O.D.C. 414. 22 : 145. 7 DENDROCTONUS MICANS KUG.'A KARŞI KİMYASAL SAVAŞ OLANAKLARI ÜZERINE ARAŞTIRMALAR RECHERCHES SUR LES POSSffiiLITES DE LUTTE CHMIQUE CONTRE DENDROCTONUS MICANS KUG. Ömer BESÇELİ Orman Yüksek Mühendisi Mahir EKİCİ Orman Yüksek Mühendisi ORMANCIUK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ Y AYINLARI Teknik Bülten Serisi No. : 69 Şark Matbaası Ankara - 1975
ÖNSÖZ Türkiye orman zararlı böcekleri faunasına yeni girmiş olan Dendroc-. tonus micans Kug. Doğu Karadeniz Bölgesinde özellikle ladin ıneşcerelerinde kitle üreınesi yaparak bu kıymetli ağaç türüroüzün varlığını tehdit eder bir hal almıştır. Birçok sorunlan da birlikte getiren bu böceğe karşı uygulanacak kimyasal savaş yöntemlerini saptamak ve probleınin çözüm yollarını ortaya koymak amacıyla gerekli denemeleri yapmış bulunınaktayız. Çalışınanın yürütülmesi sırasında yardımlarını gördüğümüz rnes teşekkür etmeyi bir borç biliriz. lektaşlarımıza Bu araştırmadan elde edilen sonuçların ormancılığıınıza yararlı olacağını umuyoruz. Ömer BESÇELİ - Mahir E~İCİ Ankara, Mart 1974 -I-
İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ Sayfa 1. GİRİŞ 2. MATERYEL VE METOT 3. DENDROCTONUS MICANS'IN TANITIMI VE BİYOLOJİSİ.......................................... 3 3.1 Sistematikteki yeri.................................... 3 3.2 Tavsifi............................................ 3 3.3 Coğrafi yayılışı...,............ 5 3.4 Konukçu ağaç türleri ve tahribatı 5 3.5 Biyolojisi................................. 6 3.6 Posof ve Şavşat ormanlarında D. micans'ın kitle üremesi yapması nedenleri........... ;.................. 9 3.7 Dendroctonus micans'ın ekonomik önemi.............; 10 ı 2 MÜCADELESi VE KORUYUCU TEDBİRLER -IIlO 4.1 Mücadelesi... 4.2 Koruyucu tedbirler.. ~ 4.3 Mücadelenin organizasyonu ÖZET... RESUME YARARLANILAN KAYNAKLAR............ lo 13 14 16 17 ıs:
1. GİRİŞ Kabuk böceklerinin zaman zaman kitle üremesi yaparak ormanlarda büyük ekonomik kayıplara yol açtıkları bilinen bir gerçektir. Nitekim Ips sexdentatus Boerner Doğu Karadeniz bölgesinde epidemi meydana getirerek 1928 yılından bu yana 1 milyon ID 3 den fazla ladinin kurumasına sebep olmuştur. Keza 1956-1957 yıllarından itibaren Erzurum Orman Bölge Başmüdürlüğü Göle Devlet Orman İşletmesi Posof ormanlarında varlığı görülen Dendroctonus ınicans Kug. 1966 yılında kitle üreınesi yaparak 4405 ha'lık ormanlık sahanın ladin bulunan bütün meşcerelerinde büyük zarariara sebep olmuştur. Daha sonra Artvin Orman Bölge Başmüdürlüğü Şavşat Devlet Orman İşletmesi ormaniarına da geçerek burada 1971 yılında yaklaşık olarak 5000 ha'lık bir alana yayılmış bulunmaktaydı. Teknik bulten hazırlandıktan sonra 1974 yılı içe~ risinde adı geçen işletme ormanlarında yaptığımız incelemede büyük bir hızla genişleyen tahribat alanının 20000 ha'a ulaşmış bulunduğu saptanmıştır. Türkiye orman zararlıları faunasına yeni girmiş bulunan ve en az Isp sexdentatus kadar zararlı olan bu böceğin parazit ve predatörlerinin doğal dengeyi sağlayabilecek düzeyde bulunmayışı nedeniyle Dendroctonus micans Doğu Karadeniz bölgesindeki tüm ladin orman varlığını tehdit eden bir tehlike olarak gözükmektedir. Dendroctoııus micans'la mihaniki mücadele olanakları söz konusu ise de bu yöntemin uygulanması halinde ağaçların kesilmesi ve köklerinin sökülmesi gerekmektedir. Bu durum şüphesiz geniş sahaların açılmasına, erozyon tehlikesinin ortaya çıkmasına büyük ağaçlandırma masrafları ile karşılaşılmasına yol açacaktır. Diğer taraftan gerek literatür bilgimiz gerekse arazide yaptığımız gözlemler, arınana yapılacak aşırı müdahalelerin Dendroctones micans'ın populasyonunun artmasını kolaylaştırdığını göstermektedir. Bu nedenlerle mihaniki mücadele yoluyla bu salgının önüne geçilmesi büyük güçlükler göstermektedir. 1
