TÜRKİYE DE YERALTISUYU SULAMA FAALİYETLERİ Yeraltısuyu Sulama Kooperatifleri

T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi Başkanlığı TÜRKİYE DE YERALTISUYU SULAMA FAALİYETLERİ Yeraltısuyu Sulama Kooperatifleri Ankara, 2014

HAZIRLAYANLAR Sebiha KALKAN (Jeoloji Mühendisi, DSİ) Aytaç İŞÇİ (Jeoloji Mühendisi, DSİ) KATKIDA BULUNANLAR Ali GÖRKMEN (Jeoloji Mühendisi, DSİ) Bedia AKBULUT (Ziraat Mühendisi, TRGM) İhsan BOZ (Şube Müdürü, DSİ) Metin TÜRKER (Genel Müdür Yardımcısı, TRGM) Yeşim KAYA (Jeoloji Mühendisi, DSİ)

İÇİNDEKİLER 1. TÜRKİYE DE KOOPERATİFÇİLİK... 1 1.1 Hukuki Altyapı... 1 1.2 Kooperatifin Tanımı... 1 1.3 Üst Örgütlenme ve Türkiye Milli Kooperatifler Birliği... 1 1.4 Kooperatifçilikte Devletin Rolü ve Sunulan Hizmetler... 1 1.5 Dünya Uygulamalarına Göre Türkiye nin Performansı... 2 2. YERALTISUYU REZERV TESPİT ÇALIŞMALARI VE YERALTISUYU POTANSİYELİ... 3 2.1 Hidrolojik Dolaşım, Jeoloji Ve Yeraltısuyu... 3 2.2 Yeraltı Su Kaynaklarının Kullanımı ve Yeraltısuyu Sulamaları... 5 3. SULAMA KOOPERATİFLERİ VE SULAMA BİRLİKLERİ İLE YAPILAN SULAMALAR... 6 3.1 DSİ İşletmesi Şeklindeki Sulamalar... 7 3.2 Kamu Kuruluşlarına Bedeli Mukabilinde veya İhale Edilerek Yapılan Sulamalar... 7 4. YERALTISUYU SULAMA KOOPERATİFLERİNİN KURULUŞU... 10 4.1 Yeraltısuyu (YAS) Sulama Kooperatifinin Kurulması ve Sulama İmkanlarının Başlatılması... 10 4.1.1 I. Aşama Etütleri ve Hazırlanan Doneler... 11 4.1.2 Yeraltısuyu Etütlerinin Yapılması ve Değerlendirilmesi... 12 4.1.3 Yeraltısuyu Sulama Kooperatifinin Kurulması ve Tüzel Kişilik Kazanması... 13 4.1.4 II. Aşama Etütleri ve Hazırlanan Doneler... 15 5. YERALTISUYU SULAMA KOOPERATİFLERİNE AİT YATIRIM HİZMETLERİ.. 16 5.1 DSİ Genel Müdürlüğü Yatırımları... 16 5.1.1 Yeraltısuyu Sulama Tesislerine Ait Projelerin (Fizibilite Raporları) Hazırlanması 16 5.1.2 Yeraltısuyu Sulama Tesislerinin Yatırım Programlarına Alınması ve İnşası... 17 5.1.3 İlave Sulama Tesisi İsteklerinin Karşılanması... 17 5.1.4 Sulama Şebekesi Değişimi... 18 5.2 İl Özel İdaresi (Mülga Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü) Yatırımları... 19 5.2.1 Sulama Şebekesi İle İlgili Yatırımlar... 19 5.2.2 Toplulaştırma ve Tarla İçi Geliştirme Hizmetleri... 20 6. YERALTISUYU POMPAJ TESİS YATIRIMLARI ve DEVİR İŞLEMLERİ... 22 6.1 Ön Sözleşme... 23 6.2 Kat'i Devir Sözleşmesi... 23 6.3 Devir Sözleşmesi Sürelerinin Uzatılması... 26 7. YERALTISUYU SULAMA TESİSLERİ KAPSAMINDAKİ SULAMA ŞEBEKESİ YATIRIMLARI VE DEVİR İŞLEMLERİ... 26 7.1 Yeraltısuyu Sulama Şebekelerinin Yapımı... 27 7.2 Sulama Tesislerinde İşletme, Bakım ve Onarım Hizmetleri... 28

