VİKOR-MAUT YÖNTEMLERİ KULLANILARAK ÇUKUROVA BÖLGESEL HAVAALANI YERİ SEÇİMİ

VİKOR-MAUT YÖNTEMLERİ KULLANILARAK ÇUKUROVA BÖLGESEL HAVAALANI YERİ SEÇİMİ Medine Nur Türkoğlu ve * 2 Yrd. Doç. Dr. Özer Uygun Karabük Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü, Türkiye 2 Sakarya Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Endüstri mühendisliği Bölümü, Türkiye Abstract With continuously changing and dynamic business environment to sustain life firms must adapt to this dynamic. The machine as diverse as human material and having a component with variable characteristics of systems planning,directing and controlling structure has offen difficult and complex. Of several alternatives that require the most accurate and appropriate decisions is a process. This type of process has very few criteria comparison of alternatives in nature. In such cases, providing an analytical perspective, matematical and logical solutions to the problem of multi-criteria decision-making methods which can be applied has a solution to the problem will provide objective and accurate perspective.a service in the aviation industry by utilizing a unique multi-criteria decision making method has been applied.we value the importance of implying the criteria for problem arthitecs, map engineers, geological engineers in Mersin and the fuzzy AHP method utilizing the expert opinion was transferred to the fuzzy numbers and the criteria weights are determined. Çukurova also subject to a current location selection problem of critical airport Fuzzy Analytic Hierarchy Process, Vikor Methods in this area and will consider applications yet Maute. Key Words: Fuzzy Analytic Hiyerarchy Process, Vikor, Maute, Multi-Critera Decision Making, Airport Site Selection. Özet Sürekli değişkenlik gösteren ve dinamik bir iş ortamına sahip firmaların yaşamlarını sürdürebilmeleri için bu dinamizme uyum sağlamaları gerekmektedir. Makine, insan malzeme gibi çok çeşitlilikte ve değişken özellikler gösteren bileşenlere sahip olan sistemlerin planlanması, yönetilmesi ve kontrol edilmesi genellikle zor ve karmaşık bir yapıya sahiptir. Birden fazla alternatif içinden en doğru ve uygun kararlar alınmasını gerektiren bir süreçtir. Bu tip süreçler çok sayılı kriterlere sahip alternatiflerin karşılaştırılması niteliğindedir. Bu gibi durumlarda analitik bir bakış açısı sağlayan, probleme matematiksel ve mantıklı çözümler getirebilen çok kriterli karar verme yöntemlerinin uygulanması, çözüm olarak probleme objektif ve doğru bir bakış açısı sağlayacaktır. Bir hizmet sektörü olan havacılıkta da çok kriterli karar verme yöntemlerinden faydalanılarak özgün bir uygulama yapılmıştır. Aynı zamanda güncel bir konu olan çukurovada kritik havaalanı yeri seçimi problemini Bulanık Analitik Hiyerarşi prosesi, Vikor ve bu alanda uygulaması yapılmamış Maut yöntemini ele alacağız. Yapılan uygulamada problemin kriter önem değer verileri için Mersin mimar, jeoloji mühendisi ve harita mühendisinin de uzman görüşlerinden faydalanılarak bulanık AHP yöntemiyle bulanık sayılara aktarılmıştır ve kriter ağırlıkları belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Bulanık Analitik Hiyerarşi Prosesi, Vikor, Maut, Çok Ölçütlü Karar Verme, Hava alanı yeri seçimi.. Giriş Çukurova bölgesel havaalanının yeri seçimi projesinde hava alanına ihtiyacın olduğu il ve ilçelerde en uygun alternatifler seçilerek bu alternatiflerin değerlendirilmesinde dikkate alınacak olan kriterler belirlenmiştir. Bu alternatif ve kriterler Adana İl Koordinasyon Kurulu tarafından belirtilen açıklama çerçevesinde yapılmıştır. Bu çalışmada on dört kritere göre *Corresponding author: Address: Faculty of Engineering Department of Industrial Engineering Karabük University, E-mail adress: medine_nuuur@hotmail.com, Phone: +05280