Konunun taşıdığı önem göz önünde tutularak, ağaçların hayatına zarar vermeden böceğin imhasının bugünkü koşullarda ancak kimyasal yolla mümkün olabileceği düşüncesiyle bu ça1ışma ele alınmıştır. 2. MATERYEL VE METOT Dendroctonus micans'a karşı 5 ayrı insektisit denenmiştir. Deneme tesadüfi bloklar metoduna göre 4 tekerrürlü olarak tertip ve araziye vazedilmiştir. Bu amaçla arazide her biri 60 böcekli ağaç ihtiva eden 4 blok işaretlenip her blok 6 parsele ayrılmıştır. Parsellerde uygulanacak işlemler kur'a usulü ile tayin edilmiştir. Blokların seçiminde, özellikle blok içinde homojenitenin bulunması üzerinde durulmuştur. İlaçlamada Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumu tarafından imal edilen pompalı A 2 tipi sırt pülverizatöründen yararlanılmıştır. Bu pülverizatörle yapılan uygulamada hem ilaç israfı önlenmiş hem de belirli kabuk alanına istenilen miktarda ilaç verilmesi mümkün olmuştur (Şekil 1). Şekil : 1. Fig. : 1. Kabuk üzerine Oleokorlin'in püskürtülüşü. Pulverisation de l'oleokorlin sur l'ecorce. 2
İlaç testleri yanısıra yapılan gözlemlerle D. micans'ın biyolojisine ilişkin tamamlayıcı bilgilerin elde edilmesine de çalışılmıştır. 3. DENDROCTONUS MİCANS'IN TANITIMI VE BİYOLOJİSİ 3.1 Sistematikteki yeri D. micans sistematikte aşağıdaki şekilde yer almaktadır : Takım : Coleoptera Üst familya : Scolytoidea Familya : Scolytidae Alt familya : Ipinae Üst tribü : Hylesiııi Tribü : :Hylurgina Cins : Deııdroctones Erichson, 1836. Tür : Dendroctoııus micans Kugelmann, 1794. 3.2 Tavsifi Erkek böcek 6-6,5 mm; dişi 7-9 mm uzunlukta ve 2,2-2,5 mm genişliktedir (Şekil 2). Rengi koyu siyah ile. koyu kahverengi arasında değişir; paslı kahverengimsi uzun kıllada seyrek olarak örtülü, kanat örtüleri büyük nokta şeritli, nokta sıralarının arası geniş ve kırışık taneli, anten ve hacakları kahverengimsi sarıdır. İri nokta taneli, öne doğ- Şekil: 2. Dendroctones micans Kug. ergin. Fig. : 2. Deııdroctonus micans Kug. adulte. 3
ru daralan ve ön kenan girintili bulunan boyun kalkarn kanat örtüsüne oranla daha kısadır (Şekil 3). Kalkancığı çok küçüktür. Anten sapı ile topuz arası 5 parçalı olup 2. parça bir ve beşinciden daha uzundur. Anten topuzu dört parçadan oluşmuş ve yassıdır. Topuzun birinci parçası diğer üç parçanın toplamı kadar uzunluktadır (Şekil 4). Şekil: 3. Dendroctones micans Kug.'ın boyun kalkarn (Acatay, 1961 dan) Fig. 3. Corselet de Deııdroctonus micans Kug. (D'apres Acatay, 1961). Şekil: 4. Deııdroctonus micans Kug.'ın anteni (Balachowsky, 1949 den). Fig. : 4. Antenne de Dendroctonus micanskug. (D'apres Balachowsky, 1949). 4
3.3 Coğrafi yayılışı Amerika' da Dendroctonus cinsinin 23 türünün bulunmasına mukabil Palearktik bölgede bu cinse ait yalnız D. micans türü mevcuttur. Bu böcek Fransa, Lüksemburg, Belçika, İsviçre, İsveç bütün orta ve kuzey Avrupa ile Rusya'da yayılmış bulunmaktadır. Balachowsky (1949) tarafından İskandinavya orman tipine ait olarak gösterilen bu zararlı Akdeniz ikliminin hakim olduğu bölgelerde görülmemektedir. Türkiye' de ise bugüne kadar Posof ve Şavşat ormanlarında rastlanılmıştır. Bu ormanların devamını teşkil eden Göktaş İşletmesi, Pazar İşletmesinin Çamlı Hemşin, Sürmene İşletmesinin Çaykara ve Trabzon İşletmesinin Meryemana ormanlarında yaptığımız incelemelerde D. micaııs'a rastlamamış bulunuyoruz. D. micans'ın Türkiye' de sadece adı geçen ormanlarda bulunması ve bu ormaniara bitişik Gürcistan ormanlarında da yaygın olması bakımından bu böceğin orman1arımıza Rusya' dan geçtiğini kamtlamaktadır. 3.4 Konukçu ağaç türleri ve tahribatı Ko:ı:mkçu ağaç türleri olarak Picea excelsa, Picea sitchensis, Picea orieııtalis, Abies spp., Pinus spp., Larix spp. olarak bilinmektedir. Posof ve Şavşat ormanlarında Picea orientalis ve az miktarda da Pinus silves tris'de tahribat yaptığı görülmüştür. Ladini diğer ağaç türlerine tercih etmektedir. Genellikle 20-40 yaşlı ağaçlara arız olduğu bildiıilmekte ise de Posof ve Şavşat ormanlarında yaptığımız gözlemlerde daha genç ve daha yaşlı ağaçlara da gittiğ saptanmıştır. D. micans hem primer hem de sekonder zararlı olarak kabul edilmektedir. Ağaçların fizyolojik durumlarını ozmotik basınçla ifade eden Chararas (1962) bu böceğin arız olduğu ladinde ölçtüğü ozmotik basıncın, aynı çevrede bulunan sıhhatli ve böceksiz ladinin ozmotik basıncına eşit (8,7 atmosfer) değerde olduğunu saptamıştır. Bunun içindir ki D. micaııs'ı primer zararlı bir böcek olarak göstermektedir. Diğer taraftan sekonder zararlı olarak yaralı ve hastalıklı ağaçlara da gitmektedir. Nitekim Posof ve Şavşat ormanlarında yaptığımız gözlemlerde yaralı ladinlerin hemen tamamında bu böceğe rastlamış bulunuyoruz. Ağaçların 1,5 m lik dip kısmını tercih ederse de bazı hallerde 15-20 m lik yukarı kısımlarında da tahribat yapmaktadır. Posof ve Şavşat ormanlarında böcek tahribatı en çok kök boğazı civarında olmakta, yukarılara çıkıldıkça böcek yoğunluğu azalmaktadır. D. micans' ın bazı ağaçların kalın dauarına da arız olabildiğini, kurt yeniğinin top- 5