7.3 Sulama Kooperatifi Ana Sözleşmesi Hakkında Bilgiler... 29 8. TÜRKİYE'DE YERALTISUYU SULAMA KOOPERATİFLERİNİN GENEL BİR DEĞERLENDİRMESİ... 30 8.1 Yeraltısuyu Sulamaları Faaliyetleri... 30 8.2 DSİ YAS Sulama Kooperatifleri... 30 9. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 36 10. KAYNAKÇA... 39 11. EKLER... 40 11.1 MEVZUATLAR... 40 11.2 YERALTISUYU SULAMA KOOPERATİFLERİNE AİT ENVANTERLER... 40 Tablolar Tablo 1 DSİ Sulamalarında Su Kaynağı Kullanımı... 6 Tablo 2 Rezerv ve Tahsis Tablosu... 6 Tablo 3 DSİ Tarafından Yapılan Yeraltısuyu Sulamaları... 7 Tablo 4 Sulama Kooperatifleri, DSİ ve Kamu Yeraltısuyu Sulamaları... 9 Tablo 5 Kapalı Sulama Sistemine Dönüşüm Çalışmaları... 18 Tablo 6 Karaman Merkez Kisecik Toplulaştırma Projesinin Su Tasarrufuna Etkileri (TRGM 2010)... 21 Tablo 7 Sulama Kooperatifleri Kuyuları ve Sulama Alanlarının Planlama ve İşletme Açısından Durumu... 31 Tablo 8 Türlerine Göre Yeraltısuyu Sulamaları... 32 Tablo 9 Türkiye de YAS Sulama Kooperatiflerinin Gelişimi (1978-2013)... 33 Tablo 10 Ülkemizdeki Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerinin 1978 ve 2013 yılları üzerinden karşılaştırılması... 34 Tablo 11 Konya DSİ 4. Bölge Müdürlüğü'ndeki Sulama Kooperatiflerinin 1978 ve 2013 yılları üzerinden karşılaştırılması... 34 Tablo 12 Isparta DSİ 18. Bölge Müdürlüğü'ndeki Sulama Kooperatiflerinin 1978 ve 2013 yılları üzerinden karşılaştırılması... 34 Şekiller Şekil 1 DSİ Tarafından Sulamaya Açılan Alan... 7 Şekil 2 Yeraltısuyu ile Sulamaya Açılan Alanlar... 8 Şekil 3 Yeraltısuyu Kuyuları (Adet)... 8 Şekil 4 Kapalı Sulama Sisteminden Bir Görünüm... 18 Şekil 5 Sulama Sistemi Oranları... 19 Şekil 6 Yıllara Göre Sulama Sistemleri Oranları... 20 Şekil 7 Toplulaştırma Öncesi Sulama Hattı Uzunluğu (20 645m), Toplulaştırma Sonrası Sulama Hattı Uzunluğu (17 602m)... 21 Şekil 8 Toplulaştırmadan Bir Görünüm... 22

GİRİŞ Bir tarımsal faaliyetin yapılabilmesi için toprak ve su vazgeçilmez unsurlardan biridir. Sulama, ürünün kalite ve veriminin artırılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Kurak ve yarı kurak iklim kuşağında yer alan ülkemizde küresel ısınma nedeni ile kuraklık görülme olasılığı beklenmektedir. Diğer taraftan küresel ısınma sonucu yağışların azalması nedeniyle mevcut su kaynaklarında azalma meydana geleceği öngörülmektedir. Su sorunu 2000 li yıların başından itibaren Türkiye nin birçok bölgesinde görülmeye başlamıştır. Artan gıda ihtiyacını karşılamak durumunda olan tarım sektöründe bu sorun daha çok hissedilmektedir. Türkiye de sürekli kuraklık tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır. En son 2007 yılında ciddi bir kuraklık yaşamıştır. Türkiye için geliştirilmiş iklim modellerine göre; beklenen en önemli sorun su sorunudur. Akdeniz ikliminin uzun süreli kuraklığına ek olarak, kış aylarında yağış miktarında azalmalar beklenmektedir. Dünyanın birçok bölgesinde olduğu gibi, bugün ülkemizde de en fazla su, tarımsal sulamalarda kullanılmaktadır. Ülkemizde en fazla su kullanıcı sektör olan tarımda ihtiyacın çok üzerinde su kullanılmaktadır. Bu durum büyük ölçüde fiziksel altyapıdan kaynaklanmaktadır. Su iletim ve dağıtımı açık kanal ve kanaletlerle yapılmaktadır. Suyun bitkiye ulaşmadan yaklaşık %50 si sızma ve buharlaşma nedeniyle kaybolmaktadır. Su kayıplarında, kullanılan sulama yöntemi büyük rol oynar. En fazla su kaybı %35-%60 ile açık kanal sulamada, en düşük su kaybı ise %5-%20 ile damla sulamada oluşmaktadır. 