İstihdam sorunu bağlamında Türkiye de iletişim eğitimi ve öğrenci yerleştirme

İletişim kuram ve araştırma dergisi Sayı 25 Yaz-Güz 2007, s.117-134 Makale İstihdam sorunu bağlamında Türkiye de iletişim eğitimi ve öğrenci yerleştirme Ruhdan Uzun 1 Öz: Bu makale Türkiye deki iletişim eğitimi ve öğrenci yerleştirmeyi istihdam sorunu bağlamında irdelemek için tasarlandı. ÖSYM nin 2007 yılı için hazırladığı Yükseköğretim Programları ve Kontenjanları Kılavuzu ndaki verilerden yararlanılarak, iletişim eğitimi veren lisans ve önlisans programları, kontenjanlar bazında incelendi. İnceleme iletişim eğitimi kontenjanları ile istihdam arasında dengesizlik olduğunu ve iletişim eğitimindeki bölüm ayrımlanmasından yola çıkılarak iletişim eğitiminin yapılanmasının medya endüstrilerinin çıkarlarına artan bir şekilde bütünleştiğini buldu. Anahtar kelimeler: İletişim, iletişim eğitimi, eğitimin endüstriye bütünleşmesi, istihdam. A study of communication education and student allocation in Turkey in term of employment problem Abstract: This study was designed to investigate the employment problem in communication in Turkey. Faculty programmes and two-year vocational training schools in the communication discipline were examined in terms of quotas. Necessary data was collected from the Guide of Higher Education Programmes and Quotas for 2007 by Student Selection And Placement Center. The study found the existence of serious imbalance between quotas of communication education and employment and increasing integration of structure of communication education into the interests of the media industries. Keywords: Communication, communication education, industrial integration, employment 1 Doç. Dr., Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi e-posta: ruhdanuzun@gazi.edu.tr

118 Ruhdan Uzun GİRİŞ Türkiye de genelde eğitim, özelde ise iletişim eğitimi tartışmalı ve sorunlu bir konudur. Bunda iletişim alanının son derece dinamik bir sektör olmasının payı büyüktür. Endüstrinin hızla gelişip çeşitlenmesi, gazeteciliğin değişime uğraması, sürekli yeni beceriler gerektiren bir meslek haline gelmesi, bunun yanında reklamcılık ve halkla ilişkiler gibi sektörlerin gelişmesi gibi olgular iletişim eğitimine de yansımaktadır. Sürekli gelişen bir alanda nasıl bir eğitim verileceği tartışma konusu olurken, sayıları giderek artan iletişim fakülteleri mezunlarının istihdam sorunu da giderek artmaktadır. Günümüzde medya sektörünün iletişim eğitimini denetlemek istediği, buna karşılık iletişim fakültelerinin üniversiter yapı içinde kurulmuş olmaları dolayısıyla (Mutlu, 1992:138-139) bu denetime karşı direnç gösterdikleri bilinmektedir. Medya çalışanları arasındaki alaylı/mektepli ayrımı, zaman içinde mektepliler yönünde evrim geçirse de medya sektörü, üniversite düzeyinde verilen iletişim eğitimini tartışmakta, genellikle de olumsuz eleştiriler yöneltmektedir (bkz. Özkök:2001, Gürkan:2001, Eğin:2007). Söz konusu eleştiriler, sektörün iletişim eğitimini denetlemek istediğinin ancak, henüz bu isteğini gerçekleştiremediğinin bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Sektörün gereksinim duyduğu meslek adamlarının yetiştirilmesinin üniversite eğitiminin niteliğiyle nasıl bağdaştırılacağı konusu, iletişim fakültelerinin ders programlarının belirlenmesine yönelik tartışmalara da yansımaktadır (Dağtaş, 2003). Ders programlarının hazırlanmasında kuramsal derslerle meslek uygulamalarına yönelik derslerin nasıl dengeleneceği sorusunun temelinde, iletişim eğitiminin sektörün mü yoksa üniversitenin mi denetiminde olacağı sorusu yatmaktadır. Tartışmalarda, kuram/uygulama ayrılığının fetişleştirilmesi ise asıl soruyu gözden kaçırmak anlamına gelmektedir. Kuram ve uygulamanın birbirine zıt olmadığı, kuramın sosyal pratiğin açıklaması olduğu; kuramın pratikte yapılanın nedenlerinin ve sonuçlarının sistemli, güvenilir ve geçerli açıklamasını sunmayı gerektirdiği (Erdoğan, 2003: 98) göz önünde tutulursa, sektörün iletişim eğitiminin eleştirel niteliğinden rahatsızlık duyduğunun işaretleri görülebilir. 1980 li yıllardan itibaren medya sektörünün büyümesi ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerin teknik personel ve meslek adamı taleplerini artırmasına karşın, iletişim eğitimi almış herkese sektörde iş olanağı bulunmamaktadır. Tekelleşme olgusu, Türkiye de alternatif medyanın

