki ilişkilerin gelişimine de önemli ölçüde etkileri vardır. Dış ticaretin özel bir şeklini oluşturan sınır ticareti ise; iki ülkenin sınır illerinde yaşayan halkın günlük ihtiyaçlarını daha kolay karşılamaları ve komşu iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi amacıyla uygulanan bir ticaret türüdür. Ülkemizde ilk olarak 1978 yılında petrol krizi nedeniyle İran'la başlayan sınır ticareti daha sonraki yıllarda diğer sınır illerinde de uygulanmaya başlamıştır. İlerleyen dönemlerde ise sınır illerine komşu illere de sınır ticareti yapma hakkı tanınmıştır. Sınır ticareti ile ilgili mevzuatta yapılan değişikliklerle bu ticaretin kapsamı zaman zaman ekonomik nedenlerle zaman zamanda siyasi nedenlerle genişletilmiş ya da daraltılmıştır. Ülkemizde bölgeler arası gelişmişlik farkları son derece fazladır. Özellikle, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizde yaşayan halkın gelir seviyesi Türkiye ortalamasının altındadır. Bu nedenle sınır ticareti bu bölgelerde yaşayan halkın gelir ve refah düzeyinin artıracağı düşüncesiyle uygulamaya konulmuştur. Bölgenin hava şartları, ulaşım imkanları, uzun yıllardır bölgede yaşanan terör nedeniyle iç piyasadan ihtiyaçlarını karşılamaları daha maliyetli olmaktadır. Bölgede yaşayanların ihtiyaçlarını daha ucuz ve kolay temin edebilmeleri amacıyla, belirli tarım ve sanayi ürünlerini komşu ülkenin sınır ilinden karşılanması ve ihracattaki bir takım prosedürleri azaltarak ekonomik canlılık sağlanması için uygulamaya konan sınır ticareti zaman zaman suistimallere uğramıştır. Petrol ürünleri ithalatının serbest olduğu dönemlerde sınır ticareti, sadece bu alana kanalize olmuş, günlük ihtiyaçların karşılanması yerine akaryakıt ticareti yapılarak karlı bir sektör haline gelmiştir. İlerleyen yıllarda buna ilişkin önlemler alınmış ve 2002 yılında ise akaryakıt ithali tamamen yasaklanmıştır.

Akaryakıt ithalinin yasaklanması ile smır ticareti, özellikle ithalat durma noktasına gelmiştir. Sınır ticaretinin daha düzenli ve kontrol edilebilir olmasını sağlamak, güvenlik, kaçakçılık, iç piyasayı bozma gibi gerekçelerle 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla Smır Ticaret Merkezlerinin (STM) kurulmasına karar verilmiştir. Halen çok fazla bir uygulama alanı bulmayan Smır Ticaret Merkezleri sadece îran'la yapılan anlaşma gereği üç smır kapısında kurulmuştur. Türkiye'de smır ticaretinin mevcut durumunu ele aldığımız bu çalışmada smır ticareti altı bölümde ele alınmıştır. Çalışmamızın birinci bölümünde sınır ticaretinin tanımı, amacı, kapsamı, tarihsel süreç içerisinde nasıl bir gelişim izlediği, mevzuatımızda smır ticaretine ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. İkinci bölümde, Türkiye'nin komşu ülkelerle olan dış ticaretinin yapısı, smır ticaretinin ekonomik boyutu ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, smır ticaretinin sosyal ve ekonomik etkileri üzerinde durulmuştur. Dördüncü bölümde, smır ticaretinin getirdiği olumsuzluklar ile smır ticareti uygulamasında yaşanan sorunlar ve bu sorunlara karşılık alman önlemler yer almaktadır. Beşinci bölümde, smır ticaretini tercih eden diğer ülkelerdeki durum ele alınmıştır. Altıncı bölümde ise smır ticareti konusundaki görüş ve önerilerimize yer verilmiştir.

BİRİNCİ BÖLÜM 1. SINIR TİCARETİNİN TANIMI, AMACI, KAPSAMI, GELİŞİMİ VE MEVZUAT 1.1. SıNıR TICARETININ TANıMı En geniş tanımıyla dış ticaret; uluslararası mal ve hizmet alışverişidir. Genellikle dış ticaret terimi mal ihracat ve ithalatı yerine kullanılmaktadır. Dış ticaretin özellik arz eden bir bölümünü oluşturan "Sınır Ticareti" ise; komşu iki ülke arasında özel anlaşmalara göre yapılan ve iki ülkenin de sınırına yakın bölgelerini kapsamına alan bir ticaret türüdür. Sınır ticareti, kara ve deniz sınırı bulunan ülkelerin bölgesel kalkınmayı sağlayabilmek için gerçekleştirdikleri özel bir ticaret türüdür. Sınır ticareti, sınırların denizlerle çevrili bulunduğu yerleri de içine alması açısından sınır ve kıyı ticareti olarak da adlandırılabilmektedir^ Sınır ticareti yasal düzenlemelerde, Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinden yapılacak ihracat sayesinde bu illerde sınai ve ticari gelişmenin sağlanması, sınır illerinin ihtiyaçlarının bir bölümünün ithalat yoluyla daha düşük maliyetle karşılanması ve bu bölgelere ekonomik canlılık getirilmesi amacıyla karşılıklı olarak yapılan ticari işlemler olarak da tanımlanmaktadır. Ülkemizde sınır ticareti; Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde sınai ve ticari gelişmenin sağlanması, böylelikle bölgeden yapılan ihracatın artırılması ve ayrıca smır illerinin ihtiyaçlarının bir bölümünün ithalat yoluyla daha düşük maliyetle karşılanması amacıyla uygulamaya konulmuştur. Dolayısıyla, smır ticareti Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin kalkınmasına yönelik yürürlüğe konulan uygulamalar içinde, ekonomik ve ticari hayatta etkisini çabuk gösteren bir politika özelliği taşımaktadır. 1 Uğur GÜLLÜLÜ ve diğerleri, Gürbulak Dilucu ve Türközü Sınır Kapılarından Geçiş Yapan Kişilerin Bu Kapılardan Gerçekleştirilen Ticaretin Boyutu ile İlgili Bilgi Düşünce ve Ibtum Araştırması, Atatürk Üniversitesi Araştırma Projesi, Erzurum, 2006 sf. 2