2014-2018 dönemi kapsayacak 10 uncu Kalkınma Planında su ile ilgili olarak; 2 nci Bölümün 2.3.8. Toprak ve Su Kaynakları Yönetimi alt başlıklı Durum analizi kısmında; Ülkemizin 2013 yılı itibariyle su kısıtı bulunan ülkeler arasında yer aldığı, 2030 yılında kişi başına 1.100 m3 kullanılabilir su miktarıyla su sıkıntısı çeken bir ülke durumuna geleceği; Toprak ve su kaynaklarının etkin şekilde kullanımı yanında doğal kaynakların korumakullanma dengesinin havza bazında gözetilmesinin öncelikli görüldüğü, bu kapsamda son dönemde arazi toplulaştırması ve arazi ıslahı çalışmaları, sulama altyapısı ve su tasarrufu sağlayan modern sulama sistemlerinin yaygınlaştırılması gibi önlemler alındığı; su yönetim yapısının havza bazlı yaklaşımlarla geliştirmeye başlandığı; Su yönetiminde etkinliği sağlamak üzere havza bazında entegre koruma ve kontrollü kullanma ilkeleri ile kentsel, endüstriyel, tarımsal faaliyetlere bağlı olarak ortaya çıkan baskı ve etkilerin belirlendiği ve tedbirlerin ortaya konulduğu 26 havzanın tamamı için koruma eylem planları hazırlandığı, bu kapsamda ilk olarak Ergene Havzası Koruma Eylem Planının uygulanmasına başlandığı; Ülkemizde mevcut su miktarı; artan talep, kuraklık ve su toplama havzalarındaki kirlenme sonucunda giderek ihtiyaçları karşılayamaz hale geldiği; Planlama, izleme, değerlendirme ve denetim yetersizliği, ortak veri tabanı ve bilgi akışı olmaması, kuruluşlar arası eşgüdüm zayıflığı gibi hususlar, su kaynakları yönetiminde karşılaşılan ana sorunlardan olduğu; Aynı alt başlıklı Politikalar kısmında; Su yönetimine ilişkin mevzuattaki eksiklik ve belirsizlikler giderilerek kurumların görev, yetki ve sorumluluklarının netleştirileceği, su yönetimiyle ilgili tüm kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonun geliştirileceği; Ulusal havza sınıflama sisteminin, su kaynaklarının korunması ve sürdürülebilir kullanımına imkân verecek şekilde geliştirileceği; ii

Yeraltı ve yerüstü su kalitesinin ve miktarının belirlenmesi, izlenmesi, bilgi sistemlerinin oluşturulmasının; su kaynaklarının korunması, iyileştirilmesi ile kirliliğin önlenmesinin ve kontrolünün sağlanacağı; Ülkemiz su potansiyelinin tamamının ihtiyaçlar doğrultusunda sürdürülebilir bir şekilde kullanılması ve kullanımının tarifelendirilmesinin sağlanacağı; İklim değişikliğinin ve su havzalarındaki tüm faaliyetlerin su miktarı ve kalitesine etkileri değerlendirilerek havzalarda su tasarrufu sağlama, kuraklıkla mücadele ve kirliliği önleme başta olmak üzere gerekli önlemler alınacağı; Sulamada sürdürülebilirliğin sağlanması açısından yeraltı su kaynaklarına yönelik miktar kısıtlaması, farklı fiyatlandırma gibi alternatifler geliştirileceği; Sulama birliklerinin çalışma süreçleri gözden geçirilecek, sistemin daha etkin hale getirilmesi yönünde alternatifler oluşturulacağı belirtilmiştir. 