İletişim eğitiminde kontenjan ve istihdam 119 gelişmesini engellerken, medya grupları, izleyici sayılarını artırmak için daha nitelikli bir habercilik ve kamusal yayıncılık anlayışını benimsemek yerine; büyük paralarla transfer edilen popüler gazetecilerle yayınlarını sürdürmektedir (Dağtaş, 2003:153). Üniversite düzeyinde iletişim eğitimi almış mezunlar işe alınmak için ya kişisel ilişki kanallarını kullanmak ya da başka alanlarda iş aramak zorunda kalmaktadır. İletişim alanında bir iş bulduklarında ise çok düşük ücretlerle ve sosyal güvenceden yoksun olarak çalıştırılmaktadırlar. Sık sık yaşanan krizler sonucu işten çıkarılanlar yanında işsiz olanların sayısı da giderek artmaktadır (Medyada İstihdam, 2007). Bütün bu sorunları artıran bir başka öğe de iletişim alanında çalışmak için mutlaka iletişim eğitimi almış olma zorunluluğunun bulunmamasıdır. Gazetecilik, televizyonculuk, reklamcılık, halkla ilişkiler gibi mesleklere girişin hemen herkese açık olması, hatta bu mesleklerin meslek olup olmadığı yönündeki tartışmaların da sürmesi (Bertrand, 2000:23; Belsey, 1998:8), iletişim alanında eğitim görenlerin istihdam sorununu artırmaktadır. İletişim eğitimi alan ancak kendi alanında istihdam olanağı bulamayanlar, başka mesleklere giriş koşullarını karşılayamadıkları için sıkıntı yaşarken, çok farklı meslek eğitimi almış kişiler iletişim mesleklerinde istihdam edilebilmektedir (Medyada İstihdam, 2007). YÖNTEM İletişim alanında eğitim ve istihdam politikalarının uyumlaştırılması ve tarafları hoşnut edecek gerçekçi politikaların oluşturulması, sektörün acil gereksinimleri arasındadır. Bu yönde atılacak adımların ise önce mevcut durumun belirlenmesiyle sağlamlaştırılacağı açıktır. Bu çalışma, önlisans ve lisans düzeyinde verilen iletişim eğitiminin genel yapısını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Böylelikle endüstriyel yapının eğitim alanındaki kurumsal yansımalarını belirleme olanağı doğacaktır. Bu amaçla, önce Türkiye deki iletişim eğitiminin kısa tarihi özetlenmiş, ardından Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi nin 2007 yılı için hazırladığı Yükseköğretim Programları ve Kontenjanları Kılavuzu ndaki verilerden yararlanılarak, iletişim eğitimi veren programlar, kontenjanlar bazında incelenmiştir. Böylece iletişim eğitimi kontenjanları ile istihdam arasındaki dengesizliğin ortaya konması hedeflenmiştir. Bunun yanında iletişim eğitimindeki bölüm ayrımlanmasından yola çıkılarak iletişim eğitiminin yapılanmasının sektörün

120 Ruhdan Uzun gelişmesiyle bağlantısı incelenmiş; iletişim eğitimi konusundaki tartışmalara katkıda bulunmak amaçlanmıştır. Bunun için Yükseköğretim Programları ve Kontenjanları Kılavuzu ndaki veriler kullanılmıştır. Kılavuz da yer alan iletişim alanında eğitim veren fakülte ve yüksek okul bölümleri sınıflandırılmış, her bölüme ayrılan öğrenci kontenjanı üniversitelerin sahiplik yapıları bazında belirlenmiş ve tablolar biçiminde sunulmuştur. Türkiye de üniversite düzeyinde iletişim eğitimi önlisans, lisans ve yüksek lisans programları aracılığıyla yürütülmektedir. Bu çalışmada yalnızca lisans ve önlisans programları incelenmiştir. Ayrıca, iletişim eğitimi hem devlet üniversitelerinde hem de vakıf üniversitelerinde verilmektedir. Merkezi yerleştirmeyle öğrenci alan KKTC ve yurtdışındaki bazı üniversiteler de çalışmaya dahil edilmiştir. Yeni kurulan ve henüz öğrenci kontenjanı bulunmayan iletişim fakülteleri ve bölümleri ise çalışma kapsamı dışında bırakılmıştır. ANALİZ VE DEĞERLENDİRME Türkiye de İletişim eğitimi İletişim eğitimi, tarihsel süreç içinde önce basının ortaya çıkıp bir endüstri haline gelmesi sonucu ilk olarak gazetecilik eğitimi biçiminde belirmiştir. İlk gazetecilik eğitimi ise 1908 yılında ABD de Missouri Üniversitesi nde kurulan gazetecilik okulunda başlamıştır. 20. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, endüstrinin gelişmesine koşut olarak ABD de profesyonel düzeyde eğitim veren gazetecilik okulu sayısı 100 e ulaştı. 1970-1990 yılları arasında ABD de iletişim mezunlarının sayısı % 35 oranında artış gösterdi. (Mutlu, 1994:165, Mutlu, 2000:245). Türkiye de ise gazetecilik eğitimi ile ilgili fikirler Gazeteci Ahmet Rasim tarafından ortaya atılmış, fakat Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda gazetecilik eğitimi bakımından Osmanlıdan bir miras devralınmamıştı (Topuz, 1973:115). 1931 de çıkarılan Cumhuriyet döneminin ilk Basın Yasası gazetecilik yapanların ve özellikle sorumlu konumda olanların eğitimiyle ilgili bazı koşulları yerine getirmeleri konusunda birikimlere sahipti. Bu yasanın ilgili hükmü 1933 de kaldırılınca, çalışmalar da durdu (Alemdar, 1981:2-3). Türkiye de ilk özel gazetecilik okulu 1948 de Müderris Fehmi Yahya tarafından açılan İstanbul Özel Gazetecilik Okulu dur. Üniversite düzeyinde bir eğitim kurumu olan okul, basın dünyasına ve iş hayatına hazırlıklı eleman yetiştirmek amacıyla kuruldu. Okul, biri ortaokul üzerine 3 yıllık, diğeri ise