rak sathınclan itibaren köklere doğru 20-30 cm'ye kadar ulaştığını tespit etmiş bulunuyoruz. Kobachidze (1968)'nin tespitlerine göre bu böceğin % 45'i köklere, kök boğazına, toprak sathınclan 1 m ye kadar olan gövde kısmına yerleşir. % 32,4'ü 1-5, % 12,6'sı 5-10, % 6'sı 10-15, % 2,8'i 15-20 ve % OS' i 20-25 m lik gövde yüksekliklerine arız olur. Böceğin ağaç üzerinde görüldüğü azami yükseklik 25-30 m arasmda bulunup bu kısımdaki böcek oranı % 0,4' e kadar düşer. Böcek tahribatı kapaldığı bozulmuş saf ladin meşçerelerinde daha şiddetli olarak ortaya çıkmakta, buna mukabil karışık, normal kapalılık ve sıklıktaki meşçerelerde ise az veya hiç görülmemektedir. Böcek ağaçların bazı yönlerini tercih etmektedir. Yapılan tespitiere göre genellikle kuzey bakılarda ağaç gövdesinin güney, güney bakılarda ise kuzey tarafma gitmektedir. Bu zararlı tahribatmı denizden yüksekliği az olan yerlerde yaptığı gibi yüksek yerlerde de yapabilmektedir. Kesilmiş ladin kökleri uzun zaman rutubetini muhafaza edebildiğinden 5 yıl önce kesilmiş olan ağaç köklerine de arız olabilmektedir. Böcekli ağaçlar, giriş deliği etrafmda öğüntü ile karışık fazla miktarda reçine sızmtısmdan ve büyük reçine hunilerinden anlaşılır. Bu huniler zamanla ufak parçalar halinde dökülerek dağılır. Tamamen sertleşmiş, beyazla;;;mış veya sarı renk almış reçine hunileri eski tahribatlara ait bulunmaktadır. Henüz giriş deliği açan ve yumurtlamakta olan fertlere ait reçine hunileri ise parlak kahverengi, yumuşak ve akıcı durumdadır. Matlaşmış ve yumuşak durumda olan reçine hunilerinin kurt devresine ait olduğunu gözlemiş bulunmaktayız. Bu durum, mücadelede böcekli ağaçların seçiminde gözönünde tutulması gerekli olan bir husus tur. Chararas (1962), reçine durumuna göre böceğin arız olduğu devre hakkmda bir hükme varılabileceğine işaret etmektedir. Reçine sarımtrak ve akıcı ise böcek Mayıs - Haziran aymda arız olmuştur. Reçine esmer ve kristalleşmiş ise tasallut 6 aydan daha önce vuku bulmuştur. D. micans'ın Abies nordmanniana üzerinde bir tahribatma rastlamlmamıştır. Bugün için mamleketimizde Picea orientalis'in en tehlikeli düşmanı olarak gözükmektedir. 3.5 Biyolojisi Geç uçan böceklerdendir. Biyolojisi diğer kabuk böceklerine göre biraz daha özellik gösterir. Yumurta, Kurt, krizalit veya ergin devrelerinde kışlar. Kışladığı devreye bağlı kalarak da uçması Mayıs Eylül ayları arasında olur. Kitle halinde uçması Haziran ayma rastlar. 6
Dişi böcek, 6 -ls cm uzunluğunda bir kaç yumurta yolu açabilir. Bunlann her birisine grup halinde 20-30 yumurta bırakır. Bu miktarı Russon ve Stauder (19S4) SO- ıso olarak kaydetmektedir. Balachowsky (1949) 'e göre bir dişi ergin toplam olarak 300 yumurta yapabilmektedir. Yumurtadan çıkan kurtlar, kurt - familya yeniği yapmak suretiyle kambiyumu tahrip ederler (Şekil S). Yukarıda da belirtildiği gibi böcek ağaçın belirli yerlerini tercih etmesi nedeniyle kaınbium halkalanınadığından ağaç hemen kuruma- T Şekil: S. Dendroctonus ınicans Kug.'ın yenik sistemi T: Giriş deliği, L: Kurt (Chararas, 1962 dan). Fig. : S. Systeme de galerie de Dendroctonus ınicans Kug. T : Trou d'entre, L: Larve. (D'apres Chararas, 1962). 7