2023 hedeflerine ve Onuncu Kalkınma Planının amaçlarına ulaşılabilmesi açısından önem taşıyan, temel yapısal sorunlara çözüm olabilecek, dönüşüm sürecine katkıda bulunabilecek, genellikle birden fazla bakanlığın sorumluluk alanına giren, kurumlar arası etkin koordinasyon ve sorumluluk gerektiren kritik reform alanları için Öncelikli Dönüşüm Programları tasarlanmıştır. Bu kapsamda su ile ilgili olarak 3 üncü Bölümün 1.15. Tarımda Su Kullanımın Etkinleştirilmesi Programıyla tarımda su kullanımının etkinleştirilmesinden başlanarak ülke çapında ve havza bazında iklim şartları, yanlış ve aşırı su kullanımından kaynaklanan veya kaynaklanması beklenen sorunların çözümü amaçlanmaktadır. Program ile; DSİ tarafından geliştirilen sulama tesislerinde, su tasarrufu sağlayan tarla içi modern sulama yöntemlerinin (damlama ve yağmurlama) uygulandığı alanın toplam sulama alanı içindeki payının Plan döneminde yüzde 20 den yüzde 25 e yükseltilmesi, Plan döneminde, DSİ sulamalarında yüzde 62 olan sulama oranının yüzde 68 e, yüzde 42 olan sulama randımanının ise yüzde 50 ye çıkarılması, Su tasarrufu sağlayan toplam modern sulama sistemi sayısının Plan döneminde her yıl yüzde 10 oranında artırılması, Yeraltısuyu kullanımının Plan dönemi boyunda yüzde 5 düşürülmesi, hedeflenmektedir. Yukarıda da bahsedildiği gibi tarımda su kullanımı olmazsa olmaz unsurlardan biridir. Yüzey suyunun kıt olduğu alanlarda ise yeraltısuyu sulaması önem taşımaktadır. Yeraltısuyu sulamalarının önemli bir kısmını ise Yeraltısuyu Sulama Kooperatifleri oluşturmaktadır. Bu kitapta ülkemizdeki toprak ve su kaynaklarının yeraltısuyu potansiyeli ve kullanımı açısından değerlendirmesi yapılmış ve yeraltısuyu sulamaları Yeraltısuyu Sulama Kooperatifleri kapsamında açıklanmıştır. iii

ÖZET Daha önce 2000 yılında Ziraat Mühendisi Dr. Metin TÜRKER ve Jeoloji Mühendisi Ahmet KAYA tarafından hazırlanan Türkiye de Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerinin Kuruluşu, Yatırım ve Devir İşlemleri adlı kitap güncel bilgiler eklenerek yenilenmiştir. Kitap dokuz (9) bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğünce hazırlanan Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı 2012-2016 kitabından yararlanılmış olup Türkiye de Kooperatifçilik başlığı altında kooperatifçilik genel olarak değerlendirilmiştir. İkinci Bölümde Yeraltısuyu Rezerv Tespit Çalışmaları ve Yeraltısuyu Potansiyeli başlığı ile yeraltısuyu ile ilgili teorik, idari ve hukuki bilgilere yer verilmiştir. Üçüncü Bölümde Sulama Kooperatifleri ve Sulama Birlikleri ile Yapılan Sulamalar başlığında yeraltısuyu ile yapılan sulamalara değinilmiştir. Dördüncü Bölümde Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerinin Kuruluşu başlığıyla yeraltısuyu sulama kooperatiflerinin kuruluş süreci hakkında bilgi verilmiştir. Beşinci Bölümde Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerine ait Yatırım Hizmetleri başlığıyla yeraltısuyu sulama kooperatiflerine yapılan yatırımlar özetlenmiştir. Altıncı Bölümde Yeraltısuyu Pompaj Tesis Yatırımları ve Devir İşlemleri başlığında yeraltısuyu pompaj tesisi yatırımlarının hukuki dayanağı, yatırım öncesi ve sonrası imzalanan sözleşmelere yer verilmiştir. Yedinci Bölümde Yeraltısuyu Sulama Tesisleri Kapsamındaki Sulama Şebekesi Yatırımları