İletişim eğitiminde kontenjan ve istihdam 121 lise üzerine bir yıllık eğitim veren iki devreden oluşuyordu. Okulun eğitimine 1963 yılında ara verildi (İnuğur, 1988:155-157). 1949 yılında, İstanbul Üniversitesi Senatosu İktisat Fakültesi nde bir gazetecilik enstitüsü kurulmasına karar verdi (Abadan-Unat, 1972: 68). 1950 yılı güz döneminde Gazetecilik Enstitüsü ne iki yıllık eğitim için öğrenci alındı. Enstitüye hem lise mezunları hem de Enstitü Yönetmeliğinin geçici maddesi gereği olarak iki yıl fiilen gazetecilik yapmış olan kişiler, öğrenim durumlarına bakılmaksızın öğrenci olarak kabul edildi. Enstitüde İktisat Fakültesi öğretim üyeleri yanında tanınmış gazeteciler de ders verdi. Öğrenci Derneği 1960 da eğitimin üç yıla çıkarılması için istekte bulunmuştur. Bunun üzerine eğitim süresi önce üç yıla daha sonraları da dört yıla çıkarılarak Enstitünün adı İstanbul Üniversitesi Gazetecilik Halkla İlişkiler Yüksek Okulu na dönüştürüldü. Gazetecilik Enstitüsü nün basını dar anlamda ele alması, kitle iletişim araçlarının tümünü kapsayacak biçimde eğitim veren bir eğitim kurumu gereksinimini doğurmuştu. Ankara Gazeteciler Cemiyeti, toplumsal gelişmenin iletişim, tanıtma ve etkileşimle birlikte gerçekleşebileceği bilinciyle, 1960 sonrası lisans düzeyinde yeni bir yüksek okulun kurulmasını gündeme getirdi. İletişim alanında eğitim verecek bir okul kurulması hakkındaki istek, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ne iletildi. Siyasal Bilgiler Fakültesi Profesörler Kurulu 1962 de Haberleşme Enstitüsü nün kurulmasını ilke olarak kabul etti. Okulun kuruluşu ile ilgili sorunların UNESCO Genel Merkezinden gönderilecek bir uzman tarafından incelenmesi gündeme geldi. Bu amaçla görevlendirilen Brüksel Üniversitesi Gazetecilik Profesörü Roger Clausse, çalışmalar yaparak bir rapor hazırladı. Raporda, Siyasal Bilgiler Fakültesi bünyesinde kurulacak okulun dar anlamda sadece gazeteciliği değil, televizyon, radyo, sinema, halkla ilişkiler kavramlarını kapsaması gerektiği, üniversite eğitimi hedeflenirken onun yanında uygulamaya da önem verilmesi ve meslek çevreleriyle ilişkilerin güçlendirilmesi gerektiği vurgulanıyordu. Siyasal Bilgiler Fakültesi nin Clausse un raporu ışığında okulun kurulması için hazırladığı yönetmelik, 1964 te Ankara Üniversitesi Senatosunca kabul edildi. Bu kararla okulun adı Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Basın Yayın Yüksek Okulu oldu (Abadan-Unat, 1972:70-76; Tokgöz, 1975:117-118; Altun, 1995:107-109). 1965 yılında eğitim vermeye başlayan okula, üniversite giriş sınavıyla lise mezunları ile yine yapılan sınavı kazanmış 5 yıl meslekte çalışmış lise

122 Ruhdan Uzun mezunları arasından öğrenci alındı. Başlangıçta Basın, Halkla İlişkiler, Radyo-Televizyon olmak üzere üç bölüme sahip olan Okulun bölüm sayısı, 1968 de yapılan bir değişiklikle Basın ve Halkla İlişkiler bölümlerinin birleştirilmesiyle ikiye indirildi. Bu durum 1988 yılında Gazetecilik ve Halkla İlişkiler bölümlerinin birbirinden ayrılmasına kadar sürdü (Tokgöz, 2003:22). 1965 te, 625 sayılı Özel Öğretim Kurumları Kanunu ile Türkiye de özel yüksek okulların açılabilmesine olanak tanınınca, gazetecilik eğitiminde özel yüksek okullar dönemi başladı. 1966 da İstanbul Özel Gazetecilik Yüksek Okulu, 1967 de Ankara da Başkent Özel Gazetecilik Yüksek Okulu, 1968 de İzmir de İzmir Karataş Özel Gazetecilik Okulu hizmete açıldı (Altun, 1995: 110). Bu okullar yapılan şikayetler üzerine incelemeye alındı ve 1971 yılında çıkarılan bir yasa ile devletleştirilerek akademilere bağlandı (Tokgöz, 2003:23). 1970 li yıllarda Eskişehir de Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi, bir televizyon istasyonu kurma girişimlerine başladı. Bu girişim 1972 de Televizyon ile Eğitim Enstitüsü ne televizyonun bağlanmasıyla kurumsal bir nitelik kazandı. 1975 te Enstitü Sinema ve Televizyon Yüksek Okulu na dönüştü. Sinema ve Televizyon Yüksek Okulu 1979 da Televizyon ile Öğretim ve Eğitim Fakültesi adını aldı, fakülteye basın-yayın bölümü de eklenerek 1980 de Fakültenin adı İletişim Bilimleri Fakültesi olarak değiştirildi (Altun, 1995:113). 2547 sayılı yasa ile Yüksek Öğretim Kurulunun kurulmasıyla birlikte, tüm mevcut devlet üniversitelerinde eğitim ve öğretim bakımından yeni düzenlemeler yapılması gündeme geldi. Bu düzenlemelerle birlikte, yüksek öğretim kurumlarının teşkilatı 1982 yılında 41 sayılı kanun hükmündeki kararname ile tekrar düzenlendi. Bu kararname ile gazetecilik alanında eğitim veren okullar, Ankara, İstanbul, Marmara, Ege ve Gazi Üniversiteleri Basın Yayın Yüksek Okulları adı altında bu üniversitelerin rektörlüklerine bağlandı. 1992 de ise 3837 sayılı yasa ile 2908 sayılı yüksek öğretim kurumları yasasında değişiklik yapılarak, mevcut bulunan beş Basın-Yayın Yüksek Okulu, İletişim Fakültelerine dönüştürüldü. Ayrıca, bu yasa ile Konya da Selçuk Üniversitesi ne bağlı İletişim Fakültesi ile Eskişehir de Anadolu Üniversitesi ne bağlı İletişim Bilimleri Fakültesi kuruldu. Devlet üniversiteleri içinde iletişim fakültelerinin sayısı artarken, 1997 yılından itibaren vakıf üniversitelerinin kurulmasının yolu açılınca, vakıf üniversiteleri içinde de iletişim fakülteleri açıldı.