maktadır. Aynı ağaçta devamlı taribat sonucu kambium halkalandığı takdirde kuruma görülür. Bu durum ise 8-10 senede gerçekleşmekte~ dir. Şiddetli tasallutlarda ve genç ağaçlarda bu sürenin daha da kısalması söz konusudur. Kobachidze (1968) 'ye göre embriyonun gelişimi deniz seviyesinden 1000 m yükseklikte 16 gün, 1800 m yükseklikte 22 gün; kurdun gelişimi ise 1000 m yükseklikte 76 gün, 1800 m yükseklikte 96 gün; krizalit istirahatı 1000 m yükseklikte 16 ve 1800 m yükseklikte 20 gün devam eder. Böylece bir geneasyanun gelişimi deniz seviyesinden 1000-1300 m yükseklikte 13 ay, 1500-1800 m yükseklikte 14 ve 1800 m' den daha yüksek yerlerde 15 ay sürmektedir. Aynı dişi böcek bir kaç yumurta yolu yaptığından yumurtlaması uzun süre devam etmektedir. Bu müddet bazan bir ayı geçebilir. Bu nedenle erginlerin çıkması da aynı zamanda olmamaktadır. Bazılarının uçması gecikmektedir. Geç uçan fertlerden. meydana gelen kurtlar kışı bu devrede geçirerek takip eden yılın Ağustos- Eylül aylarında erginleşirler. Chararas (1962)'a göre iklim koşulları uygun olduğu takdirde Mayıs - Haziran ayında konulan yumurtalardan çıkan kurtlar Temmuz sonu- Ağustos başında krizalitleşirler, Eylülde erginler gözükür. Eğer sonbahar sıcak geçerse bunlar Eylülde yumurtlar. Yumurtadan çıkan kurtlar kışı geçirerek Haziranda krizalitleşirler. Aynı ay içinde genç erginler gözükıneye başlar. Bunların yumurtlaması ise Ağustos ayında olur. Sonbaharın soğuk geçmesi halinde erginler yumurtlamadan kışı geçirirler ve Mayıs - Haziran ayında uçarlar. Yine aynı yazara göre krizalit dönemi iklim koşullarına bağlı olarak 20 günden bir kaç aya kadar devam edebilmektedir. ağacı Bu böceğin çiftleşmesi diğer kabul böceklerinin aksine bulunduğu terketmeden önce olur. Russon ve Stauder (1954)'e göre kışlama kurt devresinde olunca erginler Ağustos başından itibaren çıkar. Ağustos ve Eylül aylarında ısının yüksek olması halinde bu erginler aynı yıl içinde yumurtlar ve kışlama kurt devresinde olur. Aksine, kış mevsimi erken gelirse erginler çiftleşmiş olsalar bile kışı yumurtlamadan geçirirler ve Mayıs - Haziran ayında uçarlar. Yukanda adı geçen yazarlar Franck- Grosmann'a atfen bu böceğin erkeğinin dişilere oranla daha az olduğunu ve bu oranın Ağustosta meydana gelen genç erginlerde 1/5; kışı ergin olarak geçirenlerde ilkbaharda 1/20 olarak tesbit edildiğini kaydetmektedirler. Erkek miktanmıı 8
az olmasının, bu böceğin doğal düşmanı olan Rhizophagus grandis Gyll. 'in tercihan erkeklere arız olmasından ileri geldiği sanılmaktadır. Posof ormanlarında 1967 yılı Ekim ayı içinde yaptığımız gözlemlerde D. micans'ın yumurta, genç kurt, yaşlı kurt ve erginlerinin mevcut olduğunu tespit etmiş bulunuyoruz. Aynı tarihte böceğin çeşitli devrelerde bulunması yukarıda da açıklandığı gibi uçmanın burada da uzun ~üre devam etmesinden ileri gelmektedir. Posof yöresinde kışın erken geldiği göz önünde bulundurulursa Ekim ayında yaptığımız gözleroleı- den kışlamanın genellikle yumurta, kurt ve ergin devrelerinde olacağı sonucunu çıkırtmak mümkün o1maktadır. 15.5.1970-7.6.1970 tarihleri arasında Posof Serisi Karanlık Meşe, Çatalsu, Akisman Düzü ormanlarında yaptığımız incelemelerde giriş deliği açan, yumurdayan erginler ile yumurta, yumurtadan henüz çıkmış kurtlar ayrıca çeşitli stadlarda kurtlar, krizalitler, genç ve yaşlı erginlere rastlanılmıştır. Akisman Düzünde aynı ağacın farklı yerlerinde yumurta, genç kurt, yaşlı kurt, krizalit, genç ve yaşlı erginler görülmüştür. Bunlar aynı ferdin yumurtalarından meydana gelmiş olmayıp çeşitli zamanlarda uçan farklı dişilerin yumurtalarından meydana gelmişlerdir. Giriş deliği açan dişi böcek tamamen reçineye bulaştığı halde faaliyetine devam edebilmekte, reçine salgısı çalışmasını engelleyememektedir. Yine gözlemlerimize göre böceğin çoğunluğu burada da kök kısmı ile gövdenin topraktan itibaren bir metrelik kısmında bulunmakla beraber daha yukarı kısımlarda hatta kalın dallarda da mevcudiyeti görülmüştür. Şavşat ormanlarında yaptığımız incelemelerde Posof ormanlanndakine benzer durumlarla karşılaşılmıştır. Nitekim 1973 yılı Eylül ayı başında giriş deliği açan, yumurdayan fertlerin yanında yumurta, çeşıtli devrelerde kurt, krizalit ve genç erginlere rastlanılmıştır. 3.6 Posof ve Şavşat ormanlarında D. micans'ın kitle üremesi yapması nedenleri Posof v~ Şavşat ormanlarında D. micans'ın kitle üremesini kolaylaştıran başlıca hususlar şunlardır : 1) Köylülerin yakacak ihtiyaçlarını gidermek amacıyla dal kesmeleri, ağaçları fizyolojik olarak zayiflatmış ve D. micans'ın üremesi için uygun ortam haline getirmiştir. 2) Bölge dahilinde kabuklu emva1 nakli böceğin muhtelif bölmelere yayılmasını kolaylaştırmıştır.