ve Devir İşlemleri başlığı ile yeraltısuyu sulama şebekeleri yapımı, sulama tesislerinde işletme bakım ve onarım hizmetleri, sulama kooperatifi ana sözleşmesine değinilmiştir. Sekizinci Bölümde Türkiye de Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerinin Genel Bir Değerlendirmesi ile yeraltısuyu sulamaları ve yeraltısuyu sulama kooperatiflerinin genel değerlendirmesi yapılmıştır. Dokuzuncu Bölümde Sonuçlar ve Öneriler başlığıyla yeraltısuyu sulama kooperatiflerine ait sulama tesislerinde yaşanan sorunlar ve çözüm önerilerine yer verilmiştir. iv

1. TÜRKİYE DE KOOPERATİFÇİLİK Günümüzde Gümrük ve Ticaret Bakanlığı (GTB), Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) nın görev ve sorumluluk alanında faaliyet gösteren 26 ayrı türde 84.232 kooperatif bulunmakta olup, bunların ortak sayıları toplamı ise 8.109.225 tir. (Sulama Kooperatifi, yeraltısuyu, sulama göleti ve diğer su kaynaklarını kullanmak suretiyle tarım arazilerine sulama suyu temin etmek isteyen çiftçilerin biraraya gelerek kurdukları demokratik, katılımcı, ekonomik ve sosyal amaçlı örgütlerdir. Ülkemizde Sulama Kooperatifleri olarak 2.497 kooperatif, 295.984 ortak sayısı, 13 birlik, 733 ortak kooperatif, 1 merkez birliği ve 10 ortak birlik bulunmaktadır.) 1.1 Hukuki Altyapı 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu: Kooperatifçilik alanını düzenleyen temel kanundur. Birçok kooperatifin kurulup gelişmesini sağlayan bu kanun 24.04.1969 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kooperatifler Kanunu nun 98. Maddesine göre, kanunda aksine açıklama bulunmayan konularda Türk Ticaret Kanunu ndaki anonim şirketlere ilişkin hükümler kooperatifler hakkında da uygulanmaktadır. 1.2 Kooperatifin Tanımı Türkiye de 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu (2004 yılında yapılan değişiklik sonrası) kooperatifleri şöyle tanımlamaktadır: Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını işgücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli ortaklara kooperatif denir. 1.3 Üst Örgütlenme ve Türkiye Milli Kooperatifler Birliği 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu nda; kooperatiflerin üst örgütlenme hiyerarşisi; kooperatif-birlik-merkez birliği-milli birlik şeklinde öngörülmüştür. Bugün itibariyle üst örgütlenmedeki bu yapı tamamlanmış durumdadır. Ancak, kurulmuş olan bu örgütlere kooperatiflerin katılımı son derece yetersizdir. Genel olarak Türkiye de kooperatiflerin üst örgütlere katılım oranı yüzde 25 civarındadır. Kooperatif türleri itibariyle üst örgütlenmeye bakıldığında, Tarım Kredi, Pancar Ekicileri, Tarım Satışı ile Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet kooperatiflerinde, üst örgütlere katılımın yüksek olduğu, bunun dışında kalan kooperatif türlerinde ise üst örgütlenmenin istenilen seviyede olmadığı görülmektedir. 1.4 Kooperatifçilikte Devletin Rolü ve Sunulan Hizmetler Türkiye de 1961 yılından bu yana devletin kooperatifçilik politikası, Anayasa da kendisine yer bulmaktadır. Ayrıca, Kalkınma Planlarında kooperatifçiliğin geliştirilmesi çoğu 1