İletişim eğitiminde kontenjan ve istihdam 123 Bunların yanında, devlet üniversitelerinin ya da vakıf üniversitelerinin güzel sanatlar fakülteleri içinde iletişimle ilgili lisans programları açılmaya başlandı. Bu süreçte, meslek yüksek okullarında da iletişim, halkla ilişkiler, radyo ve televizyon yayıncılığı, fotoğrafçılık gibi bölümler oluşturuldu. İletişim eğitimindeki sorunları Türkiye deki iletişim disiplininin kimlik bunalımı olarak nitelendiren Mutlu ya (1992:138-139) göre, iletişim eğitiminin başlama gerekçesi Lazarsfeld geleneği çerçevesinde, sadece medya personelinin yetiştirilmesine duyulan gereksinimdir: Basın sektörünün SBF Basın ve Yayın Yüksekokulu nun kuruluşundaki etkin katılımı ve talepleri bu gerekçenin somut bir kanıtıdır. Ne var ki endüstriyle Basın ve Yayın Yüksekokulları arasındaki ilişki başlangıcından bugüne kadar Lazarsfeld in Amerika için amaçladığı verimlilik ve işbirliği düzeyine de ulaşamamıştır. Basın endüstrisinin sık sık bu okullardaki mesleki eğitimi yetersizlikle eleştirmesi bu durumun somut bir göstergesidir. İlginçtir ki, okullar da bu eleştiriler karşısında, ne açık bir karşı eleştiri geliştirmekte, ne de kuruluşların ardındaki gerekçeyi tartışıp kendileri için yeni bir zemin arama çabası göstermektedirler. Günümüzde iletişim fakülteleri, misyonlarını belirlerken iletişim eğitiminin niteliğini irdelemekte, ders programlarının hazırlanmasından, ders verecek kadroların oluşturulmasına varıncaya kadar çeşitli başlıklar altında iletişim eğitiminin amacını tartışmaktadır. Ancak, iletişim fakültelerinin öncelikleri konusundaki tartışma henüz sonuçlanmış değildir. İletişim eğitimi veren üniversite, fakülte ve yüksekokullar Türkiye de üniversiteye giriş sınavlarını düzenlemekle de yetkili olan Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi nin bu amaçla düzenlediği kılavuzda 143 üniversite yer almaktadır. Bunların 108 i Türkiye de 35 i ise Türkiye dışındadır (Tablo.1). 143 üniversiteden 42 (% 29.37) vakıf ve devlet üniversitesinde iletişim eğitimi verilmektedir. Bunların 9 u Türkiye dışında 33 ü Türkiye dedir. Türkiye de iletişim eğitimi veren 33 üniversitenin 16 sı ise vakıf üniversitesidir. Türkiye de önlisans için ayrılan 236.213 kişilik toplam kontenjanın 4953 ü (% 2,09) iletişim alanında eğitim vermek üzere ayrılmıştır (Tablo-2). Lisans eğitimi için ayrılan 180.027 kişilik kontenjanın ise 6659 u (% 3,70) iletişim alanına ayrılmıştır.. İletişim eğitimi verilen lisans ve önlisans programlarına ayrılan kontenjan ise toplam kontenjanın yüzde 2,68 ini oluşturmaktadır.

124 Ruhdan Uzun Tablo1. Türkiye de iletişim eğitimi veren üniversiteler Yer Sahiplik İletişim eğitimi veren üniversiteler Türkiye Devlet Üniversitesi 17 Vakıf Üniversitesi 16 Türkiye Dışı 9 Toplam 42 İletişim eğitimi veren fakülte ve yüksekokulların toplam kontenjanı ise 11.612 kişidir (bkz.tablo.2). Bu kontenjanın yüzde 42, 65 i yüksekokullara, yüzde 57,35 i ise fakültelere aittir. Tablo2. İletişim eğitimine ayrılan kontenjanların genel kontenjana oranı Program Genel Kontenjan İletişim Eğitimi Kontenjanı Yüzde Önlisans 236.213 4953 2,09 Lisans 180.027 6659 3,70 Toplam 416.240 11612 2.78 İletişim eğitimine ayrılan lisans eğitimi kontenjanların üniversitelerin sahiplik yapısına göre dağılımına bakıldığında, en fazla kontenjan 2580 ile (%38.74) devlet üniversitelerine ayrılmıştır (Tablo.3). İkinci sırada 2318 kişilik (%34.81) toplam kontenjanla vakıf üniversiteleri gelmektedir. Yurtdışındaki üniversitelerde ise iletişim eğitimi için 1761 kişilik (%26.45) kontenjan ayrılmıştır. Tablo 3. İletişim kontenjanlarının sahiplik yapısına göre dağılımı Sahiplik Kontenjan Yüzde Devlet 2580 38.74 Vakıf 2318 34.81 Yurtdışı 1761 26.45 Toplam 6659 100.00

İletişim eğitiminde kontenjan ve istihdam 125 Türkiye içinde 108 üniversite bulunmaktadır ve bunların 25 i vakıf üniversitesi, 83 ü ise devlet üniversitesi statüsündedir. İletişim eğitimi veren devlet üniversitelerinin toplam devlet üniversitelerine oranı yüzde 20.5 dir. Diğer yandan, iletişim eğitimi veren vakıf üniversitelerinin toplam vakıf üniversitelerine oranı ise yüzde 64 tür. İletişim eğitimi veren üniversitelerin toplam üniversite sayısına oranı ise yüzde 30.5 olmaktadır. İletişim eğitiminin vakıf üniversiteleri için daha popüler olduğu veya yapıldığı görülmektedir. İletişim eğitimi veren fakülteler ve bölümleri Fakülte bazında bakıldığında, toplam 45 fakültede iletişim eğitimi verilmektedir (Tablo 4). Bunların 36 sı Türkiye de, 9 u Türkiye dışındadır. İletişim eğitimi verilen fakültelerin genel kontenjanı ise 6659 kişidir. Bu rakam genel kontenjanın yüzde 3,70 ini oluşturmaktadır. Lisans düzeyinde iletişim eğitimi, 30 iletişim fakültesi, 9 güzel sanatlar fakültesi ile 1 işletme fakültesi (Atılım Üniversitesi), 1 iktisadi ve idari bilimler fakültesi (Çağ Üniversitesi), Fen-Edebiyat fakültesi (Doğuş Üniversitesi), 1 Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu (Okan Üniversitesi), 1 Türkoloji ve Yabancı Filolojiler Fakültesi (Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi) ve 1 Filoloji Fakültesi nde (I.I.Mechnikov Odessa Milli Üniversitesi) verilmektedir. Tablo 4. İletişim eğitim veren fakültelerin dağılımı Fakülteler Sayı Güzel Sanatlar, Tasarım 9 İletişim, İletişim Bilimleri 30 İktisadi ve İdari Bilimler 1 İşletme 1 Fen Edebiyat 1 Uygulamalı Bilimler Yüksek Okulu 1 Türkoloji, yabancı Filolojiler Fakültesi 1 Filoloji Fakültesi 1 Toplam Fakülte Sayısı 45