3) Böceğin üreme potansiyelinin yüksek olması ve doğal düşmanla rının yetersiz oluşu adı geçen ormanlarda kontrolsuz surette üremesine zemin hazırlamıştır. 4) Ormana yapılan menfi müdahaleler meşcere kapalılığını bozarak D. ınicans'ın çoğalmasını kolaylaştırmıştır. 5) Muhtelif nedenlerle mücadelede geç kalınması böceğin populas yon kesafetinin artmasına yol açmıştır. 6) Posof ve Şavşat ınıntıkasında hüküm süren iklim koşulları bu zararlının üremesini engelleyici olmaması da kitle üremesine yardım eden diğer bir faktör olmuştur. 7) Ormandaaşırı otlatma hem gençliğe hem de ağaçlara zarar vermekte bu yüzden sağlığı bozulan arınanda böceğin nüfus yoğunluğu artmaktadır. 3.7 Dendroctonus ınicans'ın ekonomik önemi Posof'ta 170567 ma ladin servetinin % 71'i olan 106074 m nün böcekli olduğu görülmüştür. Bu miktara, büyük bir yekfın tutan 10 cm çaptan aşağı gençlik dahil bulunmamaktadır. Böcekli ağaçların sadece tarife bedeli üzerinden değeri 6,8 milyon liranın üzerinde bulunmaktadır. Buna Şavşat ormanlarında tesbit edilen 75000 adet böcekli ağacın bedeli ile mücadele giderleri ve boşalan sahaların ağaçlandırma masrafları eklenecek olursa böceğin ne kadar önemli ekonomik kayba sebep olduğu açıkca ortaya çıkmaktadır. Burada D. micans'ın tahrip ettiği sahalarda ortaya çıkacak erozyon tehlikesi ve diğer ladin ormaniarına geçmesi halinde doğacak ekonomik kayıp yukarıdaki rakamlarla mukayese edilerniyecek ölçüde fazla olacağı tartışma götürmez bir gerçektir. 4. MÜCADELESi VE KORUYUCU TEDBİRLER 4.1 Mücadelesi D. ınicans'ın kitle üremesi yaptığı mmtıkalarda fazla miktarda ağaç kesilmesine mahal bırakmamak için ve bu zararlının tuzak ağaçlarma gelmeyiş özelliği de gözönünde tutularak kimyasal mücadele olanaklarının araştırılması yararlı mütalaa edilmiştir. Bu amaçla Cetvel 1'deki ilaçlar denenmiştir. lo
Cetvel : 1. Dendroctonus micans'a karşı denenen insektisitler. Tableau : 1. Les insecticides esseyes cantre Dendroctonus micans. Fı ilacın ismi Nom d'insecticide Oleokorlin Gaviton Em. Agrocide Hekdigam 7-20 Cotton spray 7-20 ilacın kimyasal terkibi Composition chimique de l'insecticide % 16 DDT + % 4 HCH + 40 Nafta yağı + 40 Transformatör yağı % 4 kristal halinde teknik lindan + % 48 nafta yağı + % 48 transformatör yağı % 30 DDT + % 9 Lindan % 7 gamma BHC + % 20 DDT % 7 gamma BHC + % 20 DDT Doz Dose d' emploie % 100 % ıoo %10 % 10 %10 İlaçlardan Fı ve Oleokorlin talebimiz üzerine imal edilmiştir. Deneme, cetvelı'de kayıtlı dozlarda ı ID 2 kabuk sathına SOO g mahlul isabet edecek şekilde yapılmıştır. Cetvel ı 'in incelenmesinde görüleceği gibi Fı ve Oleokorlin'in % 100 lük dozlannın kullanılmasına karşılık diğer 3 insektisitin % 10 luk dozlan tatbik edilmiştir. Bu durum, birim kabul alanına atılan ilaçların hem aktif madde hem de fiyat yönünden birbirlerine yakın değerlere sahip kılınmasından ileri gelmiştir. Denemeden ı4 gün sonra yapılan sayırolara göre Abott formülünden yararlanılarak hesaplanan ilaçların % etkileri cetvel 2 'de gösterilmiştir. Cetvel : 2. Denenen ilaçların % etkisi Tableau : 2. Efficacites des insecticides utilises Tekerrürler (Bloklar) Ortalama o/o Repetitions (Blocs) etkisi İlaçlar I II III IV Efficacite Insecticides % Etki - Efficacite mo yen Fı 69.8 59.8 87.5 95.9 78.2 Oleokorlin 87.9 97.5 95.6 98.5 94.8 Gaviton 63.4 73.3 8.8 63.7 52.3 Agrocide Hekdigam 7-20 36.4 83.6 9.7. 63.6 48.3 Cotton spray 2-20 2.ı 14.2 0.0 34.0 12.5 Şahit o o o o o --ı ll