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY 25 belirlenen yedi alternatif arasından en uygun seçimi iki yöntemle yapacağız. Kriterlerin ağırlıklarını belirlerken bulanık AHP yöntemini kullanacağız. Alternatif seçimini ise VİKOR ve MAUT yöntemleri ile yapacağız. Daha sonra sonuçları karşılaştırıp değerlendireceğiz. 2. Uygulama Belirlenen kriterler: Alternatifler. Mersin-taşucu 2. Mersin-kumkuyu. Mersin-kargılı. Adana-karataş 5. Mersin-çilekli. Mersin-çeşmeli. Mersin-baharlı Kriterler (A). Maliyet 2. Tarım arazi kullanımı. Narenciye bahçesi potansiyeli. Arazi kodu 5. Nüfus. Kapsadığı hizmet alanı. Zeminin jeolojik özellikleri 8. Dolgu ihtiyacı. Biyolojik çeşitlililik 0. Fay hattı potansiyeli. Çevrenin gelişimi 2. Topoğrafya. Kara ulaşımına erişim. Atmosfer koşulları Tablo : Kriterler İçin Elde Edilen İkili Karşılaştırma Matrisi KRİT A A 2 A A A 5 A A A 8 A A 0 A A 2 A A ERLE R A (,, (2,,) (/,/ (/,/ (,,5) (,,2) (/,/ (2,,) (/,/ (/,/ (,2,) (,,5) (/,/ (,5,) 5,/),/5) 8,/) 8,/),/8) 8,/) A 2 (/,/,/2) (,, (,5,) (,,5) (5,,) (,,5) (/,/ 5,/) (,,2) (/5,/,/) (/,/,/5) (,,8) (,,2) (,2,) (/2,, ) A (,5,) (/,/ 5,/) (,, (2,,) (5,,) (,,2) (/,/,/2) (,,5) (,,2) (,5,) (,,8) (/2,, (,,5) (,,2) A (5,,) (/5,/,/) (/,/,/2) (,, (,,5) (,,2) (/,/ 5,/) (/2,, (/8,/,/) (/,/,/2) (2,,) (/2,, (,2,) (/,/ 2,

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY 2 A 5 (/5,/ (/,/ (/,/ (/5,/ (,, (½,, (/,/ (2,,) (/8,/ (/5,/ (,,5) (2,,) (,,2) (,2,),/),/5),/5),/),/2),/),/) A (/2,, (/5,/ (/2,, (/2,, (,,2) (,, (/8,/ (2,,) (/,/ (/,/ (,5,) (,,2) (/,/ (,2,),/),/),/5) 2,,/2) A (,8,) (,5,) (2,,) (,5,) (2,,) (,,8) (,, (2,,) (/2,, (,,2) (/5,/ (2,,) (/2,, (,,8),/) A 8 (/,/ (/2,, (/5,/ (,,2) (/,/ (/,/ (/,/ (,, (/5,/ (/8,/ (,2,) (,,2) (/2,, (,8,),/2),/),/2),/2),/2),/),/) A (,8,) (,,5) (/2,, (,,8) (,,8) (5,,) (,,2) (,,5) (,, (,,2) (2,,) (/2,, (,5,) (8,,) A 0 (8,,) (5,,) (/,/ (,,8) (,,5) (,2,) (/2,, (,,8) (/2,, (,, (,,2) (,5,) (/2,, (,,8) 5,/) A (/,/ (/8,/ (/8,/ (/,/ (/5,/ (/,/ (,,5) (/,/ (/,/ (/2,, (,, (/5,/ (/,/ (,,2) 2,,/),/),/2),/) 5,/) 2,,/2),/),/5) A 2 (/5,/ (/2,, (,,2) (,,2) (/,/ (/2,, (/,/ (/2,, (,,2) (/,/ (,,5) (,, (,,2) (,5,),/),/2),/2) 5,/) A (,8,) (/,/ (/5,/ (/,/ (/2,, (2,,) (,,2) (,,2) (/,/ (,,2) (5,,) (/2,, (,, (8,,) 2,,/) 2, 5,/) A (/,/ 5,/) (,,2) (/2,, (,2,) (/,/ 2, (/,/ 2, (/8,/,/) (/,/ 8,/) (/,/,/8) (/8,/,/) (/2,, (/,/ 5,/) (/,/,/8) (,, Adım. [ g i j ] - = (,, ) Adım 2. V(M 2 M ) = sup y>=x min M (x), M2 (y) = M2 (d) m 2 m M2 (d) = { l u 2 0 } diğer Adım. V(M M,M 2,..,M K )=V[(M M ) ve (M M 2 )ve..ve (M M k )] = minv(m M i ), i=,2,,k. d (A i )=minv(s i S k ) Adım. W=(d(A ), d(a 2 ), d(a n )) T Hesaplama sonucuna göre sentez değerleri aşağıdaki gibidir: S X =(m, l, u) S A = (.5,2.85,.00)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0.0, 0.0) S A2 = (2.25, 2.5,.28)x(/., /8., /0.8)=(0.05, 0.08, 0. S A = (.,.5,.5)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0.0, 0.) S A = (5.2, 20.5, 2.5)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0.05, 0.0) S A5 = (.5,.55, 22.0)x(/., /8., /0.8)=(0.02, 0.0, 0.0)