zaman ilke olarak benimsenmiş ve özellikle tarımsal kooperatifçilik, kalkınma politikasının önemli araçlarından biri olarak görülmüştür. Devlet zaman içerisinde düzenleyici yetkisini de kullanarak genel ve özel kooperatif kanunları çıkartmış ve kooperatifleri diğer kuruluşlardan ayıran bir hukuki statü belirleme yoluna gitmiştir. Yine, birçok kooperatifin kurulup gelişmesine de devlet tarafından öncülük edilmiştir. Anayasamızda (1982) kooperatifçiliğin geliştirilmesi ile ilgili olarak devlete verilen görev (md. 171), esas olarak özel kanunlarda kendisini göstermiştir. Bu kapsamda, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu, 4572 sayılı Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkında Kanun, 1581 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu, 640 sayılı Gümrük ve Ticaret Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 639 sayılı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname de devletin kooperatifler ile ilgili görevleri ayrıntılı olarak sayılmıştır. Bu çerçevede, Türkiye de kooperatiflere sunulan hizmetler genel olarak söz konusu kanunlarda yer alan düzenlemeler çerçevesinde gerçekleşmekte; kooperatiflerin kuruluş, işleyiş, denetim ile eğitime yönelik hizmetleri ilgili Bakanlıklarca (GTB-GTHB-ÇŞB) yerine getirilmektedir. Günümüzde bazı kooperatif türlerine devlet tarafından finansal destekler verilmekte olup; bu destekler daha çok tarım kesimi ile esnaf ve sanatkârlar tarafından kurulan kooperatiflere yöneliktir. Bu çerçevede, tarımsal amaçlı kooperatiflere Tarımsal Amaçlı Kooperatiflere Kullandırılacak Kredilere İlişkin Yönetmelik hükümlerine göre proje desteği sağlanmaktadır. 1.5 Dünya Uygulamalarına Göre Türkiye nin Performansı Diğer ülke sistemleri ve uygulamaları ile karşılaştırıldığında, ülkemiz kooperatifçiliğinden kendi potansiyeline göre beklenen performansın elde edilemediği bilinen bir gerçektir. Bu kapsamda, başarılı dünya örneklerine göre Türkiye nin yaşadığı eksiklik, aksaklık ve yetersizlikler aşağıdaki başlıklar altında sıralanmıştır: Eksik üst örgütlenme nedeniyle, kooperatiflere yönelik eğitim, finansman, denetim, danışmanlık, teknik ve yasal destek sunumu yetersizdir. Türkiye de kooperatiflerin, Milli Gelir, Üretim, İstihdam, Yatırım, Dış Ticaret rakamları içindeki payı ile faaliyet gösterdikleri sektör içerisindeki payları yeterince bilinememektedir. Türkiye de kooperatifler ancak sayısal açıdan (kooperatif sayısı) bir gelişme gösterebilmiş, güçlü bir kooperatifçilik yapısı ve anlayışı oluşmamıştır. Toplumun kooperatifleşme oranı düşüktür. Türkiye de daha çok konut yapımı ve tarım alanlarında yoğunlaşan kooperatifçilik, diğer ülke uygulamalarında olduğu gibi perakende, kredi-finans, sigortacılık, enerji üretimi, eğitim, sağlık gibi sektörlerde yer alamamıştır. 2