1.2. SıNıR TICARETININ AMACı Smır ticareti ile komşu iki ülkenin sınırlarına yakın bölgelerinde yaşayan halkın ihtiyaçlarını karşılamaları daha kolay olmakta ve böylelikle refah düzeyinin artması, ileride bölgesel işbirliklerinin altyapısını oluşturması, komşu ülkeler arasındaki güvenin, barışın ve refahın artması yönünde katkıda bulunması sebebiyle de önem arz etmektedir. Ülkeler arasında ekonomik yönden sınırların kalktığı günümüz dünyasında, kalkınmada özel önem taşıyan bölgesel işbirlikleri, ekonomik kalkınmanın yanında sosyal kültürel gelişime de katkıda bulunmaktadır. Ülkeleri smır ticaretine yönelten nedenlerin başında, yakın komşuluk ilişkileri ve özellikle taşıma giderlerinden kaçınmak gelmektedir. İhracat ve ithalat işlemlerinde uygulanan bazı formalitelerin bu tür ticarette uygulanmaması da smır ticaretinin önemini artırmaktadır^. Bölgede faaliyet gösteren tacirlere, genel dış ticaret prosedürüne tabi olmadan, bulunduğu ilin Valiliğince düzenlenen belgeye dayalı basitleştirilmiş usul ile ticaret yapma kolaylığı sağlanmaktadır. Böylece, özellikle bölgedeki küçük işletmeler hem ticaret yapma hem de sermaye biriktirme yolunda önemli avantaj yakalayabilmektedirler. Ayrıca bu uygulama dolayısıyla işletmelerin başka dış pazarlar bulması ve onlarla da dış ticaret yapabilmesi olanaklı hale gelmektedir. Ancak bu ticarette tacirin smır bölgelerine yakın yerlerde oturması gerekir ve genellikle miktar sınırlandırmaları vardır. Smır ticaretinden beklenen amaçları maddeler halinde sıralayacak olursak: Smır iki ülkenin o bölgelerinde yaşayan halkın müteşebbis ruhunun oluşumuna katkıda bulunmak, Bölge ekonomisini canlandırmak ve bölge insanının refah düzeyinin yükseltmek, Smır illerde yaşayan insanların ihtiyaçlarını daha hızlı bir şekilde 2 Mehmet KARA, "Ekonomik Etkileri Açısmdan Türkiye'deki Smır Ticaretinin Değerlendirilmesi", Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 7, Yıl: 2005, Sayı:3, sf. 65

karşılamak, Ülkenin iç bölgelerine oranla nakliyat ve fiyat farkları gibi nedenlerle bölge insanının daha ucuza mal temin etmesini sağlamak, Dış ticarette karşılaşılan bazı sıkıntıların azaltılması suretiyle ticaret hacmine olumlu yönde katkıda bulunmak, Bir takım avantajlar sağlayarak yasa dışı yolardan yapılan ticaretin önüne geçmek, İstihdamı artırmak. Şeklinde özetleyebiliriz. 1.3. SıNıR TICARETININ KAPSAMı Sınır ticaretinin düzenlenmesine ilişkin 26.12.1996 tarih ve 96/9025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ve bu Kararda değişiklik yapılmasına dair 04.06.1998 tarih ve 98/11160 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile, toplam 13 ilden (Ağrı, Ardahan, Artvin, Gaziantep, Hakkari, Hatay, Edime, İğdır, Kilis, Mardin, Şanlıurfa, Sımak, Van) BDT/Gürcistan, Bulgaristan, İran, Suriye, Nahçıvan ve Irak'la sınır ticareti yapılması kararlaştırılmıştır. Söz konusu karar çerçevesinde, şirket merkezi sınır ticareti kapsamındaki illerde olan tüzel kişilerle, bu illerde mukim ve tek vergi numarasına sahip gerçek kişilerce, ayda dört defadan fazla olmamak üzere, her defasında 50.000 ABD Doları karşılığı Türk Lirasını aşmayacak eşya ithal edilebilmektedir^ Sınır ticareti yoluyla ithalatı yapılan petrol ürünlerinden alınması gereken vergi ve fonların % 80'i, diğer ürünlerde ise %60'ı tahsil edilmektedir. Ayrıca anılan Kararın 8. maddesinde "sınır ticareti kapsamında ithal edilen 3 Nurettin ÖZTÜRK, "Türkiye'de Sınır Ticaretinin Gelişimi, Ekonomik Etkileri, Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Önerileri", ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2006, sf. 111.

maddelerin il dışına çıkarıldığının tespiti halinde, gerçek ve tüzel kişiler adına düzenlenen sınır ticareti belgesi ile daha önce verilmiş uygunluk belgeleri iptal edilir, yeni sınır ticareti belgesi verilmez'' hükmü yer almaktadır. Bu çerçevede sımr ticareti kapsamında ithal edilen maddelerin il dışına çıkartılmaması konusunda gerekli denetim ve kontroller ilgili İl Valiliklerince yapılmaktadır. Sınır ticaretine konu olacak eşyanın tespitinde sınır ülkelerin mevzuatları belirleyici olmaktadır. Ülkemizde Dış Ticaret Müsteşarlığı'nca çıkarılan 96/7782 Sayıh Sınır Ticareti Kararı'na İlişkin Tebliğin 12'nci Maddesinde "İhracı ve ithali ilgili mevzuatla yasaklanmış ve ithali belli kurum ve kuruluşlara bırakılmış maddeler sınır ticaretine konu edilemez. İthalat Rejimi Kararı ile İhracat Rejimi Kararı ve diğer mevzuatla ithali ve ihracı izne bağlı olan maddelerin bu tür ticarete konu edilmesi ilgili mercilerin izni ile mümkündür'' denilmektedir. 97/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı'nm 12'nci maddesinde ise ayrıca kota, gözetim ve diğer ticaret politikaları uygulamasına tabi ürünlerin sınır ticaretine konu olamayacakları bildirilmektedir^. Özetleyecek olursak; sınır ticareti kapsamına girmeyen eşyalar: İhracatta; 1) İhracı muhtelif mevzuatla yasaklanmış olan eşya, 2) İhracı belli bir merciin iznine veya lisansa bağlı eşya, 3) İhracı Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonuna tabi eşya. İthalatta ise; 1) İthali yasaklanmış eşya, 2) İthali müsaadeye bağlı eşya. 4 ÖZTÜRK,sf.ll2.

olarak sayılabilir. Dolayısıyla her türlü eşyanın smır ticareti yoluyla ithalatı ve ihracatı yapılamayacaktır. İhracatta yukarıda belirtilenlerin haricinde bir sınırlama olmadığı halde, ithalatta yukarıdakilerin haricinde bütün ürünler ithal edilemeyecektir. İthalatta ilgili İl Valiliklerinin tespit ettiği ve Dış Ticaret Müsteşarlığı'nm son şeklini verdiği listelerdeki ürünler ithal edilebilecektir. Aşağıdaki tablolarda 2007 yılında smır ticareti kapsamında ithalatı uygun görülen tarım ve sanayi ürünleri listesi yer almaktadır.