126 Ruhdan Uzun Gazetecilik eğitimi, 20 üniversitede, yalnızca iletişim fakülteleri ile iletişim bilimleri fakültelerinde verilmektedir (Tablo 5). Bölüm adı, iki üniversitede (Anadolu Üniversitesi ve Girne Amerikan Üniversitesi) Basın ve Yayın, diğer üniversitelerde ise gazeteciliktir. Tablo 5. İletişim eğitimi veren bölümlerin dağılımı Bölümler Üniversite Güzel İşletme, İktisat, Fen İletişim Sanatlar Uygulamalı Bilimler Edebiyat Fakültesi Fakültesi Yüksekokulu Fakültesi Gazetecilik 20-20 - - Radyo Sinema Televizyon 30 2 7 25 - - Halkla İlişkiler Reklamcılık 28-25 3 - Diğer 9 3 2 7-1 Radyo, televizyon ve sinema eğitimi, 30 üniversitede verilmektedir. Bu eğitim, hem güzel sanatlar fakülteleri hem de iletişim fakülteleri içinde yer almaktadır. 7 Güzel Sanatlar ve 25 iletişim fakültesi radyo, televizyon ve sinema konularında eğitim vermektedir. Bölüm adı genellikle, iletişim fakültelerinde Radyo Sinema ve Televizyon olarak geçerken, güzel sanatlar fakültelerinde, Sinema ya da Sinema ve Televizyon olarak geçmektedir. İstanbul Bilgi Üniversitesi İletişim Fakültesi nde Sinema ve Televizyon bölümünün yanı sıra Televizyon Haberciliği ve Programcılığı bölümü vardır. Halkla ilişkiler, reklamcılık ve tanıtım eğitimi ise 28 üniversitede, 25 iletişim fakültesinde, 1 işletme fakültesinde, 1 iktisadi ve idari bilimler fakültesinde 1 de Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu nda verilmektedir. Mersin de Çağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi nde Halkla İlişkiler bölümü, Ankara da Atılım Üniversitesi İşletme Fakültesi nde Halkla İlişkiler ve Reklamcılık bölümü, İstanbul da Okan Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu nda ise Halkla İlişkiler ve Reklamcılık bölümü bulunmaktadır. Halkla ilişkiler, tanıtım ve reklamcılık konusunda eğitim 2 Maltepe ve Marmara Üniversitelerinde, hem güzel sanatlar hem de iletişim fakültelerinde eğitim verildiği için fakülte sayısı üniversite sayısından fazladır. 3 İzmir Ekonomi Üniversitesinde Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesinde de iletişim eğitimi verildiğinden, fakülte sayısı üniversite sayısından fazladır.

İletişim eğitiminde kontenjan ve istihdam 127 veren bölümlerin adları Halkla İlişkiler, Halkla İlişkiler ve Tanıtım, Halkla İlişkiler ve Reklamcılık olarak geçmektedir. Bazı fakültelerde ise reklamcılık halkla ilişkilerden ayrılarak farklı bir bölüm haline gelmiştir. Reklamcılık bölümleri, diğer bölümlerden farklı olarak EA puan türüyle öğrenci almaktadır. İstanbul da Yeditepe Üniversitesi İletişim Fakültesi nde ise Reklam Tasarımı ve İletişimi bölümü oluşturulmuştur. Diğer bölümler ise İletişim, Bilgi ve Belge Yönetimi, İletişim Tasarımı, İletişim Bilimleri, Kültür Yönetimi, Medya ve İletişim Sistemleri, Sanat Yönetimi, İletişim Sanatları, Medya ve İletişim bölümleridir. İletişim Bilimleri bölümü, diğer bölümlerden farklı olarak İstanbul da Doğuş Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi içinde yer almaktadır. İletişim eğitimine ayrılan kontenjanların bölümlere dağılımına bakıldığında (Tablo 6) ilk sırayı 2564 kişi (% 38,51) ile halkla ilişkiler, reklamcılık ve tanıtım eğitimi veren bölümlerin aldığı görülmektedir. İkinci sırayı 2005 kişilik (% 30,11) kontenjanla radyo, sinema ve televizyon eğitimi veren bölümler almaktadır. Gazetecilik eğitimi veren bölümler, 1412 kişilik (% 21,20) kontenjanla üçüncü sırada yer almaktadır. Diğer bölümlere ayrılan kontenjan ise 678 kişi ile toplam kontenjanın yüzde 10.18 ini oluşturmaktadır. Tablo 6. İletişim eğitimi verilen bölümlerin kontenjanların dağılımı Bölümler Türkiye Kontenjan Türkiye Dışı Kontenjan Toplam Kontenjan Yüzde Gazetecilik 880 532 1412 21,20 Radyo Sinema Televizyon 1519 486 2005 30,11 Halkla İlişkiler, Tanıtım, Reklam 1821 743 2564 38,51 Diğer 678-678 10,18 Toplam 4898 1761 6659 100 Türkiye içindeki üniversitelerin sahiplik yapısına göre bölüm kontenjanlarının dağılımına bakıldığında (Tablo 7), gazetecilik eğitimi devlet üniversitelerinde iletişim eğitimi alanındaki kontenjanın yüzde 32,56 sini (840 kişi)oluştururken, vakıf üniversitelerinde bu oran yüzde 1,72 ye (40 kişi) düşmektedir. Radyo Sinema Televizyon alanındaki eğitim kontenjanı devlet üniversitelerinde yüzde 35,85 (925 kişi) olurken, vakıf üniversitelerinde yüzde 25,63 tür (594 kişi). Halkla ilişkiler, tanıtım ve reklamcılık alanında verilen