Tesbit edilen bu değerlere göre yapılan varyans analizi sonucu cetvel 3 'de gösterilmiştir. Cetvel 3. Varyans analizi Tableau: 3. Analyse de la variance Varyans kaynağı Source de la varian ce Tekerrür Muameleler Hata Toplanı Serbestiyet Kareler derecesi toplamı Kareler Degres de Somme des ortalaması li b ert e carre s Carre moyen 3 2895.15 965.05 4 15826.62 3956.66 12 4410.64 367.55 19 23132.41 F 2.62 10.76** Muamelelere ait hesaplanan F değerinin, cetvelde % 1 hata için bulunan F değerinden büyük olması denenen insektisitlerin höcek ölii" mü üzerine farklı etki yaptıklarını göstermektedir. % etkilerin ortalamalarının Duncan testi uygula_mak suretiyle karşılaştırılması sonunda Oleokorlin insektisitinin diğerlerinden daha etkili olduğu ve güvenle kullanılabileceği sonucuna varılmıştır. Oleokorlin'in bir özelliği de uzun süre koruyucu etkisinin bulunmasıdır. Nitekim bir yıl önce ilaçlanmış ağaçlar üzerinde ertesi yıl yajjilan incelemede yeni bir böcek tasallutu olmadığını ve bu ağaçlara yumurtlamak üzere gelmiş olan erginlerin giriş deliği açamadan öldüklerini görmüş bulunuyoruz. Kimyevi mücadele yoluyla hem böcek imha edilmekte hem de ağaç hayatiyetini sürdürdüğünden kesilmesine mahal kalmamaktadır. Ancak kambiyumu böcek tarafından % 75 'den fazla tahrip görmüş ağaçların hayatlarını kurtarmak mümkün olamıyacağından bunların kesilerek mihaniki yolla böceklerinin imha edilmesi uygun olacaktır. Ayrıca meşçerede bekletilmesinde fayda gözetilmeyen (kesim çağına gelmiş, formu bozuk, tepesi kırık v.b.), ilacın ulaştırılamıyacağı kadar yüksek kısımlarında böcek bulunan ağaçlarda da mihaniki mücadele uygulanmalıdır. Bu mücadele tarzında, sadece ağaçların kesilmesiyle yetinilmemeli, kökleri ile birlikte sökülmelidir. Kimyasal mücadelede ise kök kısmında bulunan böceklerin imhası için kök sahası toprak ve ölü örtüden temizlendikten sonra ilaçlanmalıdır. İlaçlama yağmursuz ve ısının 20 C üzerinde olduğu devrede yapılması uygun olmaktadır. Isının yükselmesiyle ilaç daha kolay nüfuz etmektedir. 12
İlaçlamadan 2 yıl sonra yaptığımız kontrolde, Oleokorlin'in fitotoksik bir etkisi görülmemiştir. 4.2 Koruyucu tedbirler D. micans'ın çoğalmasına engel olmak için alınabilecek başlıca koruyucu tedbirler aşağıda belirtilmiştir: 1) Söz konusu zararlı, fizyolojik bakımdan zayıf düşmüş ağaçlara da arız olması nedeniyle tahribat ocakları civarındaki yaralı ağaçlar D. micans'ın isteklerine uygun düşmektedir. Bunun içindir ki kesim, nakliyat, yeşil budama, yalamuk, hartama, otlatma, rüzgar ve kardan zarar görmüş ağaçların Mayıs ayına kadar meşçereden çıkarılması gerekmektedir. 2) Böceğin doğal düşmanları konınmalıdır. Nitekim Posof ve Şavşat ormanlarında ağaçkakanların olumlu etkileri gözlenmiştir. 3) Meşçereye yapılacak aşırı müdahaleler böceğin çoğalmasını ko Ormandayapılacak çalışmalarda bu husus gözönünde laylaştırınaktadır. tutulmalıdır. 4) D. micans'ın diğer ladin ormaniarına geçmesini önlemek için kabuklu emvalin başka yerlere taşınmasına engel olunmalıdır. Ayrıca böcekli sahalara yakın bulunan ormaniara bu böceğin geçip geçmediği titizlikle izlenmelidir. 5) Böcek tahribatı karışık meşçerelerde saf meşçerelere oranla daha az olduğundan, yeni meşçereler tesisinde bu husus gözönünde bulundurulmalıdır. 6) Böcek, kütüklere de arız olduğundan bunların kabuklarının soyulması gerekli olmaktadır. 7) Böcek tahribatının küçük sahalara (ocaklara) inhisar etmesi halinde civardaki ağaçlara böceğin geçmesini önlemek için Mart - Ni san aylarında ocağı çevreleyen böceksiz ağaçların dipten, 1,5 m lik gövde kısımlarıyla böceğin arız olabileceği kökler Viton Ölkonsentrat, Dieidrex ve Phosdrin ile ilaçlanması tavsiye edilmektedir. Kökler ilaçlanmadan önce etrafındaki toprağın temizlenmesi gerekmektedir. Bu ilaçlardan Viton'un daha etkili olması sebebiyle tercihi uygundur. Merk fabrikasının müstahzarı bulunan Viton bir yıl etki süresine sahip bulunmaktadır. 2 litre Viton + 8 litre mazot karışımından beher m:ıı e 2-3 litre pülverize edilir. Bu ilacın İstanbul deposunda 200 litrelik fıçılarda teslim fiyatı bir kilogram için 9.25 liradır. 13