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY 2 S A = (2.55,., 2.2)x(/., /8., /0.8)=(0.02, 0.0, 0.0) S A = (8.2, 8.25, 5.)x(/., /8., /0.8)=(0.08, 0.2, 0.) S A8 = (.52,.8, 2.8)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0.0, 0.0) S A = (8, 58, 8)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0.5, 0.22) S A0 =(2., 52.2, 0.25)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0., 0.) S A =(.5, 2.,.5)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0.002, 0.0) S A2 =(.,.82, 2.58)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0.0, 0.08) S A =(28.0,.5, 0.58)x(/., /8., /0.8)=(0.0, 0.0, 0. S A =(., 8.0,.2)x(/., /8., /0.8)=(0.00, 0.02, 0.0) Daha sonra da V değerleri hesaplanarak şu ağırlıklar bulunmuştur: W(A,A 2,A,A,A 5,A,A,A 8,A,A 0,A,A 2,A,A ) = W(0,0,/,0,0,0,/,0,/,/,0,0,0,0) = W(0,0,0.25,0,0,0,0.25,0,0.25,0.25,0,0,0,0). Vikor Yönteminin Probleme Entegre Edilmesi W i kriterlerin kıyaslamalı öncelik değerlerini ifade eden ağırlıklarını göstermektedir.. f i *=max j f ij, f i - =min j f ij (her kriter fonksiyonu için en iyi ve en kötü değerlerin atanması) 2. S j = f i *-f ij )/( f i *- f i - ) ( Kriterlere Göre Si Değerinin Hesaplanması). R j = i max [ w i ( f i *-f ij )/( f i *- f i - )] ( Kriterlere Göre Rj Değerinin Hesaplanması). Q j =v(s j -S * )/(S - -S * )+(-v)( R j -R * )/(R - -R * ) ( Bulunan Si Ve Rj Değerlerine Göre Qj Değerinin Hesaplanması) 5. S * = max js j, S - = min js j. R * = max jr j, R - = min jr j v değeri, maksimum grup faydasını sağlayan strateji için ağırlık değerini ifade edecektir. Burada v = 0.5 olarak kabul edilecektir.. Alternatifler S,R ve Q değerlerine göre büyükten küçüğe doğru sıralanır. Sonuçlar üç farklı sıralama listesi oluşturur. Koşul. Q(a ) - Q(a ) DQ (kabul edilebilir avantaj) Koşul 2. Q(a M )-Q(a ) < DQ (karar vermede kabul edilebilir istikrar) Tablo. Karar Matrisi ALTERNATİF KRİTER TAŞUCU KUMKUYU 2 KARGILI ADANA KARATAŞ ÇİÇEKLİ 5 ÇEŞMELİ BAHARLI