128 Ruhdan Uzun eğitim için devlet üniversitelerinde yüzde 29,26 oranında (755 kişi) bir kontenjan ayrılmıştır. Buna karşılık vakıf üniversiteleri söz konusu kontenjan için yüzde 45,99 oranında (1066 kişi) bir kontenjan ayırmaktadır. Diğer bölümler için devlet üniversiteleri yüzde 2,33 oranında (60 kişi) bir kontenjan ayırırken, vakıf üniversitelerinin yüzde 26,66 oranında (618 kişi) bir kontenjan ayırdığı görülmektedir. Tablo 7. Bölüm kontenjanlarının sahiplik yapısına göre dağılımı Bölüm Devlet Üniversitesi % Vakıf Üniversitesi % Gazetecilik 840 32,56 40 1,72 Radyo Sinema Televizyon 925 35,85 594 25,63 Halkla İlişkiler, Reklam 755 29,26 1066 45,99 Diğer 60 2,33 618 26,66 Toplam 2580 100,00 2318 100,00 Söz konusu veriler, gazetecilik eğitiminin vakıf üniversiteleri için çekicilik taşımadığını, bu üniversitelerin son yıllarda sektörün gelişmesine paralel olarak halkla ilişkiler, tanıtım, reklamcılık gibi alanlardaki eğitime yöneldiğini göstermektedir. İletişim tasarımı, iletişim sanatları gibi yeni açılan bölümler de devlet üniversitelerinde yeni yeni varolmaya başlarken, vakıf üniversitelerindeki kontenjanların dörtte birinden fazlasını oluşturmaktadır. Lisans düzeyinde ikinci öğretim İletişim eğitimi verilen fakültelerin 6659 olan genel kontenjanının 430 u ise ikinci öğretim öğrencisidir (Tablo 8). Bu öğrencilerin genel kontenjana oranı ise yüzde 6,46 dır. İletişim alanında ikinci öğretim Marmara, Erciyes, Kocaeli ve Selçuk Üniversitelerinde verilmektedir. Erciyes Üniversitesi İletişim Fakültesi nde yalnızca Gazetecilik bölümünde; Marmara, Kocaeli ve Selçuk Üniversiteleri İletişim Fakültelerinde ise Gazetecilik; Halkla İlişkiler ve Tanıtım; Radyo Sinema ve Televizyon bölümlerinde ikinci öğretim yapılmaktadır. İkinci öğretimler bölüm bazında değerlendirildiğinde, 170 (% 39.54) kişi ile en fazla gazetecilik bölümüne öğrenci alınmaktadır. Radyo Sinema Televizyon ve Halkla İlişkiler ve Tanıtım bölümlerine ise 130 ar kişilik (%

İletişim eğitiminde kontenjan ve istihdam 129 30.23) kontenjan ayrılmıştır. Diğer kategorisinde değerlendirilen bölümlerin ise ikinci öğretimi bulunmamaktadır. Tablo 8. İkinci öğretimlerin bölümlere göre dağılımı Bölümler Kontenjan % Gazetecilik 170 39.54 Radyo Sinema Televizyon 130 30,23 Halkla İlişkiler ve Tanıtım 130 30,23 Toplam 430 100,00 Burslu öğrenciler İletişim alanındaki lisans programlarında 451 burslu öğrenci kontenjanı bulunmaktadır (Tablo 9). Yalnızca vakıf üniversitelerinde yer alan bu kontenjanlar, toplam kontenjanın 6,77 sini oluşturmaktadır. Burslu programlara yerleştirilen öğrencilere sağlanan burs, sadece öğretim ücretini kapsamaktadır. Bunun dışında kalan barınma, ulaşım, kitap vb. konular burs kapsamı dışındadır. Burslu kontenjanların bazıları destek bursudur. Bu burs, eğitim öğretim ücretinin % 50 sini kapsamaktadır. Tablo 9. Burslu kontenjanların bölümlere göre dağılımı Bölümler Kontenjan Yüzde Gazetecilik 47 10,42 Radyo Sinema Televizyon 115 25,50 Halkla İlişkiler ve Tanıtım 219 48,56 Diğer 70 15,52 Toplam 451 100 Burslu kontenjanlarda, 219 kişi ile (% 48,56) en fazla Halkla İlişkiler ve Tanıtım bölümlerinde burs olanağı bulunmaktadır. İkinci sırada 115 (% 25,5) kişilik burs olanağı ile Radyo Sinema Televizyon bölümleri gelmektedir. Diğer kategorisinde değerlendirilen bölümlere sağlanan burs olanağı ise 70 tir (% 15,52). Burs olanağı en az bölüm ise 47 kişilik (% 10,42) kontenjanla gazetecilik bölümü olarak görünmektedir.

130 Ruhdan Uzun Toplam 451 burslu kontenjanlar 335 kişi ile (%74,28) en fazla Türkiye deki vakıf üniversiteleri bünyesinde yer almaktadır Yurtdışındaki burslu kontenjan sayısı ise 116 kişidir (% 25,72). İletişim eğitimi veren yüksekokullar Türkiye de meslek yüksekokulları bazında iletişim eğitimi veren 46 üniversite bünyesinde 57 yüksekokul bulunmaktadır. Bazı üniversitelerde 1 den fazla yüksekokulda iletişim eğitimi verilmektedir. Örneğin, Kocaeli Üniversitesi nde hem Kandıra Meslek Yüksekokulu nda, hem de Karamürsel Gazanfer Bilge Meslek Yüksekokulu nda halkla ilişkiler bölümleri bulunmaktadır. Sakarya Üniversitesi nde ise hem Sakarya Meslek Yüksekokulu, hem Ali Fuat Cebesoy Meslek Yüksekokulu hem de Sapanca Meslek Yüksekokulu nda halkla ilişkiler bölümleri yer almaktadır. İletişim alanında önlisans eğitimi veren üniversitelerden 10 u vakıf üniversitesi 32 si devlet üniversitesidir, 4 üniversite ise KKTC de yer almaktadır. Toplam 57 meslek yüksekokulunun adları Meslek Yüksekokulu olarak geçerken, 4 ünün Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu, 5 inin adı Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu, 1 inin de İşletmecilik Meslek Yüksekokulu dur. İletişim eğitimi veren Meslek yüksekokullarının toplam öğrenci kontenjanı, 4953 tür. Bu, önlisans için ayrılan toplam kontenjanın yüzde 2,09 unu oluşturmaktadır. Yüksekokul bölümleri Önlisans düzeyinde iletişim eğitimi veren üç bölümde toplam program sayısı 104 tür (Tablo 10). Tablo 10. Yüksekokullarda bölümlerin kontenjanları Bölüm Program Sayısı Kontenjan Yüzde Radyo, Televizyon 39 1662 33,55 Halkla İlişkiler, Reklam 42 2406 48,58 Yayımcılık 23 885 17,87 Toplam 104 4953 100,00