Tablo 1 2007 yılında smır ticareti kapsamında ithalatı uygun görülen tarım ttrttnleri fi U B :s fi 1 0.S 1 fi u 1 Armut Ton 5 5 5 Domates Ton 2 2 2 Dut Kurusu Ton 10 10 10 Erik Ton 50 50 50 Hurma Ton 1.149 5.000 37 6.186 2.500 Igde Ton 50 50 50 Kakule Ton 1 1 1 Karabiber Ton 25 3 28 28 Karpuz Ton 105 105 Karpuz Tohumu Ton 250.000 40 10 250.050 50 Kavun Ton 5 5 5 Kebere Ton 100 120 220 150 Kekik Ton 5 5 5 Kimyon Ton 50 50 5 Kına Ton 20 500 520 50 Kuşburnu Ton 5 5 5 Limon Ton 20 20 20 Maden Suyu Litre 10.000 10.000 1.000 Mahlep Ton 3 3 1 Mercimek Ton 4.000 20.000 24.000 1.000 Nane Ton 2 2 2 Nar Ton 20 20 20 Nohut Ton 4.000 4.000 1.000 Patlıcan Ton 10 10 10 Portakal Ton 100 2.000 2.100 100 Salatalık Ton 2 2 2 Soğan Ton 250.000 10 250.010 500 Sumak Ton 50 1 51 51 Şeftali Ton 100 100 100 Tarçın Ton 1 1 1 Üzüm Yaprağı Ton 20 20 10 Vanilya Ton 30 30 5 Vişne Ton 100 100 100 Zencefil Ton 1 1 1 Zerdeçal Ton 2 2 2 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı ^fi '> < i S ES 1 u fi fi

Tablo 2 2007 yılında sınır ticareti kapsamında ithalatı uygun görülen sanayi ürünleri 3 l-h 1 < < < \ >o 1 < 1 t\ Alüminyum Alaşımları Ton 400 5.000 1.000 30.000 36.400 16.400 Fanlar (Eksenel) Ad. 2.000 2.000 2.000 Bıçak(Sofra) Ad. 10.000 10.000 10.000 Demir(Profil) Ton 20.000 20.000 5.000 Demir (İnşaat) Ton 50.000 50.000 5.000 Demir(Sac) Ton 10.000 20.000 30.000 5.000 Gübre Ton 20.000 20.000 40.000 40.000 Gübre Suni Ton 50.000 50.000 50.000 Hasır Ad. 120.000 50.000 170.000 3.000 Kalay Ton 250 250 250 Kereste M^ 500 30.000 1.000 50.000 81.500 5.000 Kereste (Tomruk) M^ 20.000 100.000 120.000 5.000 Kok Kömürü Ton 5.000 5.000 5.000 Kömür(Petro Kok Hariç) Ton 50.000 100.000 150.000 150.000 Kurşun Ton 1.000 1.000 1.000 Yedek Parça Ad. 10.000 10.000 10.000 Lineer Alkil Benzen (Lab) Ton 2.000 2.000 4.000 4.000 Limon Tuzu Ton 13 13 13 Linyit Ton 5.000 5.000 5.000 Mangal Kömürü Ton 1.000 1.000 1.000 Mermer (İşlenmemiş) Ton 30.000 5.000 35.000 500 Ağaç (Yakmaya Mahsus) Ton 36.000 15.000 50.000 10.000 111.000 50.000 Su Depoları Ad. 100 100 100 Süs Eşyası (Bakır) Ton 400 400 400 Termos Ad. 60.000 60.000 30.000 Traverten M^ 1.000 1.000 1.000 Fanlar Ad. 10.000 10.000 10.000 Yapı Ad. 1.000 1.000 1.000 Malzemeleri Yapı Taşı NP 13.000 13.000 13.000 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı 7^

ihracatı yasaklanmış ve ihracatı müsaadeye bağlı mallar listesi 27.07.1989 tarih ve 20234 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Buna göre eski eserler, tiftik keçesi, hint keneviri, tütün tohumu ve fidesi ihracı yasak mallar listesi içerisindedir. İhracı müsaadeye bağlı mallar listesi içinde tuz, şeker, silah (spor av tüfekleri hariç), mühimmat, uyuşturucu, psikotrop maddeler, afyon ve haşhaş kellesi, gübreler (kimyevi gübreler hariç), bitkisel ham yağlar ve yağlı tohumlar, büyük ve küçükbaş canlı hayvanlar ve 1734 sayılı Kanun kapsamındaki yemler sayılabilire İthali müsaadeye bağlı maddeler, asetik anhidrit, kokain ve tuzları, müstahzar patlayıcı maddeler, fitiller, infilak fitilleri, ağız otları veya infilak kapsülleri ateşleyici maddeler, banknot veya benzeri kıymetli evraka mahsus kağıtlar, bilister bakır, bakır döküntü ve hurdaları, alüminyum döküm ve hurdaları, işlenmiş çinko, çinko döküm ve hurdalarından oluşmaktadır^. İlerleyen tarihlerde ise ithali ya da ihracı sınırlanan mallar ve de daha önce sınırlanmış olanlarda değişikliklere gidilmiştir. 1.4. SıNıR TICARETININ TARIHSEL GELIŞIMI Smır ticareti, Türkiye'de ilk olarak 01.08.1972 tarih ve 1615 sayıh Gümrük Kanunu içerisinde gümrük denetlemesi açısından yer almıştır. Uygulamaya geçişi ise Türkiye'de 1978-79'lu yıllarda yaşanan petrol krizi ve döviz darboğazından sonra petrol krizine çare bulabilmek için İran'la mal karşılığı petrol alınması yöntemine gidilerek ileride gerçekleştirilecek olan smır ticaretinin ilk adımları atılmıştır. Başlangıçta sadece smır illerinin ihtiyaçları düşünülerek başlatılan smır ticareti uygulaması, zamanla sınıra komşu illeri de kapsamına alacak şekilde genişletilmiştir. Kapsam genişletme çalışmalarında ise aşağıdaki şekilde bir hareket tarzı izlenmiştir. Öncelikle Sanayi ve Ticaret Bakanlığından bir yetkili Ağrı ilinde Bakan adına smır ticareti işlemlerini yürütmek üzere atanmıştır. Bu yetkili ve mahiyetindeki memurlardan oluşan büro, mal götürerek karşılığında petrol getirecek olan 5 Osman Z. ORHAN, Sınır Ticaretinin Türkiye Ekonomisine Etkileri, İTO- Yaym No: 2000-27, sf. 17