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY 28 MALİYET A TARIM ARAZİ KULLANIMI A 2 NARENCİYE BAHÇESİ A ARAZİ KODU A NÜFUS (kişi) A 5 KAPSADIĞI HİZMET ALANI (km 2 ) A ZEMİNİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN UYGUNLUĞU A DOLGU İHTİYACI A 8 BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK A FAY HATTI A 0 ÇEVRENİN GELİŞİMİ A TOPOĞRAFYA A 2 KARA ULAŞIMINA ERİŞİM A ATMOSFER KOŞULLARI A 5 80 0 85 0 85 0 8.5 8.5.5.5.5.5.5.5.5 8 2 5.5 0 25 080 25 2080 22 00 80 220 22 0 855 50 8 2 5.5 5 2.5 2.5.5 2.5 5.5.5 5.5.5.5 5 5.5 5.5.5 5.5 5 5.5.5.5 2.5.5 8 8.5 8.5.5 8 Tablo. Karar Matrisi En İyi ve En Kötü Değerleri f + f - A 0 85 A 2.5 8 A.5.5 A 8 2

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY 2 A 5 25 22 A 00 50 A 8 A 8 2.5 A 2.5 A 0 A A 2.5 A.5 A 8.5 2 Tablo 5. Alternatifler İçin S Ve R Değerleri ALTERNATİFLER S R 2.8285 2.025 2.25 0.5.08822 5 2.0 2.285 0.5 2.28 Tablo. En Yüksek Ve En Düşük S Ve R Değerleri S*.08822 S - 2.25 R* R - 0.5 Tablo. Alternatif Bölgeler İçin Q Değerleri ALTERNATİFLER Q 0.885028 2 0. 0 5 0.5005 0.508 0.05882 Tablo 8. Alternatif Bölgeler İçin Belirlenen S, R Ve Q Değerleri İçin Sıralama S R Q S R Q 2.8285 0.885028 2.025 0. 5 2.25 0.5 0 5.08822 5 2.0 0.5005 5 2.285 0.5 0.508 2 2 2 2.28 0.05882. Maut Yönteminin Probleme Entegre Edilmesi

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY 0. ( kriterler belirlendikten sonra ağırlık değerlerinin atamasının yapılması) 2. ( normalizasyon işlemi). ( fayda matrisinin belirlenerek sonuca ulaşılması) Tablo. Normalize edilmiş karar matrisi ALTERNATİF KRİTER MALİYET A TARIM ARAZİ KULLANIMI A 2 NARENCİYE BAHÇESİ A ARAZİ KODU A TAŞUCU KUMKUY U 2 KARGILI ADANA KARATAŞ ÇİLEKLİ 5 ÇEŞMELİ 0. 0.2 0. 0 0 0.28528 0 0 0.285 0.285 0.25 0.25 0.5 0 0.25 0 0.8 0. 0 0. 0.58 BAHARLI 0.28528 0. NÜFUS (kişi) A 5 0.885 0.0850 5 0.2022 0.05805 0.520 0 KAPSADIĞI HİZMET ALANI (m 2 ) A ZEMİNİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİNİ N UYGUNLUĞU A DOLGU İHTİYACI A 8 BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK A FAY HATTI A 0 ÇEVRENİN GELİŞİMİ A TOPOĞRAFYA A 2 KARA ULAŞIMINA ERİŞİM 0.08 0.2852 0.8 0.55555555 0.280 0 0.285 0.0258 0.285 0. 0. 0. 0 0 0.285 0.285 0.02 0.85285 0 0.285 0 0. 0.28528 0.5 0.25 0 0.85 0.5 0.85 0. 0.28528 0.285 0. 0.2852 0. 0.5285 0.285 0.285 0 0. 0 0.8 0.5 0 0. 0.8 0.

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY A ATMOSFER KOŞULLARI A 0.5 0.5 0 0.5 0.25 0.5 Tablo 0. Karar Matsisi En İyi Ve En Kötü Değerleri f + f - A 0 85 A 2.5 8 A.5.5 A 8 2 A 5 25 22 A 00 50 A 8 A 8 2.5 A 2.5 A 0 A A 2.5 A.5 A 8.5 2 Tablo. Fayda matrisi ALTERNATİF KRİTER MALİYET A TARIM ARAZİ KULLANIMI A 2 NARENCİYE BAHÇESİ A ARAZİ KODU A NÜFUS (kişi) A 5 KAPSADIĞI HİZMET ALANI (m 2 ) A ZEMİNİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİNİ TAŞUCU KUMKUY U 2 KARGIL I ADANA KARATAŞ ÇİLEKLİ 5 ÇEŞMELİ 0.025 0.025 0.25 0.05 0 0.025 0 0.0285 0 0.25 0.0528 0.852 0.2285 BAHARLI 0.028