İletişim eğitiminde kontenjan ve istihdam 131 Yayıncılık bölümü kategorisi, Tasarım ve Basım Yayımcılık, Fotoğrafçılık, Matbaacılık, İnternet Gazeteciliği ve Yayıncılığı, Masaüstü Yayıncılık adlarıyla eğitim veren bölümlerini kapsamaktadır. Radyo televizyon kategorisi, Radyo ve Televizyon Yayımcılığı, Radyo ve Televizyon Programcılığı, Radyo ve Televizyon Tekniği, Fotoğrafçılık ve Kameramanlık, Radyo ve Televizyon Yapım ve Yönetimi adıyla eğitim veren bölümleri kapsamaktadır. Halkla ilişkiler, tanıtım, reklamcılık kategorisi ise Halkla İlişkiler, Halkla İlişkiler ve Tanıtım, İletişim ve Halkla İlişkiler, Halkla İlişkiler ve Reklamcılık, Açıkhava Reklam Ürünleri ve Serigrafi adıyla eğitim veren bölümleri kapsamaktadır. Yüksekokullarda 42 programla en çok halkla ilişkiler, tanıtım ve reklamcılık bölümleri yer almaktadır. Bölümlere göre yüksekokulların kontenjanları incelendiğinde de en çok halkla ilişkiler, tanıtım ve reklamcılık bölümlerine kontenjan ayrıldığı görülmektedir. Bu bölüme ayrılan kontenjanlar, 2406 kişi ile önlisans düzeyindeki iletişim eğitimi kontenjanlarının yüzde 48,58 ini oluşturmaktadır. Önlisans düzeyinde ikinci öğretim Önlisans düzeyinde iletişim eğitimi veren yüksekokulların toplam bölüm sayısı 28 dir. Önlisans düzeyinde ikinci öğretime ayrılan toplam kontenjan ise 1430 dur. Bu oran iletişim eğitimine ayrılan yüksekokul kontenjanlarının yüzde 28.87 sini oluşturmaktadır. En fazla kontenjan 595 kişi ile (% 41,61) halkla ilişkiler, tanıtım ve reklamcılık bölümlerine ayrılmıştır (Tablo.11). Tablo 11. Yüksekokullarda bölümlere göre II. öğretim kontenjanları Bölüm Sayı Kontenjan Yüzde Radyo, Televizyon 11 515 36,01 Halkla İlişkiler, Reklam 9 595 41,61 Yayımcılık 8 320 22,38 Toplam 28 1430 100,00

132 Ruhdan Uzun Burslu kontenjanlar İletişim eğitim veren ön lisans programlarında toplam 110 burslu kontenjan bulunmaktadır. Bu oran, iletişim alanında önlisans eğitimi için ayrılan toplam kontenjanın yüzde 7,69 unu oluşturmaktadır. Burslu kontenjanlar 63 kişi ile en fazla halkla ilişkiler, tanıtım ve reklamcılık alanlarında eğitim veren bölümlerde yer almaktadır. Bunu 29 ile radyo televizyon ve 18 ile yayımcılık takip etmektedir. SONUÇ Türkiye de üniversite düzeyinde iletişim eğitiminde, gerek eğitim veren üniversite sayısı, gerekse fakülte ve yüksekokul sayısı açısından hızlı bir nicel gelişme gözlenmektedir. Devlet üniversiteleri yanında son yıllarda açılan vakıf üniversitelerinde de iletişim alanında eğitim verilmekte, iletişim bu üniversitelerin popüler programları arasında yer almaktadır. İletişim sektörünün büyümesi, iletişim teknolojilerindeki gelişmeler ve iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla, medyanın ve medya çalışanlarının görünürlüğünün artmasının, iletişim fakültelerine talebi artırdığı, bu talep artışının da vakıf üniversiteleri tarafından fark edildiği görülmektedir. Türkiye de iletişim alanındaki eğitim, parçalı bir yapıya sahiptir. Bu eğitim, daha çok iletişim fakülteleri ile güzel sanatlar fakülteleri içindeki bölümlerde yer almaktadır. Ancak, iletişim fakültesi bulunmayan bazı üniversitelerde bile fen edebiyat fakültesi, iktisadi ve idari bilimler fakültesi ya da işletme fakültesi bünyesinde iletişim eğitimi veren bölümler yer almaktadır. İletişim eğitimi fakülteler yanında yüksekokullarda da verilmektedir. Lisans düzeyinde iletişim eğitimi vermeyen üniversitelerde bile ön lisans düzeyinde iletişim eğitimi verildiği görülmektedir. Hatta bazı üniversitelerde, birkaç yüksekokulda birden iletişimle ilgili aynı programlar açılmıştır. Ayrıca hem lisans hem de yüksek lisans düzeyinde ikinci öğretim veren üniversiteler bulunmaktadır. İletişim eğitimi bölümler bazında değerlendirildiğinde ise iletişim fakültelerinin Gazetecilik ve Halkla İlişkiler, Radyo ve Televizyon biçiminde oluşan geleneksel yapıdan ayrıldığı görülmektedir. Başlangıcından beri, bölümler endüstriyel yapıya göre belirlenmekte, endüstrideki pratikler bölümlere ayrılmada ölçüt olarak belirmektedir. Türkiye de halkla ilişkiler ve reklamcılık sektörlerinin gelişmeye başladığı 1980 li yıllarda, gazetecilik ve