sınır ticareti tacirlerinin kayıtlarını tutmak, götürülen mal karşılığı getirilecek petrolün getirilip getirilmediğini denetlemekle görevlendirilmiştir^. Devlet, belirli bir kar marjı vererek İran'dan mal karşılığı petrol getiren tacirlerden, bu petrolü satın almaktadır. Ancak, tacirlerin bu petrolü satması kendi tercihlerine bırakılmamış, satış zorunlu tutulmuştur. Çünkü o dönemlerde petrol krizinden dolayı kaçak yollarla yurda sokulan petrol, karaborsada değerinden oldukça yüksek fiyatlara satılabilmiştir. İlk başta merkezden görevlendirilen yetkili ve memurlar vasıtasıyla yapılan denetimler, daha sonra Valiliklere bırakılmıştır. Valilikler kanalıyla sınır ticaretinin düzenlenmesi amacıyla ilk kez Ağrı Valiliği bünyesinde sınır ticareti bürosu oluşturulmuştur. Sınır ticaretine bu şekilde başlangıç yapıldıktan sonra ilerleyen yıllarda bir takım düzenlemeler yapılmıştır. İlk düzenleme 1979 yılında 7/17493 sayılı Dışsatım Düzenleme Kararı ile olmuştur. Bu karara istinaden çıkarılan 09.06.1979 tarih ve 7/17793 sayılı Kararla bazı sınır bölgelerinde sınır ticareti yapılması öngörülmüştür^ Sınır Ticareti Yönetmeliği^ ile İran'la Ağrı - Gürbulak sınır kapısından sınır ticareti yapılması bir yönetmelik maddesi haline getirilmiştir. 1982 yılında yayımlanan İhracat Rejimi Kararı ve İhracat Yönetmeliği^^ içerisinde sınır ticaretine ayrıca yer verilmesi, sınır ticareti açısından önemli bir gelişme olmuştur. Türkiye'de sınır ticareti ilk defa Ağrı - Gürbulak sınır kapısında başlatılmış, Ağrı Valiliği'nin 13.02.1985 tarih ve 1/222 sayıh talebi üzerine; 8/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı^^ Eki, Sınır Ticaret Yönetmeliği çerçevesinde, Gürbulak sınır kapsmdan sınır ticareti yapılmasını belli bazı kurallara bağlamıştır. 7 ORHAN, sf. 20 8 ORHAN, sf. 21 9 20.09.1980 tarih ve 16760 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 10 07.01.1982 tarih ve 17567 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

Daha sonra aynı yıl içerisinde Gaziantep - Ünlüpmar ve Karkamış smır kapılarından Suriye ile sınır ticareti yapılmasına izin verilmiştir. 1986 yılında Hatay - Cilvegözü smır kapısı Suriye ile, 1987 yılında ise Van - Kapıköy smır kapısı İran ile smır ticaretine açılmıştır. 1988 yılında ise Hakkari - Esendere, 1989 yılında da Artvin - Sarp smır kapısı smır ticaretine açılmıştır. 1989 yılında Erzurum ilinin Ağrı - Gürbulak smır kapısından İran'la, Artvin - Sarp smır kapısından ise Bağımsız Devletler Topluluğu ile smır ticareti yapmasına karar verilmiştir. 1990 yılında Kars ilinin Ağrı - Gürbulak smır kapısından İran'la, Artvin - Sarp smır kapısından ise Bağımsız Devletler Topluluğu ile smır ticareti yapmalarına izin verilmiştir. Yine aynı yılın ortalarında Mardin, Hakkari ve Sımak illerinin Mardin - Habur smır kapısından smır ticareti yapmalarına karar verilmiştir. İlk önceleri Ağrı ilinde fiili olarak smır ticareti faaliyetleri yürütülmekteyken, hızlı bir gelişme ile bu tür ticaretin diğer smır ve komşu illerine de yayılmıştır. Kısaca özetlemek gerekirse; Ağrı, Van, Hakkari, Erzurum ve Kars illeri Gürbulak, Kapıköy ve Esendere smır kapılarında İran'la, İğdır Dilucu smır kapısından Nahcıvan'la, Gaziantep ili Cilvegözü, Öncüpmar ve Karkamış smır kapılarından Suriye ile. Sımak ili Habur smır kapısından Irak ile smır ticareti yapmaya yetkili kılınmışlardır. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığının 96/7782 Sayılı Smır Ticaretine İlişkin Tebliğ^^ ile Şanlıurfa ilinin Akçakale smır kapısından Suriye ile smır ticareti yapmasına izin verilmiş, yine aynı tebliğde smır ticareti yapmaya yetkili ve daha önce "komşu if statüsünden yararlanmış olan illerin smır ticareti yapabilme olanakları da kaldırılmış, son olarak da 31.01.1997 tarih ve 97/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı^^ ile Edime ih Bulgaristan ile Kapıkule'den smır ticareti yapmaya yetkilendirilmiştir. Ancak 2000 yılında Edime'nin smır ticareti yapması uygulamasına son verilmiştir. Smır ticareti yapılan iller ve bunların hangi sınır kapısından hangi ülkelerle smır ticareti yapacakları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir^"^. 12 06.09.1996 tarih ve 22749 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 14 ORHAN, sf. 24

Tablo 3 Sınır Ticareti Yapılan İller ve Sınır Kapdarı ile Karşı Ülkeler İLİ SINIR KAPISI KARŞI ÜLKE Ağrı Gürbulak İran Ardahan Türkgözü Gürcistan ve Diğer BDT Ülkeleri Artvin Sarp Gürcistan ve Diğer BDT Ülkeleri Gaziantep Karkamış Suriye Hakkari Esendere İran Hatay Cilvegözü Suriye İğdır Dilucu Nahçıvan Kilis Öncüpmar Suriye Mardin Nusaybin Şenyurt Suriye Şanlıurfa Akçakale Suriye Sımak Habur Irak Van Kapıköy İran Temmuz 1998'de alman ve fakat Resmi Gazete'de yayımlanmayan bir Kararla sınır ticaretinde bazı kısıtlamalara gidilmiştir. Bakanlar Kurulunun aldığı önlemler arasında sınır ticaretinin sadece komşu iller arasında yapılması, ticarete konu olan malların bu illerin sınırlarını aşmaması, sınır ticareti kapsamındaki malların vergilerinin %80'e çıkarılması, malların ithalatında menşe şehadetnamesi aranarak üçüncü ülke mallarının bu yolla yurda girişinin engellenmesi konuları yer almaktadır^^ Kararın Temmuz 1998 başından itibaren uygulamaya sokulmasıyla 10'u aşkın Doğu ve Güneydoğu Anadolu ilinden yapılan sınır ticareti kapsamındaki malların il dışına çıkmasını önlemek amacıyla ciddi idari denetimler başlatılmıştır. Önlemler Ardahan'dan, Hatay'a kadar 10'a yakın ilde etkisini gösterirken, bu iller ekonomisi sınır ticaretine bağlı olanlarda ticari hayat durgunlaşmıştır^^ Sınır ticaretiyle ilgili önemli bir düzenleme; Türkiye'de 13 sınır ilinde 15 Dünya Gazetesi, 22.07.1998 16 ÖZTÜRK,sf. 112