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY 2 N UYGUNLUĞU A DOLGU İHTİYACI A 8 BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK A FAY HATTI A 0 ÇEVRENİN GELİŞİMİ A TOPOĞRAFYA A 2 KARA ULAŞIMINA ERİŞİM A ATMOSFER KOŞULLARI A 0 0 0.25 0.0528 0.852 0.0285 0.852 0.85 0.025 0.25 0 0.285 0.85 0.285 Tablo 2. Alternatiflerin Toplam Değerleri ALTERNATİFLER TOPLAM 0.5285 2 0.05 0.585 5 0.558285 0.5528 0.55805 Alt. top. > Alt,5,,,,2 top. olduğundan. Alternatif, en uygun alternatif olarak seçilir. 5. Sonuç Çalışmamda çok kriterli bir karar verme problemi olarak ele alınan Çukurova bölgesel hava alanı yeri seçimi ve değerlendirmesi problemine etkin bir çözüm yaklaşımı olarak Vikor ve

M.N.TURKOGLU/ ISITES 20 Karabuk - TURKEY Maut yöntemleri önerilmiştir. Vikor yönteminde en iyi iki alternatif olarak, Mersin-Kargılı ve Mersin-Çeşmeli alternatifleri belirlenmiştir. Maut yönteminde ise en iyi iki alternatif olarak Mersin-Kargılı ve Mersin-Çiçekli alternatifleri belirlenmiştir. Sonuçta iki yöntemde de en iyi alternatif Mersin-Kargılı alternatifi çıkmıştır. Burada girdi verileri olarak bulanık sayıların kullanılması sebebiyle daha gerçekçi sonuçlar elde edilmiştir. Burada bilimsel olarak en önemli kriterlerin ağırlıklarının bulanık analitik hiyerarşi prosesinde de yüksek çıkması, sonuca daha da yaklaşmamızı sağlamıştır. Uygulanan diğer yöntemlere göre oldukça yeni ve oldukça pratik, esnek olan Vikor ve Maut yöntemlerinin bulanık AHP ile kullanımının çok kriterli karar verme problemleri için önemli çözüm alternatifleri olacağı açıkça görülmüştür. KAYNAKÇA AĞIRGÜN, B., Supplier selection based on fuzzy rough AHP and Vikor, Nevşehir üniversitesi fen bilimleri enstitüsü dergisi, cilt.2, 202, s.-. OPRICOVIC, Serafim and TZENG, Gwo-Hshiung (200), Extended VĠKOR Method in Comparison with Outranking Methods, European Journal of Operational Research, 8:5-52. YARALIOĞLU, Kaan (200, Performans Değerlendirmede Analitik HiyerarĢi Prosesi, D.E.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, (:2-2. GÖKTÜRK,İmre Ferah, ERYILMAZ,Avni Yücel, YÖRÜR Bahadır, YULUĞKURAL Yıldız (20, Bir İşletmenin Tedarikçi Değerlendirme Ve Seçim Probleminin Çözümünde Aas Ve Vıkor Yöntemlerinin Kullanılması,s.-. ERTUĞRUL,İrfan, KARAKAŞOĞLU Nilsen(200), Banka Şube Performanslarının Vıkor Yöntemi İle Değerlendirilmesi,P.Ü.Endüstri Mühendisliği Dergisi. KONUŞKAN,Özlem(20, Maut Yöntemi İle Karar Verme,s.-5. ALTIOKKA, Mustafa(200), Adana İl Koordinasyon Kurulu, Çukurova Bölgesel Havaalanı Yer Seçimi Basın Açıklaması. EREN, Gülnar,KURUOĞLU, Emel, DEVECİ, D.Ali(200), Bulanık Ahp İle Operasyonel Lojistik Yazılımı Seçimi,s.-2.