İletişim eğitiminde kontenjan ve istihdam 133 halkla ilişkiler adıyla anılan bölümler, endüstriyel yapıya yeni eklemlenmelerle birlikte daha sonraki yıllarda ayrılmış; halkla ilişkiler, tanıtım ve reklamcılıkla ilgili bölümlerin hem sayısı hem de kontenjanı artmıştır. Radyo ve Televizyon bölümleri de sinemayı kapsayacak biçimde genişletilmiş, ayrıca sadece sinema eğitimi veren bölümler de kurulmuştur. Bunun yanında, bilgisayarların yaygınlaşması ve ağ teknolojilerinin gelişmesiyle görsel iletişim tasarımı, masaüstü yayıncılık, internet gazeteciliği gibi yeni bölümler oluşturulmuştur. Türkiye de gazetecilik adıyla başlayan iletişim eğitimi, alandaki gelişmelere uygun olarak çeşitlenmiş, gazetecilik bölümleri diğer bölümler arasında hem sayısı hem de kontenjanı en az bölüm haline gelmiştir. Bölümler, iletişim endüstrisinin yaygın iş bölümünde istihdam edilecek insanları yetiştirmek üzere çeşitlenmektedir. Türkiye de 2007 yılında, üniversitelerde, iletişim eğitimi için 11.612 kişilik bir kontenjan ayrılmıştır. Sektörün her yıl bu sayıda yeni elemana gereksinimi olmadığı açıktır. İletişim eğitimindeki hızlı nicel artış, istihdam sorunları yanında eğitimin ve eğitim verecek kadroların niteliğine ilişkin sorunlara da yol açmaktadır. Bu sorunlar çözülmedikçe iletişim eğitimi veren fakülte ve yüksekokulların sayısı ve bunların kontenjanlarındaki artış, alandaki sorunları daha da büyütecektir. Sözü edilen sorunların yalnızca iletişim fakültelerinin sorunu olmadığı, Türkiye deki üniversite eğitimiyle ilgili siyasal bir tercih olduğu söylenebilir. Çarpık istihdam politikaları nedeniyle işsizlikle karşı karşıya gelen gençleri dört yıl daha oyalamaya yönelik bu siyasal tercihlerin bir sonucu da yüksek lisans programlarına yapılan başvuruların sayısının artmasıdır. Öğrencilerin, bir yandan kısıtlı iş olanaklarının olduğu bir rekabet ortamında daha fazla niteliğe sahip olmak için diğer yandan da işsizlikle karşılaşma anını geciktirmek için yüksek lisans programlarına başvurdukları düşünülebilir. Eğitim politikalarının çarpıklığı yanında, Türkiye nin kendi toplumsal gereksinimlerine uygun bir iletişim politikasının olmaması da iletişim eğitimi alanındaki sorunları artırmaktadır. İletişim ve eğitim politikalarının uyumlaştırılması, her iki alanda da ülke gerçeklerine ve toplumun gereksinimlerine uygun politikalar oluşturulması ve mevcut eğilimlerden yola çıkarak, endüstrinin gelecekte alacağı biçimi göz önüne alan bir planlama yapılması, sorunların çözümünde acil bir gereklilik olarak belirmektedir.

134 Ruhdan Uzun KAYNAKÇA Abadan-Unat, Nermin (1972). Batı Avrupa ve Türkiye de Basın Yayın Öğretimi, Ankara: Sevinç Matbaası. Alemdar, Korkmaz (1981). Cumhuriyet Döneminde Gazetecilik Eğitimi Konusunda İlk Girişimler, İletişim, AİTİA Gazetecilik ve Halkla İlişkiler Yüksek Okulu Yayın Organı, 1981. Altun, Abdülrezzak (1995). Türkiye de Gazetecilik ve Gazeteciler, Ankara: Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları. Belsey, Andrew (1998). Journalism and Ethics: Can They Co-exist?, Media Ethics, s.1-14, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Bertrand, Claude-Jean (2000). Media Ethics and Accountability Systems, USA: Transaction Publishers. Dağtaş, Erdal (2003). Gazetecilik Eğitiminde Kuram ve Uygulama İkilemi: Türkiye deki İletişim Fakülteleri Üzerine Bir Araştırma, İletişim, Bahar (17), s.143-200. Eğin, Oray (2007). Gazetelere Düşman İletişimciler, Akşam, 3 Nisan 2007. Erdoğan, İrfan (2003). Pozitivist Metodoloji, Ankara: Erk Yayınları. Gürkan, Nilgün (2001). Medya Dünyası ve İletişim Fakülteleri, Radikal2, 3 Haziran 2001. İnuğur, Nuri (1988). Türk Basınında İz Bırakanlar, İstanbul. Medyada istihdam (2007). Medyada İstihdam Olanaklar/Sınırlılıklar, Ulusal Toplantı, 27 Nisan 2006, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Kırkıncı Yıl Kitaplığı No: 1 Mutlu, Erol (1992). Kitle İletişim Kuramları ve Türkiye deki Basın Yayın Eğitimi A.Ü. Basın Yayın Yüksek Okulu Yıllık, 1991-1992, s.119-142 Özkök, Ertuğrul (2001). Bir Kokteylin Perde Arkası, Hürriyet, 24 Mayıs 2001. Tokgöz, Oya (1975). Türkiye de Mesleki Eğitim Yapan Okullarda Mesleki Eğitim ve Stajın Önemi, 2. Türk Basın Kurultayına Sunulacak Tebliğler, S. 114-124, Ankara: Basın Yayın Genel Müdürlüğü, Ayyıldız Matbaası. Tokgöz, Oya (2003) Türkiye de İletişim Eğitimi: Elli Yıllık Bir Geçmişin Değerlendirmesi, Kültür ve İletişim 6/1 Kış, s.9-32 Tokgöz, Oya (2006) Türkiye de İletişim Araştırmalarında İletişim Eğitiminin Rolü ve Önemi, Küresel İletişim Dergisi, S.1, Bahar 2006, s.1-12 Topuz, Hıfzı (1973). 100 Soruda Türk Basın Tarihi, İstanbul: Gerçek Yayınevi. Yükseköğretim Programları ve Kontenjanları Kılavuzu (2007). Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi.