DENEY 1: LABORATUVARLA TANIŞMA VE DİRENÇ DEĞERİNİN BELİRLENMESİ

DENEY 1: LABORATUVARLA TANIŞMA VE DİRENÇ DEĞERİNİN BELİRLENMESİ A. DENEYİN AMACI : Laboratuvar araçları hakkında genel bilgi edinmek. Laboratuvarda uyulması gereken kuralları kavramak. Direnç renk kodlarından direnç değerini tespit etmeyi öğrenmek. B. KULLANILACAK ARAÇ VE MALZEMELER : 1. DC güç kaynağı 2. El tipi multimetre 3. Masa tipi multimetre 4. Protoboard 5. Değişik değerlerde dirençler Giriş: Mühendislik dallarının tümünde olduğu gibi, Elektrik Elektronik mühendisliği eğitiminde laboratuvar ve deney çalışmaları çok önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmalar, teorik derslerde kağıt üzerinde öğrenilen bilgilerin fiziksel ortamda nasıl kullanılacağını bize gösterir. Elektrik Elektronik mühendisliğinde amaç, insanlığın yaşam kalitesi ve yaşam konforunu artırmak için gerekli olan teknolojiyi üretmek olduğuna göre, mühendislik öğrencisinin laboratuvar dersleri ile pratik bilgisini çok iyi bir şekilde geliştirmesi gerekmektedir. Bu yapılmadığı taktirde, mezuniyet sonrası ne yapacağını bilemeyen ve işe gitmeye korkan bir mühendis durumuna düşülmesi kaçınılmaz olacaktır. Elektrik-Elektronik Mühendisliğinde karşılaşılan problemlerin çoğunda devre analizi kuramı önemli rol oynamaktadır. Bu nedenle öğrencilerin, devre analizi dersinin tamamlayıcısı olan Elektrik Devre Laboratuvarı dersine gerekli ehemmiyeti göstermesi çok önemlidir. Elektrik Devre Laboratuvarında amaç, öğrencinin ilk defa karşılaştığı elektrik ve elektronikle ilgili temel cihazları ve temel devre elemanlarının davranışını öğrenmesini sağlamaktır. Bunun için her hafta yapılacak dört saatlik deneyler, genel olarak üç kısımdan oluşmaktadır: 1.Ele alınan devrenin teorik olarak çözülerek istenen niceliklerin hesaplanması, 2. Devrenin protoboard üzerine kurularak hesaplanan niceliklerin ölçülmesi, 3. Hesap ve ölçüm ile elde edilen sonuçların PSPICE programı kullanılarak simülasyon ile doğrulanması. Deneyleri bu şekilde gerçekleştiren öğrenciler, hem derste öğrendikleri analiz metodlarını gerçek devreler üzerinde tekrar etmiş olacaklar, hem gerçek ortamda devre kurarak ölçümler yapacaklar ve hem de PSPICE gibi popüler bir simülasyon programını kullanmayı öğrenmiş olacaklardır. Sonuç olarak, başarılı bir Elektrik-Elektronik Mühendisi olmanın en önemli aşaması pratik bilginin çok iyi bir şekilde öğrenilmesidir. Bu bilginin elde edilmesinde ilk adım ise Elektrik Devre Laboratuvarında verilen bilgilerin en iyi şekilde öğrenilmesi ve hazmedilmesidir. 1