8) Ağaç türlerinin yetişme muhiti istekleri ve biyolojileri dikkate alınarak bakımlar ve gençleştirme çalışmaları geregı gibi yapılmalı, dolayısiyle köylülerin menfi müdahalelerine mahal bırakılmamalıdır. 4.3 Mücadelenin organizasyonu Böceğin yaygın olduğu saha 100 er hektarı geçmiyecek şekilde blok Iara ayrılarak, her blokta mücadeleyi yürütecek bir teknik eleman görevlendirmeli ve mücadele, Grup Müdürünün yönetiminde yapılmalıdır. Bunlar mücadeleye başlamadan önce kısa bir eğitime tabi tutulmalıdır. Her teknik eleman kendi blokunda kimyevi ve mihaniki mücadeleye tabi tutulacak ağaçları ayrı ayrı renklerle işaretletmelidir. Bu işler tamamlandıktan sonra mücadele aynı yıl içerisinde bitirilecek şekilde yeteri kadar işçi ile çalışmalara başlanmalıdır. Kimyevi mücadelede Makine Kimya Endüstrisinin pompalı sırt pülverizatörleri kullanılmalıdır. Bunlarla bir işçi günde asgari 80 ağaç ilaçlayabilir. Buna göre de yeterli pülverizatör temin edilmelidir. ilacın stok güçlüğü gözönünde tutularak tamamı birden mübayaa edilmemeli, işi aksatmayacak şekilde peyder pey alınması yoluna gidilmelidir. Kullanılacak ilaç insan ve hayvan sağlığı için zararlı olduğundan gerekli tedbirler alınmalıdır. İlaçlama işçilerinin gözlük, eldiven ve maske ilc çalışmaları sağlanmalıdır. İlaçlama yağmursuz ve ısının 20 C üzerinde olduğu devrede yapılmalıdır. Bilhassa ilacın kabuk altına kolaylıkla nüfuzunun ısı ile yakın ilişkisi bulunmaktadır. İlaçlamanın yapılmasını takip eden bir iki gün içinde yağmur yağması halinde etkisi azalmaktadır. İlaç ağaca homojen bir şekilde verilmeli ve bilhassa böcekli kısımların iyice ilaçlanmasına dikkat edilmelidir. Ağacın yukarı kısımlarında böcek yoksa ilaçlama toprak satlımdan itibaren gövdenin 1,5 m lik kısmına tatbik edilmelidir. Kök kısmındaki böceklerin imhası için önceden kök bağazı ayaklar dışarda kalacak şekilde toprak ve ölü örtüden temizlenmeli, açılan bu kısım da ilaçlanmalıdır. Mihaniki mücadeleye tabi tutulan kökleri ile birlikte sökülen ağaçların, kök kısmındaki böcekler dağlanmak, gövde kısmındakiler ise kabukları soyulup yakılmak suretiyle imha edilmelidir. Gövdelerin kabuklarının soyulması bezler üzerinde yapılmalıdır. Bezsiz yapılan soymalarda böceklerin bir kısmı yere düşüp faaliyetine devam edeceğinden mücadeleden beklenilen sonuç alınamıyacaktır. Sayma işi, 6 x 2,5 m ebadında beze sahip iki işçi tarafından yapılır. İşçilerin ikisinde de sayma demiri bulunur. Bez ağacın altına uygun tarzda serilip kalın tarafından 14
ince tarafa doğru soyulmaya devam edilir. Bu işlem bittikten sonra kabuklar yakılmak üzere bez içerisinde ateşe götürülür. Ateş uzak olduğu takdirde üçüncü işçiden faydalanılır. Soymanın bezsiz yapılması halinde ağaç gövdesi ve kabuklar yerleri ile birlikte Koreide 10;3.10.0 gibi toz temas zehirleri ile ilaçlanmahdır. Bu amaç için 1 m' ağaca 0,5 kg ilaç atmek gerekmektedir. Gerek köklerin dağlanması ve gerekse kabukların yakılması işi açık bir alanda yapılmalıdır. Aksi halde ateşe yakın olan ağaçlar zayıflıyarak böceklerin üremesi için uygun bir ortam haline gelebilir. 15
ÖZET Türkiye orman zararlı böcekleri faunasına yeni girmiş olan Dendroctonus micans Kug. Doğu Karadeniz Bölgesinde özellikle ladin meşcerelerinde kitle üremesi yaparak bu kıymetli ağaç türümüzün varlığını tehdit eder bir hal almıştır. Bu zararlının doğal düşmanlarının yeterli düzeyde bulunmayışı nedeniyle tahribat alanı hızla genişlemektedir. Geç u_s:an böceklerdendir. Aynı zamanda böceğin yumurta, kurt, krizalit ve ergin devrelerine rastlamak mümkündür. D. micans ağacm belirli yönlerini tercih ettiğinden kuruma hemen olmamakta ancak 8 10 yıllık bir tahribat sonunda ladinler kurumaktadır. Ağaçların hayatına.zarar vermeden böceğin kimyasal yolla imhası olanaklarını araştırmak amacıyla bu çalışma ele alınmış ve 5 insektisitle gerekli denemeler yapılmıştır. Denenen insektisitlerden sadece Oleokorlin'in yeterli bir etki gösterdiği saptanmış ve bunun uygulamaya intikalinin uygun olacağı sonucuna varılmıştır. Mücadelede, böcekli ağaçların 1 m" lik kabuk alanına SOO g ilaç atmak yeterli olmaktadır. Oleokorlin'in