yapılan smır ticaretinde Valiliklerde olan yetkinin, Bakanlar Kurulu Kararıyla Dış Ticaret Müsteşarlığına devredilmesidir. İllerin keyfi olarak ihtiyaç dışı ithalat yapmamaları, smır ticaretinin her ilde standart halde yapılması ve kontrolün daha sağlıklı yapılabilmesi gibi nedenlerle alman 23.12.1998 tarih ve 98/12254 sayılı bu Bakanlar Kurulu Kararı bütün Vahliklere ulaştırılmış ve Valilerin yetkileri kaldırılmıştır. Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca petrol ürünlerine ilişkin il ihtiyaçları, doğrudan doğruya Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının görüşü alınarak Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından belirlenmiştir. Diğer ürünlere ilişkin ihtiyaçlar ise her yıl Ekim ayı sonunda Valiliklerce Dış Ticaret Müsteşarlığına bildirilmiş. Müsteşarlıkça yapılan değerlendirme sonucunda, uygunluk belgelerinin düzenlenmesine esas olmak üzere il ihtiyaçlan nihai listeleri Valiliklere bildirilmiştir. 23.12.1998 tarihli Karar, illerdeki "Smır Ticareti Değeriendirme Kurulları"nda da değişiklikler yapmıştır. Buna göre Smır Ticareti Değerlendirme KuruUan; Vali veya Vali'nin görevlendirdiği Vali Yardımcısı başkanlığında. Sanayi Ticaret Müdürü, Tanm İl Müdürü, Ticaret ve Sanayi Odası Yönetim Kurulu Başkanı, Defterdar ve Dış Ticaret Müsteşarlığının uygun gördüğü bir üyeden oluşmaktadır. Kurullarda daha önce Defterdarlık ve Müsteşarlık temsilcisi yer almıyordu. Kararla getirilen önemli bir yenilik de Sınır Ticareti Koordinasyon Kurulu oluşturulmasıdır. Yapılan düzenleme ile smır ticareti yapılan illerin Valileri ve ilgili kurumların yetkililerinin oluşturduğu kurul, üç ayda bir Dış Ticaret Müsteşarlığı'nda toplanarak çalışmalarını değerlendirecektir. Bu kararla smır ticareti yoluyla yapılan ithalatta alınacak vergilerde de denklik sağlanmış olmaktadır. 23.12.1998 tarihli Karara göre il ihtiyacı dışındaki ürün ve malların ithalatına, listede belirlenen il ihtiyacı fazlası ithalata ve hasat dönemi tarımsal ürünlerin ithalatına da artık izin verilmeyecektir. Eski uygulamada Vali veya onun görevlendireceği Vali Yardımcısı başkanlığındaki Sınır Ticareti Değerlendirme Kurulu, smır ticareti izni verme, yapılan başvuruları kabul edip etmeme, ilin ihtiyacını belirleme yetkilerine sahipti. Yeni uygulamayla, il ihtiyacı ve hangi malların ithalatına izin verildiği

Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından liste halinde Valiliklere bildirilecek ve bildirilen listeler dışındaki ithalata izin verilmeyecektir^^. Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edilen 4503 sayılı Katma Değer Vergisi Kanunu, Harçlar Kanunu, Finansman Kanunu, Akaryakıt Tüketim Vergisi Kanunu, Kuramlar Vergisi Kanunu, Vergi Usul Kanunu ve 4481 Sayılı Kanunda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun^^ geçici 2'nci maddesi uyarınca "Bakanlar Kurulu, sınır ticareti kapsamında ithal edilen mallara ilişkin olarak tahsil edilen Akaryakıt Tüketim Vergisinin %5'ine kadarlık kısmını, sınır ticareti yapılan illerin özel idarelerine aktarmaya yetkilidir. Bu maddenin uygulanması ile ilgili usul ve esaslar Maliye Bakanlığınca belirlenir'' hükmü yer almıştır. Buna göre tahsil edilen Akaryakıt Tüketim Vergisinin %5' lik kısmı smır ticareti yapılan illerin Özel İdarelerine gönderilecek ve özel idareler bunlarla, yol, okul vb. yatırımları gerçekleştireceklerdir. Bu, smır illerinin kalkındırılması için son derece olumlu bir gelişme olmuştur^^. Başlatıldığı günden bu yana kapsamı konusunda tartışmalar bitmeyen ve vergi kayıplarına neden olan smır ticaretine 28.04.2000'de çıkarılan Bakanlar Kuralu Kararnamesi ile yeni kısıtlamalar getirilmiştir. Karamame ile "mücavir if kavramı kaldırılırken, artık sadece Artvin'den Hatay'a kadar olan smır illerinde smır ticareti yapılabilmesi karara bağlanmıştır. Daha önce smır illerine komşu iller de "mücavir //" statüsünde, smır ticareti yapabiliyorlardı. Karamame sonrasında. Mayıs ayı başına kadar smır illeri ile bunlara komşu "mücavir iller'' dahil 17 ilden yapılan smır ticareti, sadece sınırdaki 20 ilde yapılabilecektir. Karamame ile Edime smır ticaretine tamamen kapatılmıştır^^. Bu arada, çoğunlukla Irak'tan getirilen deterjan hammaddesi olan "lap" ile hurda demir-çelik ve hurda bakır ithalatında uygulanan kota da kaldırılmıştır. Smır ticareti kapsamında getirilen bu mallar, Türkiye genelinde satılabilecektir. Bu ürünler dışında, smır ticareti kapsamında ithal edilen ürünlerin il dışına 17 ÖZTÜRK,sf. 113 18 29.01.2000 tarih ve 23948 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 19 ÖZTÜRK,sf. 113

çıkanimaması kararlaştmlmıştır. 28.04.2000 tarihli Kararname ithal edilen motorin miktarma da kısıtlama getirmiştir. Kararname ile sınırdan ticaretin önemli boyutunu oluşturan motorin ticaretinde gümrük muafiyeti de azaltılmıştır. "Taşıt üzeri motorin ticaretf olarak adlandırılan sınırdan motorin ticaretinde, daha önce yüzdo 60 olarak uygulanan mevcut gümrük vergi avantajının yüzde 80 oranmda uygulanması karara bağlanmıştır. Bu Karar ile mutad depo ile getirilecek aylık motorin miktarı, İğdır'da 25 bin tondan 15 bin tona, Habur'da 150 bin tondan 75 bin tona indirilmiştir. Yeni kontenjan miktarları Mayıs 2000'den itibaren geçerli olmuştur^^ Sınır ticaretine ilişkin bu kararnamenin gecikmesi nedeniyle, 1999 yılının sonunda sınır ticareti kapsamında ithalatı yapılabilecek ürünlerin sayısı. Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından 254'ten 31'e indirilmiştir. 28.04.2000 tarihli Kararname ile sınır ticareti kapsamında, sadece, genellikle Türkiye'de üretilmeyen, karabiber, kakule, karanfil, kimyon, kına, sahlep, sumak gibi baharat türü tanm ürünlerinin ithalatına izin verilmektedir. Bu kapsamda ithal edilebilecek sanayi ürünleri ise ham alüminyum, külçe alüminyum, külçe bakır, bakır süs eşyası, hurda bronz, kaya tuzu, ham veya kaba yontulmuş mermer, naylon terlik, semaver ve odun ile sınırlandırılmıştır^^. 1 Eylül 2002 tarihi itibariyle sınır ticareti kapsamında yapılan motorin ticareti yeni bir düzenleme yapılana kadar tamamen yasaklanmıştır. Yasaklanma gerekçesi olarak motorin ticaretinin amacından saptığı belirtilmiştir^^ Güvenlik, kaçakçılık, iç piyasayı bozduğu vb. gerekçelerle sınır ticaretinin kapsamı 2000 yılından itibaren aşamalı bir biçimde daraltılmıştır. Sınır ticaretinin Türkiye'deki ilk uygulamasından bu güne sınır illerinin süregelen ortak sorunları varlığını devam ettirmektedir. Bu noktada Dış Ticaret Müsteşarlığı 2001 yılında, bölgesel ticareti geliştirmek üzere organizasyon yapısında stratejik yeniden yapılanmaya gitmiştir. Bu yeniden yapılanma ile 21 Akşam Gazetesi, 08.05.2000 22 "Sınır Ticaretinde indirim", Hürriyet Gazetesi, 12.01.2000 23 "Motorine sınır ticareti yasağı", Milüyet Gazetesi, 16.08.2002