C. DENEY İLE İLGİLİ ÖN BİLGİ: Sevgili Laboratuvarımız: Elektrik-Devre Laboratuvarı, 16 deney masasından oluşmaktadır. Bu masalardan birinin genel görünümü Şekil 1 de verildiği gibidir. Masa Tipi Multimetre DC Güç Kaynağı Osiloskop Fonksiyon Jeneratörü El Tipi Multimetreler Protoboard Şekil 1 Devre Analizi Laboratuvarındaki bir deney masası nın genel görünümü Şekil 1 den de görüleceği gibi, bir laboratuar masasında çeşitli cihazlar bulunmaktadır. Bu cihazlar genel olarak üç grup altında toplanabilir: 1. Güç kaynakları: DC güç kaynağı, Fonksiyon jeneratörü (AC güç kaynağı). Bu cihazlar laboratuvarda kurulan devrenin elektriksel olarak beslenmesinde kullanılırlar. 2. Ölçü aletleri: El tipi multimetre, Masa tipi multimetre, Osiloskop. Bu cihazlar, devrede bulunan herhangi bir eleman üzerindeki akım, gerilim ve direnç ölçümlerini gerçekleştirmek için kullanılırlar. 3. Protoboard: Üzerine devre kurulması için kullanılan bir düzenektir. Laboratuvar çalışmasında önce protoboard üzerine gerekli elemanlar yerleştirilerek devre kurulur, sonra güç kaynağı bağlanarak devreye elektrik verilir. En sonunda da ölçü aletleri kullanılarak gerekli ölçümler yapılır. Elektrik Devre Laboratuvarı I de, bu cihazlardan yalnızca DC güç kaynağı, el tipi multimetre, masa tipi multimetre ve protoboard kullanılacak; Osiloskop ve fonksiyon jeneratörü ise Elektrik Devre Laboratuvarı II deneylerinde kullanılacaktır. Aşağıda, ilk dönem kullanılacak olan cihazların tanıtımı ve kullanım şekilleri verilmektedir. 2

DC GÜÇ KAYNAĞI: 1 2 3 4 Açma-Kapama Tuşu Şekil 2 DC Güç Kaynağı Kaynak Çıkışları DC Güç Kaynağı, protoboard üzerine kurulacak devrelere elektrik beslemesi sağlamak amacıyla voltaj kaynağı olarak kullanacağımız cihazdır. Laboratuvar da bulunan ve Şekil 2 de görülen GW marka DC güç kaynağı temel olarak dört kısımdan oluşmaktadır: 1. I nolu ayarlı güç kaynağı, 2. II nolu ayarlı güç kaynağı, 3. Ayarlı kaynak seçim tuşları, 4. Sabit 5V luk güç kaynağı. Demek ki, cihazımız aslında iki ayarlı, bir sabit olmak üzere toplam üç tane kaynaktan oluşmaktadır. Her kaynağın değişik renklerde (kırmızı, siyah ve yeşil) olmak üzere değişik sayıda çıkışları mevcuttur. Bu dönem yapılacak olan deneylerde pozitif olan kırmızı uç ve negatif olan siyah uç kullanılacaktır. Şekil 2 de görülen DC Güç kaynağının I ve II nolu ayarlı kaynakları aslında birbirinin aynısı olup, her bir kaynak 0-32V arası istenen değere ayarlanabilir voltaj üretirler. Her iki kaynak, kırmızı uç ile siyah uç arasında ayarlanan değerde potansiyel fark oluşturur. Şimdi, örneğin 8V luk bir voltaj kaynağına ihtiyaç duyduğumuzu farz edelim. 8V luk voltajı I veya II nolu ayarlı kaynaktan her hangi birini kullanarak kolayca oluşturabiliriz. Bunun için yapılması gereken adımlar şunlardır: 1. İlk başta üzerinde CURRENT yazan akım ayar tuşu ile VOLTAGE yazan voltaj ayar tuşlarının en solda bulunduğundan emin olun. Bu durumda üzerinde C.C yazan lamba kırmızı olarak yanarken, C.V. yazan lamba sönük durumdadır. Ekranda ise 0.0V görülmelidir. 2. Kırmızı lamba yanıyorken voltaj ayar tuşu ile istenilen voltajı ayarlamak mümkün değildir. Bu nedenle önce akım ayar tuşu sağa doğru az bir miktar çevrilerek, kırmızı lamba sönüp C.V. lambası yeşil olarak yanıncaya kadar bir miktar akım verilmelidir. 3