koruyucu etkisi de bulunduğundan, bununla ilaçlanmış ağaçlara uzun süre böcek gelmemektedir. İlaçlamadan 2 yıl sonra yaptığımız kontrolde, Oleokorlin'in fitotoksik bir etkisi görülmemiştir. Kambiyumu % 75 'den fazla tahrip görmüş ağaçların hayatlarını kurtarmak mümkün olaınıyacr:ğından bu gibi fertlerin kesilerek kabuk larının soyulup yakılmak su:ı;etiyle taşıdıkları böceklerin imhası uygun olacaktır. Böceğin tehdit ettiği ormanların önemi gözönünde tutularak mücadelenin tüm tahribat alanını kapsayacak ölçüde ele alınınası ve aralıksız yürütiiiecek şekilde çalışınaların organize edilmesi başanya ulaşmak için gerekli bulunmaktadır. 16
RESUME Dendroctonus micans Kug., introduit nouvellement dans la faune des insectes nuisibles de forets de la Turquie et se trouvant en surpopulation, menace 1' existance de Picea orientalis dans la region de la Mer-Noire est. Comme les facteurs biotiques ne peuvent limiter l'augmentation de population de D. micans, ce ravageur a pris une extention rapide. En 1974, nous avons constate que la surface des degftts a atteint 20000 ha dans la foret de Şavşat et 4405 ha dans la foret de Posof D. Micans se classe parmi les especes tardives. En meme temps il est possible de rencontrer oeufs, larves, chrysalides et adultes de D. micans. Pour!'installation il prefere certain côte de Picea orientalis. A ce point de vue les arbres attaques se sechent en 8-10 ans. Nous avans realise ce travail en vue de sauver les arbres attaques et de detruire les insectes par les moyens chimiques. Pour ce but nous avons teste experimentalement 5 insecticides. Entre les produits experimentes c'est Oleokorlin qui a donne de resultats satisfaisants. En traitant les arbres attaques, il faut compter SOO g d'oleokorlin pour 1 ID 2 de la face externe de l'ecorce. Plusieurs annees les insectes ne s'attaquent plus aux arbres traites avec Oleokorlin. 2 ans apres le traitement nous n'avons pas observ!e un effet phyotoxique de l'oleokorlin. Lorsque plus de 75 p._ 100 de l'aubier de Picea orientalis est ravage par D. micans il est imposible de sauver de tells sujets par le moyen chimique. Dans ce cas il convient de les deraciner, ecorcer et brcıler les ecorces. En prenant la consideration de l'importance des fon~t qui sont menacees par D. micans, pour la reussite il faudrait realiser la lutte dans toute la surface d'invasion. 17
YARARLANILAN KAYNAKLAR ACATAY, A. 1961. Zararlı orman böcekleri teşhis anahtarı. Orman Fakültesi, No. 76, 152 s. BALACHOWSKY, A. 1949. Coleopteres Scolytides (Faune de France, No. 50) Lechevalier, Paris, 320 p. BARBEY, A. 1925. Traite d'entomologie Forestiere. Berger - Paris 749 s. Levrault, BESÇELİ, Ö. 1967. Dendroctonus micans Kugelrnann. Orrnancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi 13 (1) : 19-22. BESÇELİ, Ö. VAROL, M. EKİCİ, M. 1968. Posof Ormanlarmda tahribat yapan Dendroctonus micans Kug. üzerinde bir etüd. Orınancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi 14 (2) : 26-40. CHARARAS, C. 1962. Scolytides des Coniferes. Lechevailer, Paris, 556 s. CHENAL et JOLY, R. 1950 Le Bostryche. Revue Forestiere Française, No. 2 : 99-106. HOUSSON, R. et STAUDER, F. 1954. A Propos du Dendroctonus micans Kug. Revue Forestiere française, No. 6: 355-359. HOUSSON, R. et STAUDER, F. 1955. Lutte Chimique Contre le Scoiytide de L'Epicea Dendroctonus micans Kug. Revue Forestiere française No. 7 : 534. KOBAKHIDZE, D. ve SIKHARULIDZE, T. 1967. Sex Ratios of Dendroctonus micans Kugel. (Coleoptere, Scolytidae) in Natural Populations in Georgia (USSR). Bulletin de L'Acadernie Palonaisa des Sciences cb. II. Vol. XV. No. 7. 401-403 s. KOBAKHIDZE, D. 1968. Dev Soymuk Böceği (Dendroctonus micans Kugel.) Gürcistan (Sovyet Sosyalis Cumhuriyetleri Birliği) da. Orrnancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi 14 (2) : 3-10. (Türkçeye çeviren G. ACATAY). ia