birlikte, var olan sınır ticaretine yeni bir model getirilmiştir. Bu model, Sınır Ticaret Merkezleri projesidir. Bu proje ile. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komşu Suriye, İran, Irak, Nahçıvan ile Türkiye sınırındaki ticaret. Sınır Ticaret Merkezleri şeklinde yeni bir sisteme kavuşturulmuş olmaktadır. Bu kapsamda her iki tarafın sınır kapılarının arasında kalan bölgelerde, iki ülke mallarının satılacağı satış mağazalarının kurulması projesi 2003 yılından itibaren uygulamaya geçmiştir. Sınır ticareti konusunda yapılan son düzenlemelerden biri, 2003/5408 sayılı Sınır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Karandır^"^. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararında 2003/6401 sayıh BKK^^ ile değişiklik yapılmıştır. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararma göre; Türkiye'nin yaşam standardının düşük ve işsizliğin ciddi boyutlarda olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinde ekonomik, sınai ve ticari gelişmenin hızlandırılmasını teminen. Sınır Ticaret Merkezleri kurulması karara bağlanmıştır. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı'nm getirdiği en önemli yenilik. Sınır Ticaret Merkezleri uygulamasında bir kısım illere yeniden komşu il statüsünün tanınmasıdır. Sadece Sınır Ticaret Merkezlerinde geçerli olmak üzere Erzurum, Muş, Bitlis, Siirt, Batman, Diyarbakır ve Adıyaman illerine komşu il statüsü yeniden tanınmıştır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde komşu ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay'dan oluşan 13 ilde kurulacak olan Sınır Ticaret Merkezlerinde mağazalar bulunacaktır. Kararın getirdiği en önemli yeniliklerden bir tanesi de Değerlendirme Komisyonunun oluşumudur. Buna göre ithal edilecek eşyaya ilişkin il kotaları ve ithal edilen eşyanın Uygunluk Belgesi sahiplerine dağıtımına dair esaslar; Vali veya Vali Yardımcısı başkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret İl Müdürü, Ticaret Odası veya Sanayi ve Ticaret Odası ile Esnaf ve Sanatkarlar Odası temsilcilerinden oluşan Değerlendirme Komisyonu üyelerinin oybirliği ile teklifi üzerine Dış Ticaret Müsteşarlığınca belirlenecektir. Daha önce Sınır Ticareti Koordinasyon 24 10.04.2003 tarih ve 25075 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

Kurullannda bulunmayan Esnaf ve Sanatkarlar Odalan Temsilcileri, Değerlendirme Komisyonlannda görev almaya başlamıştır^^. Smır Ticaret Merkezlerinin kurulması Türkiye'nin tek taraflı olarak uygulamaya koyacağı bir işlem olmayıp, sınırın ait olduğu diğer ülke ile konunun müzakere edilmesi ve müzakereler sonucunda bir anlaşmanın imzalanması gerekmektedir. Halihazırda Smır Ticaret Merkezleri ile ilgili olarak Türkiye'nin İran'la anlaşması mevcut olup bu anlaşma kapsamında ilk etapta Sarısu, Sero- Esendere ve Razi-Kapıköy'de Smır Ticaret Merkezleri açılmış ve işletilmeye başlamıştır. Diğer taraftan Gürcistan ve Nahcivan'a da Smır Ticaret Merkezi kurulması teklif edilmiş olup, Gürcistan Smır Ticaret Merkezlerinin genel dış ticaret politikaları ile uyumlu olmadığını belirterek bu teklifi geri çevirmiştir. Nahcivan'la ise Azerbaycan'ın söz konusu özerk bölgesinin üretim yapısı, Türkiye'ye ihraç edecekleri ürünlerin sınırlı olması gibi nedenlerle Smır Ticaret Merkezi kurulmasına gerek görülmemiştir. Suriye ile ülkemiz arasında Smır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına ilişkin ilk tur müzakereler 2004 yılı Haziran ayı başında Halep'te gerçekleştirilmiştir. Ancak tüm çabalara rağmen 2005 yılı Nisan ayı sonunda Gaziantep'te yapılan ikinci tur Smır Ticaret Merkezi müzakerelerine kadar Suriye bu projeye ikna edilememiştir. Söz konusu müzakereler kapsamında Smır Ticaret Merkezlerinin ilk olarak, pilot bölge olarak belirlenen Gaziantep-Akçako5aınlu / Ayn El Soda ve Kilis-Öncüpmar / Babulselema sınırında eşzamanlı olarak kurulması kararlaştırılmıştır. 2005 Eylül ayında Suriye tarafına iletilen Smır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına ilişkin çerçeve anlaşma taslağının, Suriye makamları tarafından 19 Ocak 2006 tarihinde olduğu gibi kabul edildiği bildirilmiştir. 26 ÖZTÜRK,sf. 114

1.5. SıNıR TICARETINE ILIŞKIN YASAL DÜZENLEMELER 1.5.1. GÜMRÜK MEVZUATINDA YER ALAN DÜZENLEMELER Ülkemizde smır ticaretine ilişkin düzenlemelerin yasal dayanağı 4458 sayılı Gümrük Kanunu'nun^^ 172'nci maddesine dayanmaktadır. Gümrük Kanunu'nun 172'nci maddesinin 4910 sayılı Kanun^^ ile değiştirilmiş şekli aşağıdaki gibidir. ''Türkiye ile komşu ülkeler arasında coğrafi durum ve bölge ihtiyaçları göz önünde bulundurularak yapılacak sınır ticaretinin kapsamını belirlemeye, sınır ticareti yapılacak sınır ticaret merkezlerinin kurulmasına ve buralardan yapılacak ihracat ve ithalatın usul ve esaslarını belirlemeye veya sınır ticareti yoluyla serbest dolaşıma girecek eşyadan alınacak vergileri göstermek üzere ilgili kanunlarda belirtilen azamî hadleri geçmemek şartıyla tek ve maktu bir tarife uygulamaya Bakanlar Kurulu yetkilidir. Sınır ticaret merkezleri, gümrük işlemlerinin yürütülmesinde Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesi dışında addedilir Sınır ticaretine ilişkin gümrük işlemleri Müsteşarlıkça belirlenir " Yasa maddesinden de anlaşılacağı üzere smır ticaretinin temelinde komşu ülkelerle coğrafi durum ve bölge ihtiyaçları dikkate alınarak karşılıklı ticaretin düzenlenmesi yatmaktadır. Smır ticareti ile ilgili düzenleme yapma yetkisi ise Kanun ile Bakanlar Kuralu'na verilmiştir. Bugüne kadar uygulama Bakanlar Kurulu Kararları ve bu kararlara istinaden hazırlanan Yönetmelikler çerçevesinde yürütülmüştür. Uygulamanın ilk dönemlerinde çıkartılan Bakanlar Kurulu Kararları ve bu Kararlara istinaden hazırlanan Yönetmelikler jâirürlükten kaldırılmıştır. 27 04.11.1999 tarih ve 23866 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

Sınır ticareti konusundaki düzenlemeler, uygulamada karşılaşılan sorunlar, bölgesel ihtiyaçlar vs. nedenlerle sürekli olarak değişikliğe uğramıştır. Sınır ticareti konusundaki düzenlemelerin fazlalığı nedeni ile çalışmamızda geçerli olan bazı mevzuat hükümlerine yer verilecektir. Gümrük Kanunu'nun uygulamasına dair hazırlanan Gümrük Yönetmeliği- 'nde^^ de sınır ticareti konusunda düzenlemeler yapılmıştır. Anılan Yönetmeliğin 570'inci maddesinde Bakanlar Kurulunca Türkiye ile komşu ülkeler arasında coğrafi durum ve bölge ihtiyaçları göz önünde bulundurularak kapsamı belirlenen sınır ticareti ancak ilgili Kararda belirtilen gümrük idarelerinden yapılacağı belirtilmiştir. Sınır Ticaret Merkezleri üzerinden yapılacak ihracat ve ithalat işlemlerinde; 31.05.2002 tarihli ve 24771 Mükerrer sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Gümrük Yönetmeliğinin eki Gümrük Beyannamesi Kullanma Talimatında belirtildiği şekilde Gümrük Beyannamesi düzenlenecektir. Sınır ticareti kapsamında yapılacak ithalat ve ihracat işlemleri, Gümrük Yönetmeliğindeki hükümlere göre gerçekleştirilir. Ancak Bakanlar Kurulu Kararında farklı uygulamalara yer verilebilir. 1.5.2. DIŞ TİCARET MÜSTAŞARLIĞI TEŞKİLAT KANUNU Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı 11 yıl hizmet gördükten sonra 4059 sayılı Kanunla^^ Başbakanlığa bağlı Hazine Müsteşarlığı ve Dış Ticaret Müsteşarlığı isimleri ile iki ayrı kuruluş haline getirilmiştir. Söz konusu Kanuna göre, dış ticaret politikalarının tespitine yardımcı olmak, tespit olunan bu politikalar çerçevesinde ihracat, ihracatı teşvik, ithalat, yurtdışı müteahhitlik hizmetleri ile ikili ve çok taraflı ticari ve ekonomik ilişkileri düzenlemek, uygulamak, uygulamalan izlemek ve geliştirmek görevlerini 29 31.05.2002 tarih ve 24771 mükerrer sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

üstlenen Dış Ticaret Müsteşarlığında ana hizmet birimleri oluşturulmuştur. Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracat Genel Müdürlüğü'nde stratejik yeniden yapılanmaya gidilmiştir. Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü bünyesindeki Özel İhracat Daire Başkanlığı yerine Bölgesel İhracatı Geliştirme Daire Başkanlığı oluşturulmuş, bu Daire Başkanlığı altında da Sınır Ticareti Şube Müdürlüğü, Çevre Ülkelerle Ticareti Geliştirme Şube Müdürlüğü ve BM Kapsamında İhracat Şube Müdürlüğü ihdas edilmiştir. Gümrükler Genel Müdürlüğü bünyesinde Sınır Ticareti Şube Müdürlüğü oluşturulmuştur. Sınır Ticareti Şube Müdürlüğünün görevleri aşağıdaki gibidir. 1) Sınır ticaretine ilişkin Kararnameler hakkında gümrük mevzuatı dahilinde işlem yapılması, muhtelif inceleme, soruşturma, basit ve cevaplı raporların incelenerek gereğinin ifası, sınır ticaretindeki mevzuat eksiklikleri ile suiistimalin önlenmesi amacıyla alınabilecek tedbirlere ilişkin görüş bildirilmesi hususları yerine getirilmektedir 2) Birinci maddede sayılan hususlarla birlikte; Sınır ticareti ile ilgili olarak; a) Açık pazarların işleyişine ilişkin faaliyetler, b) Yurtdışı müteahhitlik hizmetleri kapsamındaki faaliyetlerde Dış Ticaret Müsteşarlığı ve gümrük idareleri arasında koordinasyonun sağlanması, c) Sınır ticareti kapsamında ham petrol ithalatına ilişkin faaliyetler, d) Dış Ticaret Müsteşarlığınca belirlenen il ihtiyacı listelerinin gümrük idarelerine bildirilmesi, e) Sınır ticareti kapsamında ithal edilen ham petrol ve ithal ve ihraç edilen diğer ürünlere ilişkin gümrük idarelerince her ay Müsteşarlığımıza gönderilen istatistiklerin saklanması ve derlenmesi, f) Sınır ticaretine ilişkin denetim elemanlarından gelen raporların incelenip değerlendirilmesi.

g) Bakanlar Kurulu Kararları kapsamında gerektiğinde toplantı yapılmasının sağlanması ile Müsteşarlığımızca konuyla ilgili diğer kurumlarca düzenlenen toplantılara katılım sağlanması ve bu kurumlarla gereken yazışmaların yapılması, Sınır Ticaret Merkezleri ile ilgili olarak; a) Sınır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına yönelik ilgili kurum ve kuruluşların iştirakiyle düzenlenen toplantılarda Müsteşarlığımızı temsil etmek, b) Sınır Ticaret Merkezleri ile ilgili gümrük işlemlerine ilişkin mevzuatı oluşturmak, c) Sınır Ticaret Merkezlerinin işleyişiyle ilgili gümrüğü ilgilendiren sorunların çözümünü sağlamakve Sınır Ticaret Merkezindefaaliyet gösteren mağazaların işletme izinlerini iptal etmektir 1.5.3. SINIR TİCARETİ İLE İLGİLİ BKK VE YÖNETMELİKLER Smır ticaretinde normal ihracat ve ithalat işlemlerine uygulanan yasal kuralların pek çoğu uygulanmaz. Türkiye'de 1970'li yılların sonlarından itibaren uygulanmaya başlayan smır ticareti, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde uygulanan özel bir dış ticaret şekli olarak karşımıza çıkmaktadır^ ^ Smır ticaretinin uygulanmasına ilişkin olarak bugüne kadar çok sayıda Bakanlar Kurulu Kararı çıkartılmış ve bu Kararlara istinaden Yönetmelikler yayımlanmıştır. Bakanlar Kurulu Kararları ve Yönetmeliklerin birçoğu yürürlükten kaldırılmıştır^^. Smır ticareti ile ilgili olarak Ülkemizde yapılan 31 Muammer SÖNMEZ, Sınır ve Kıyı Ticareti, Erzurum 1995, sf. 119 32 21.02.1985 tarih ve 18673 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Sınır Ticareti Yönetmeüği, 28.04.1989 tarih ve 89/14040 sayıh Bakanlar Kurulu Karan ile yürürlüğe giren Sınır Ticareti Yönetmeliği'nin 15'inci maddesi ile yürürlükten kaldmhnıştır. 04.05.1989 tarih ve 20158 sayılı Resmi Gazete'de yaymüanan Smır Ticaret Yönetmeliği ise 08.08.1990 tarih ve 90/800 sayılı Sınır ve Kıyı Ticareti Yönetmeliği'nin 14'üncü maddesiyle yürürlükten kaldırılmış, daha sonra 08.08.1990 tarihli ve 90/800 sayılı Yönetmelik, 19.01.1992 tarih ve 92/2639 sayıh Sınu- ve Kıyı Ticareti Yönetmeliği'nin 16'ncı maddesiyle yürürlükten kaldınimıştır. Bu Yönetmelik, 1.9.1993 gün ve 21685 sayıh Resmi Gazete de yayımlanan 13.08.1993 tarih ve 93/4723 saydı Karar ile yürür lükten kaldmimıştır.

düzenlemeler çalışmamızm smır ticaretinin Türkiye'deki gelişimi kısmında verilmiştir. O nedenle çalışmamızın bu kısmında tekrar olmaması açısından benzer düzenlemelere yer verilmeyecektir. Smır ticareti uygulaması ile ilgili olarak yaşanan süreçte geçerliliğini koruyan ve uygulamaya yön veren Bakanlar Kurulu Kararları ve Yönetmelikler bulunmaktadır. Uygulamaya girdiği tarihten bu yana fazlaca tartışılan ve olumsuz yönleri ile gündeme gelen smır ticareti konusunda 2000 yılında çıkartılan 2000/364 ve 2002'de çıkartılan 2002/4517 sayılı Bakanlar Kurulu Karamamesi ile yeni kısıtlamalar getirilmiştir. 1.5.3.1. SINIR TİCARETİNİN DAYANAĞI Smır ticareti, 28 Nisan 2000 tarihinde yürürlüğe giren, 10.03.2000 tarihli ve 2000/364 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı kapsamında yürütülmektedir 28 Nisan 2000 tarihinde yürürlüğe giren, smır ticaretinin düzenlenmesine ilişkin 10.03.2000 tarihli ve 2000/364 sayıh Bakanlar Kurulu Kararı, bütün bu çerçeveyi çizen karardır. Mezkûr kararın dayanağı, aslında 27.10.1999 tarih ve 454 sayılı Millî Güvenlik Kurulu Tavsiye Kararından oluşmaktadır. 1.5.3.2. SINIR TİCARETİNİN YAPILACAĞI İLLER Sımrticaretinin, Ağrı, Ardahan, Artvin, Gaziantep, Hakkari, Hatay, İğdır, Kilis, Mardin, Şanlıurfa, Sımak ve Van ilerinde uygulama imkânı bulunmaktadır. Ayrıca, Esendere Gümrük Kapısından İran, ilaveten Üzümlü ve Çalıdüzü Beldelerindeki açık pazar yerlerinden de Irak'la smır ticareti yapma imkânı vardır. Uygulama esasen Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden yapılan ihracatın artırılması ve bu ihracat sayesinde, bölgede sınaî ve ticarî gelişmenin sağlanması, ayrıca smır illerinin ihtiyacının bir bölümünün ithalat yoluyla daha düşük maliyetle karşılanması ve bu bölgelere ekonomik canlılık getirilmesi amacıyla başlatılmıştır.

1.5.3.3. SINIR TİCARETİ YAPABİLECEK KİŞİLER Sınır ticareti yapma hakkı sadece ilgih ilde en az üç aydır faaliyette bulunan tüzel kişilere verilmiştir. Sınır ticaretinin amacına uygun olarak yürütülmesinden ilgili Valilikler sorumludur. İthalat ve ihracat işlemleri, Vali veya Vali Yardımcısı başkanlığında toplanan ve oybirliğiyle karar alan İl Değerlendirme Kurulunca tanzim edilen Uygunluk Belgesi kapsamında gerçekleştirilmektedir. Valiliklerce hiçbir nam ve hesap adına kesinti yapılmamakta ve Valiliklerce kurulan vakıf, şirket vb. tarafından sınır ticareti yapılmamaktadır. İthal edilen ürünlerin il dışına çıkarılması halinde "belge iptali" gibi cezai müeyyideler uygulandığı gibi ceza kesilmesi de söz konusudur. 1.5.3.4. SINIR TİCARETİNE KONU MALLAR Sınır ticareti yoluyla ithalatına izin verilen ürünler; Ham petrol, Kota kapsamında tarım ürünleri ve diğer ürünler, Kota sistemine tabi olmayan mallar. Ham petrol TÜPRAŞ ile sözleşme imzalayan şirketlerce, Irak'tan karayoluyla Habur Gümrük Kapısı'ndan gerçekleştirilmiştir. Ham petrol ithalatını gerçekleştirecek firmalar için Başbakanlık Makamından onay alınması gerekmekteydi. Bu kapsamda getirilen ham petrol, her türlü vergi ve fondan muaf olarak miuileştirilmiştir. 2000 yılında; toplam 2.750.000 ton/yıl, 2001-2002 döneminde; toplam 4.000.000 ton, 2003 yılı için ise; 4.000.000 ton ham petrol ithalatı Başbakanlık tarafından uygun görülmüştür^^ 1997 yılında, motorinin de sınır ticareti kapsamına alınmasıyla birlikte, söz 33 "Smır Ticareti ve Sınır Ticaret Merkezleri", Eylül 2007, http://www.makinebirlik.com/ makine jortal/dokuman/s%c4%b ln%c4%b lr%20ticare ti%20ve%20merkezleri.ppt. Erişim: 03.01.2008