3. Yeşil lamba yandıktan sonra voltaj ayar tuşu ekranda 8V görülene kadar sağa doğru çevrilir. 4. Ayarlı kaynağın kırmızı çıkışına kırmızı kablo ve siyah çıkışına siyah kablo bağlanarak, kabloların diğer uçları devrede ilgili yere bağlanarak, devre 8V luk voltaj ile beslenmiş olur. Ekranın yan tarafında, üzerinde AMPS ve VOLTS yazan kademeli tuşlar vardır. Normalde tuş VOLTS kademesinde bulunur ve böylece ayarlanan voltaj değeri ekranda görünmüş olur. Eğer tuş AMPS kademesine alınırsa, ekranda devrenin kaynaktan çektiği akım değeri görülür. Cihazımız bir voltaj kaynağı olduğu için, istenen voltaj değeri ayarlanabilir, ancak üretilen akımın üzerinde herhangi bir kontrol imkanı yoktur. Üretilen voltaj ve devredeki toplam direnç miktarıyla orantılı bir değerde akım üretilir. Bu güç kaynağından çekilebilecek akım miktarı maksimum 3A dir. HATIRLATMA: Eğer C.C. lambası yanıyorsa kaynak, istenen gerilimi üretemiyor anlamına gelir. Böyle bir durumda iki sorun olabilir: 1. İlk başta yeterince akım verilmemiştir. Çözüm: Akım ayar tuşu sağa doğru az bir miktar çevrilerek gerekli akım sağlanır. 2. Akım yeterince verilmiş ancak C.C. lambası hala yanıyorsa, muhtemelen devremizde bir kısa devre vardır ve kaynaktan 3A den fazla akım çekilme durumu vardır. Çözüm: Güç kaynağı hemen kapatılır ve devredeki kısa devre problemi çözülür. Daha sonra tekrar güç kaynağı açılır. Güç Kaynağının 3. kısmı olan ayarlı kaynak seçim tuşları iki tuştan ibaret olup, I ve II nolu ayarlı kaynakların değişik bağlanma şekillerini ifade eder: - INDEP: Her iki tuş, basılı değil konumunda ise iki ayarlı kaynak birbirinden bağımsız çalışır. Yani elimizde iki farklı kaynak vardır ve birbirinden bağımsız değerlere ayarlanabilir (örneğin 3V ve 15V gibi). - SERIES: Soldaki tuş basılı konumda, sağdaki tuş basılı değil konumunda ise kaynaklar cihazın içinden birbirine seri bağlanır. Bu durumda ayarlamalar, 'master' olan 2. bölgedeki kaynaktan yapılabilir. - PARALLEL: Her iki tuş, basılı konumda ise iki kaynak birbirine paralel demektir. Bu durumda ayarlamalar, 'master' olan 2. bölgedeki kaynaktan yapılabilir. Ayarlı kaynak seçim tuşlarını ne zaman kullanırım? - Eğer tek bir kaynağa ihtiyacım varsa ve 32V/3A yeterliyse, INDEP konumu ile tek bir ayarlı kaynağını kullanabilirim. - Eğer aynı anda iki farklı kaynağa ihtiyacım varsa, INDEP konumunda her iki ayarlı kaynağı bağımsız olarak kullanabilirim. - Değeri 32V'tan daha fazla bir voltaj kaynağına veya ±15V gibi simetrik iki voltaj kaynağına ihtiyacım varsa, SERIES konumu işimi görecektir. Bu durumda INDEP konumu yetersiz kalır. 4

- 3A'den daha fazla akım çekmek istiyorsam, PARALLEL konumunu kullanmalıyım. (Bu konuma, bu dönem ihtiyacımız olmayacak) Güç kaynağının 4. kısmı olan sabit voltaj kaynağı yalnızca 5V luk voltaj üretir. Eğer 5V luk bir kaynağa ihtiyacınız varsa, ayarlı kaynakları kullanarak 5V u ayarlamak yerine doğrudan bu kaynağı kullanabilirsiniz. Böylece, ayarlı kaynaklarda uygulanan adımlar uygulanmadan doğrudan kablolar kaynağın çıkışına bağlanarak 5V elde edilebilir olması bize kolaylık sağlayacaktır. EL TİPİ VE MASA TİPİ MULTİMETRELER: B A C Şekil 3 El Tipi Multimetreler Multimetre (multi-çok, çoklu, metre-ölçüm), isminden de anlaşılacağı üzere elektriksel olarak çok çeşitli ölçümler yapabilen cihazlardır. Bir multimetre ile akım, voltaj, direnç, kapasite, vb. gibi çok çeşitli elektriksel niceliklerin ölçümleri mümkündür. İki çeşit multimetre vardır: El tipi multimetre, Masa tipi multimetre. El tipi multimetreler, taşınabilir olduklarından kullanımı en çok tercih edilen multimetrelerdir. Laboratuarımızda - Şekil 3 te görüldüğü gibi- iki farklı marka (Brymen-kırmızı renkli, Flukesarı renkli) multimetre mevcuttur. Bir el tipi multimetre, genel olarak üç kısımdan oluşur: A. Kademe tuşu, B. Ekran, C. Çıkış uçları. 5

Kademe tuşu multimetrenin en önemli işlevsel kısmıdır. Kademe tuşu dairesel bir şekilde hareket ederek, istenilen niceliğin seçimini sağlar. Bu nicelikler içinde en çok kullanılanları V : dc voltaj, V ~ : ac voltaj, m V : dc mili-voltaj, m V ~ : ac mili-voltaj, A : dc akım, A ~ : ac akım, m A : dc mili-akım, m A ~ : ac mili-akım, : direnç şeklinde tanımlanır. Şekil 3 e dikkat edilirse, kademe tuşunun uğradığı her bir kademede bazen bir nicelik, bazen de sarı renkli yazılmış iki veya üç nicelik belirtilmiştir. Sarı renkli nicelikler ikinci ve üçüncü fonksiyon tuşlarıdır. Bu fonksiyonların kullanımı bilgisayardaki shift tuşunun kullanımı gibidir. Eğer bir kademede birden fazla nicelik varsa, öncelik kademe tuşuna en yakın niceliktedir. Eğer diğer nicelikler kullanılmak isteniyorsa, kırmızı multimetrede SELECT tuşu ve sarı multimetrede ise sarı renkli tuşa basılarak işlev yerine getirilir. Bu tuşlara bir defa basınca ikinci fonksiyon, iki defa basınca da varsa- üçüncü fonksiyonda ölçüm yapılır. Bir kez daha basınca normal ölçüm fonksiyonuna geri dönülmüş olur. Ölçü aletinin ekranına bakarak, hangi modda olduğu kolayca anlaşılabilir. Multimetreyi ölçüm yapılacak devre elemanına bağlamak için ara eleman olarak prob denilen kablolar çıkış uçlarına bağlanır. Bunun için cihazın dört tane çıkışı vardır. Ölçüm yaparken, siyah prob her zaman, COM çıkışına bağlanmalı, kırmızı prob ise ne ölçülmek isteniyorsa ona bağlanmalıdır: yani, amper düzeyinde akım ölçümü yapılacağı zaman A çıkışına; miliamper veya mikroamper düzeyinde akım ölçümü yapılacağı zaman ma µa çıkışına (Fluke marka ölçü aletinde 400mA'e kadar akım ölçümü yaparken 400mA çıkışına, amper düzeyindeki ölçümler için 10A çıkışına bağlanmalıdır); direnç, gerilim veya kapasite ölçüleceği zaman ise V çıkışına bağlanmalıdır. HATIRLATMA: Multimetrelerde her ölçüm öncesi dikkat edilmesi gereken bir üçlü kontrol kuralı vardır: Önce kademe tuşu ile uygun nicelik seçilir. Sonra, doğru niceliğin seçilip seçilmediği ekrandan kontrol edilir. Sonunda, probların doğru çıkışa bağlanıp bağlanmadığına bakılır. Burada özellikle probların doğru çıkışa bağlanıp bağlanmadığı çok önemlidir. Örneğin, akım kademesi seçilip problar yanlışlıkla voltaj çıkışlarına bağlanırsa, bu durumda multimetrenin sigortası atabilir. Eğer o anda laboratuvar görevlisi de yoksa, o masadaki deneyde ölçüm yapılması mümkün olmayabilir!!! Özellikle ardı ardına yapılan sürekli ve karışık nicelik ölçümlerinde, probların yerinin düzeltilmesi sıkça unutulmaktadır. Bu nedenle her ölçüm öncesi üçlü kontrol kuralını uygulamak olmazsa olmaz önceliğimizdir. Şekil 4 te dc volt ölçümü için hazırlanmış multimetre şekilleri görülmektedir. Şekil 5 te sarı multimetrede dc mili-amper ölçümü ve kırmızı multimetrede ise dc amper ölçümü için hazırlanmış multimetre şekilleri görülmektedir. 6

_ Şekil 4 DC voltaj ölçmeye hazır multimetreler. Şekil 5 DC mili-amper ve DC amper ölçmeye hazır multimetreler. 7

Şekil 6 Masa tipi multimetre Şekil 6 da laboratuarımızda kullanılan GW INSTEK marka bir masa tipi multimetre görülmektedir. Masa tipi multimetreler, genellikle el tipi multimetrelere göre daha hassas olmalarına karşın, taşınabilir olmamaları kullanım alanlarını kısıtlamaktadır. Masa tipi multimetreler ile ölçüm yapmak, el tipi multimetreler ile yapılan ölçüm ile oldukça benzerdir. Siyah prob yine her zaman COM'a bağlanmalıdır. Kırmızı uç; akım ölçerken, 2 amperden küçük ölçümler için Max 2A çıkışına, 2A-20A arası ölçümler için ise Max 20A çıkışına bağlanmalıdır, diğer nicelik ölçümleri içinse V Ω çıkışına bağlanmalıdır. Şekil 6 ya dikkat edilirse, masa tipi multimetrede hangi nicelik ölçülecekse onun ile ilgili tuşa basılmalıdır. Tuşların üzerindeki mavi yazılar, ikincil niceliklerdir. Shift butonuna bastıktan sonra bu tuşlara basılırsa, ikincil nicelik ölçümü aktif hale gelecektir. PROTOBOARD: Elektronik çağının 1980 lı yılların ortasına kadar olan bölümünde, kağıt üzerinde oluşturulan bir devre genellikle delikli bakır plaket üzerine lehimlenir ve daha sonra besleme verilerek doğru bir şekilde çalışıp çalışmadığı gözlenirdi. Bu ise zaman harcayan ve devre doğru bir şekilde çalışmadığında işlerin yeniden başa döndüğü zor bir işlemdi. 1990 lara doğru, ele alınan bir devrenin çalışıp çalışmadığını kontrol etmek ve daha önemlisi elektronik eğitiminde kullanmak amacıyla protoboard adı verilen bir düzenek geliştirildi. Protoboard da devre kurarken elemanları birbirine lehimleme gereği olmayışı ve bir kural çerçevesinde hızlıca birbirine bağlanabilmesi, protoboard ı laboratuvar ortamında kullanılabilecek ideal bir eleman haline getirmektedir. Protoboard hakkında daha detaylı ikinci deney föyünde verilecektir. Şekil 7 de deney masalarında bulunan protoboard ın resmi görülmektedir. 8

Şekil 7 Protoboard. EN TEMEL ELEKTRONİK DEVRE ELEMANI: DİRENÇ (RESİSTOR) Direnç, elektronikte en sık kullanılan devre elemanıdır. Direncin en önemli özelliği adından da anlaşılacağı üzere- üzerinden akan akıma karşı koyması ve üzerinde bir miktar güç harcamasıdır. Şekil 8 de değişik özelliklerde üretilmiş dört tane direnç görülmektedir. Düşük wattlı direnç olarak adlandırılan şekildeki ilk üç direnç, en çok kullanılan direnç çeşitlerindendir. Direncin boyutu ile üzerinde harcadığı güç miktarı birbiri ile doğru orantılıdır. Düşük wattlı dirençler genellikle çeyrek wattlık (0.25W), yarım wattlık (0.5W) ve Şekil 8 Çeşitli Direnç Elemanları 9

bir wattlık (1W) direnç şeklinde sınıflandırılırlar. Şekil 8 deki üç dirençten ortadaki çeyrek wattlık, soldaki yarım wattlık ve sağdaki ise bir wattlık dirençlerdir. Bu değerler, bir direncin üzerinde harcanabilecek maksimum güç değerini gösterir. Bu değerin üstünde güç harcanmaya kalkışılırsa, direnç elemanı kor halini alıp yanar ve kullanılamaz hale gelir. Şekilde en sağdaki dördüncü direnç ise boyutundan da anlaşılacağı üzere yüksek wattlı direnç veya kısaca wattlı direnç olarak adlandırılır. Düşük wattlı dirençlerin watt değeri boyutlarından anlaşılırken, wattlı dirençlerin watt değeri doğrudan üzerinde yazar. Bir direncin watt değeri, aslında onun direnç değerini ifade etmez. Bir direncin esas değeri, yani akıma karşı koyma kabiliyeti ohm ( ) ile ifade edilir.bir direncin değerini öğrenmek için iki yol vardır: 1. Direnci kademesinde multimetre ile ölçerek, 2. Üzerinde bulunan renk kodlarından faydalanarak. Not: Yukarıda anlatılan watt-boyut ilişkisi burada geçerli değildir. 1. Multimetre ile Direnç Ölçümü: Multimetrenin yukarıda anlatılan genel kullanım özelliklerini hatırlayarak, bir direnci multimetre ile nasıl ölçeceğimize bakalım: Bunun için önce multimetreyi ohmmetre olarak ayarlamamız lazımdır. Bunun için önce multimetrenin ortasında bulunan kademe tuşunu Ω kademesine ayarlarız (bu durumda ekranın kenarında Ω işareti görülmelidir), daha sonra elimizdeli iki probdan siyah olanını COM çıkışına, kırmızı olanı ise V Ω çıkışına bağlarız. Son olarak üçlü kontrol kuralı nı unutmamalıyız. Artık multimetre, direnç ölçümü için hazır hale gelmiştir (Şekil 9). Şekil 9 Direnç ölçümü için hazır hale getirilmiş bir multimetre. Şimdi direncin değerini ölçebiliriz. Bunun için kırmızı probun boştaki diğer ucu direncin herhangi bir bacağına, siyah probun boştaki diğer ucu ise direncin diğer bacağına bağlanır (Şekil 10). Böylece multimetre, direnç ölçümü için elemana paralel bağlanmış olur. Ekranda okunulan değer, direncin Ω cinsinden değeridir (Şekil 11). Bazı dirençlerin değeri çok büyük olabilir. Bu durumda ekranın kenarında kilo (k), mega (M) gibi harfler görünecektir. 10

Ω R Şekil 10 Ohmmetrenin Dirence Paralel Olarak Bağlanması Şekil 11 Multimetre ile direnç ölçümü. 2. Renk Kodları ile Direnç Değerinin Belirlenmesi: Bir direncin değerini belirlemenin en kolay yolu, üzerinde bulunan ve renk bandı olarak adlandırılan renkli şeritleri göz önüne almaktır (Şekil 12). Şekil 12 Üzerinde renk bandlarının bulunduğu direnç elemanı. Dirençlerin değerine bağlı olarak, üzerlerinde değişik sayıda bandlar bulunur. Elektrik devrelerinde sıklıkla kullandığımız dirençler dört ve beş renk bandlı dirençlerdir (Şekil 13). Bununla birlikte iki, üç ve altı renk bandlı dirençler de mevcut olup, kullanım alanları sınırlıdır. 11

4 band renk kodlama 5 band renk kodlama Şekil 13 Dört ve beş renk bandlı dirençler (Direncin kenarına en yakın renk, 1. renk bandıdır). Direncin üzerinde bulunan her bir rengin özel rakamsal karşılığı vardır. Tablo 1 de her bir rengin ilgili olduğu banda ait rakamsal karşılıkları görülmektedir. Tablo 1. Direnç renk kodları. RENKLER KATSAYI değeri. band. band. Band Çarpan Tolerans Siyah 0 0 0 Kahverengi 1 1 1 1 ± %1 Kırmızı 2 2 2 2 ± %2 Turuncu 3 3 3 3 Sarı 4 4 4 4 Yeşil 5 5 5 5 ± %0.5 Mavi 6 6 6 6 ± %0.25 Mor 7 7 7 7 ± %0.10 Gri 8 8 8 ± %0.05 Beyaz 9 9 9 Altın -1 ± %5 Gümüş -2 ± %10 Renksiz ± %20 Tablo 1 de görülen rakamsal karşılıklar, R = x 10 (dört renk bandlı direnç) R = x 10 (beş renk bandlı direnç) formülünde yerine konularak, bir direncin değeri kolayca belirlenebilir. Tablo 2 de konu ile ilgili bazı örnekler görülmektedir. REFERANSLAR 1. www.biltek.tubitak.gov.tr, 2. Lessons in Electric Circuits, 3. All About Circuits kitabı. 12

Tablo 2. Direnç renk kodlarından direnç değeri belirleme örnekleri. Mor-Yeşil-Kahverengi-Altın Kahverengi-Siyah-Kahverengi-Gümüş Beyaz-Kahverengi-Sarı-Altın Kahverengi-Gri-Kırmızı-Altın Kırmızı-Kırmızı-Sarı-Altın Kahverengi-Siyah-Siyah-Kahverengi- Kahverengi 4 band renk kodlama örnekleri 1. Katsayı = Mor (7), 2. Katsayı = Yeşil (5) Çarpan = Kahverengi (1) Tolerans = Altın (%5) Direnç değeri = 7 5 x 10 1 %5= 750 %5 1. Katsayı = Kahverengi (1), 2. Katsayı = Siyah (0) Çarpan = Kahverengi (1) Tolerans = Gümüş (%10) Direnç değeri = 1 0 x 10 1 %10= 100 %10 1. Katsayı = Beyaz (9), 2. Katsayı = Kahverengi (1) Çarpan = Sarı (4) Tolerans = Altın (%5) Direnç değeri = 9 1 x 10 4 %5= 910 k %5 1. Katsayı = Kahverengi (1), 2. Katsayı = Gri (8) Çarpan = Kırmızı (2) Tolerans = Altın (%5) Direnç değeri = 1 8 x 10 2 %5= 1.8 k %5 1. Katsayı = Kırmızı (2), 2. Katsayı = Kırmızı (2) Çarpan = Sarı (4) Tolerans = Altın (%5) Direnç değeri = 2 2 x 10 4 %5= 220 k %5 5 band renk kodlama örnekleri 1. Katsayı = Kahverengi (1), 2. Katsayı = Siyah (0), 3. Katsayı = Siyah (0), Çarpan = Kahverengi (1) Tolerans = Kahverengi (%1) Direnç değeri = 1 0 0 x 10 1 %1= 1 k %1 Turuncu-Turuncu-Kırmızı-Kırmızı- Kahverengi Mavi-Gri-Kahverengi-Turuncu- Kahverengi 1. Katsayı = Turuncu (3), 2. Katsayı = Turuncu (3), 3. Katsayı = Kırmızı (2), Çarpan = Kırmızı (2) Tolerans = Kahverengi (%1) Direnç değeri = 3 3 2 x 10 2 %1= 33.2 k %1 1. Katsayı = Mavi (6), 2. Katsayı = Gri (8), 3. Katsayı = Kahverengi (1), Çarpan = Turuncu (3) Tolerans = Kahverengi (%1) Direnç değeri = 6 8 1 x10 3 %1= 681 k %1 D. DENEY BASAMAKLARI: 1. Direncin değerini belirlemek için yukarıda anlatılan her iki yöntem göz önüne alınacaktır. Masada bulunana eleman kutusundaki birbirinden farklı rastgele 10 tane direnç için, Tablo 3 ü doldurunuz. 13

Tablo 3. Direnç değerlerini belirleme ve ölçme. Direnç Renkleri Direnç Değeri Değer Aralığı El tipi ile ölçüm sonucu Masa tipi ile ölçüm sonucu Ör: Sarı, Gri, Mavi, Altın 48x10 6 %5 = 48 MΩ %5 [45.6, 50.4] MΩ 46.4 MΩ 46.5 MΩ Ör: Gri, Siyah, Altın, Altın 80x10-1 %5 = 8 Ω %5 [7.6, 8.4] Ω 8.1 Ω 8.0 Ω 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2. Aşağıdaki tabloda değeri verilen dirençlerin renk kodlarını elde ediniz. Direnç Değeri Tol. Direnç Renkleri Ör: 480 MΩ ±%5 4 8 x 10 7 Sarı, Gri, Mor, Altın 1 258 Ω ±%10 2 2.2 kω ±%1 3 37.5 MΩ ±%0.5 4 10 kω ±%2 5 7.8 Ω ±%20 E. DENEY SONRASI ÖDEV: Direnç renk kodlarının çok iyi bir şekilde öğrenilmesi gerekmektedir. Bu ödevin kontrolü, haftaya laboratuvara giriş esnasında çeşitli renk kodlarının verilerek direnç değerinin sorulması şeklinde yapılacaktır. Renk kodlarını ezberlemeyen ve bu kodlardan direnç değerini belirleyemeyen öğrenci deneye alınmayacaktır. 14

LABORATUVAR DA UYULMASI GEREKEN KURALLAR 1. Her öğrenci için bir laboratuvar masası belirlenecek ve her öğrenci yıl sonuna kadar aynı masayı kullanacaktır. 2. Her öğrenci kendi masası ve masada kullanılan cihazlardan sorumlu olacaktır. Her deney öncesi, masadaki cihazlar laboratuvar teknisyeni tarafından kontrol edilerek çalışır vaziyette öğrenciye teslim edilecektir. Dolayısıyla öğrenci deney sonunda çalışmayan her cihazdan sorumlu tutulacaktır. Deney başlangıcında cihazı veya kabloları eksik olan masalar, durumu hemen laboratuvar teknisyenine bildirmelidirler. 3. Deney föyü olmayan öğrenciler kesinlikle deneye alınmayacak ve o hafta devamsız sayılacaklardır. 4. Bir önceki deneyde verilen ödevler bir sonraki deneye başlamadan önce kontrol edilecek, ödevi yapmamış olanlar yeni deneye kesinlikle alınmayacak ve o hafta devamsız sayılacaklardır. 5. Toplam devamsızlık hakkı %20 olup, 2 haftadan fazla devamsızlık yapanlar devamsızlıktan otomatik olarak kalacaklardır. 6. Deney esnasında, gerek hesaplamalarda ve gerekse ölçüm işlemlerinde yeterli gayreti göstermeyen öğrenciler dersin hocası veya asistanı tarafından deneyden çıkarılacaktır. 7. Her deney sonunda deney masası ve sandalyeler toplanarak düzenli hale getirilecektir. 8. Her deneyin sonunda deney föyünde istenen hesaplamalar, ölçümler ve sorulara verilecek olan cevaplar ışığında deney föyü üzerindeki ilgili boşluklar tamamlanarak deney raporu oluşturulacak ve asistana teslim edilecektir. Deney raporları önemlidir çünkü 9. Her öğrenci ilk hafta kendisine verilecek olan eleman listesini temin edecek ve sonraki her deney için listedeki tüm elemanları yanında getirecektir. Yanında elemanları olmayan öğrenciler kesinlikle deneye alınmayacaktır. 10. Her öğrenci, deneyde yapılacak olan hesaplamalar için yanında mutlaka çok fonksiyonlu bir hesap makinesi getirmelidir. 15