2. YERALTISUYU REZERV TESPİT ÇALIŞMALARI VE YERALTISUYU POTANSİYELİ 2.1 Hidrolojik Dolaşım, Jeoloji Ve Yeraltısuyu Yeryüzüne düşen yağışlarla (yağmur, kar, dolu, çiğ vb.) oluşan sular, yağış esnasında daha yere ulaşmadan, arazi üzerinden akarken, bitkiler tarafından alınıp terleme (transpirasyon) yolu ile buharlaşma etkisinde kalırlar. Buna suyun Kısa Dolaşım yapması ve tekrar atmosfere dönmesi olayı denilir. Aynı şekilde oluşan suların bir kısmı ise yüzeyde akar ve çeşitli akarsuları oluşturur. Diğer bir kısmı da yeraltına sızar ve geçirimsiz bir birim üzerinden birikerek Yeraltısuları nı meydana getirir. Yeraltına sızan bu sular boşlukları ve çatlakları doldurur; bu boşluk ve çatlaklar boyunca derinlere kadar gider; ya da bir noktadan Kaynak şeklinde yeryüzüne yeniden çıkar, akarsulara, göllere veya denizlere boşalır. Bu yüzden su daha uzun yollu bir dolaşım yapar. Buna Büyük Dolaşım denilir. Suyun çeşitli şekillerde yapmış olduğu bu dolaşımlarına Hidrolojik Dolaşım adı verilir. Bu devam edegelen döngü, güneş kaynaklı ısı enerjisi ve yerçekimi ile oluşmaktadır. Yağışlarla yeryüzüne inen suların bir kısmı akışa geçer, bir kısmı buharlaşır, bir kısmı bitkiler tarafından tutulur ve bir kısmı ise yeraltına sızar. Yeraltısularının oluşabilmesi için yağışların ve yüzeysel suların yeraltına sızması gerekir. Yeraltına sızan sular geçirimsiz bir tabaka üzerinde birikir ve yeraltı sularını oluşturur. Yeraltısuyu taşıyan tabakalara akifer adı verilmektedir. Jeoloji, kayaçların özelliklerinin incelenmesi ile ilgili bir bilim dalıdır Bu tür incelemelerde, kayaçların içinde ne tür minerallerin bulunduğu ve kayaç yüzleği (mostra, outcrop) denilen kayaçların yüzeyde görülen kısımlarının incelenmesi de vardır. Çünkü bu yüzlekler yeraltısuyunun beslenmesi için sızmanın meydana geldiği yerlerdir. Genel olarak, beslenme sahalarında yeraltısuyunun doygun kısımlarına yeryüzünden birkaç metre derinlikte rastlanılır. Tuzlu olmayan yeraltısuları tarım, endüstri ve evsel kullanımlar için çok uygundur. Yeraltısuyunun bulunduğu yerleri tespit etmeye çalışılırken önce yeraltı jeolojisinin o bölgede nasıl değiştiği ve ne tür kayaları içerdiğine bakılmalıdır. Yeraltısuyu haznesi herşeyden önce yüzeyaltı jeolojisi kompozisyonuna bağlıdır. Jeolojik etkenler arasında kayaç türlerinin püskürük (volkanik), tortul (sediment) veya başkalaşmış (metamorfik) olması; kayaların mineral ve boşluk içerikleri; kırıklar, faylar, kıvrımlar, süreksizlikler, dokunma yüzeyleri gibi jeolojik yapılar gelir. Bu bakımdan değişik jeolojik kayaçların nasıl meydana geldiği ve daha sonra ne tür tektonik ve volkanik kuvvetlere maruz kalarak değişiklikler gösterdiğinin bilinmesi önemlidir. Yeraltısuyu haznelerinin bulunabilmesi için bu türlü jeolojik yapıların ve kayaç türlerinin bilinmesi gerekir. Yeraltısuyunun bulunduğu yerden çıkarılması için uygulanacak sondaj işlemleri için de ayrıntılı jeolojik bilgilere gerek vardır. Kayaç bileşenlerinin dağılımları ve porozite denilen boşluklarının suyun hareketi ve kalitesi üzerine etkisi vardır. Herhangi bir yeraltısuyu incelemesinin ilk aşamasında jeolojik bilgilerin elde edilmesine çalışılmalıdır. Genel olarak, 3

bir jeoloji çalışmasında litoloji fazlarını, mineral durumunu, dane şekil ve büyüklüğü ile bunların dizilişlerini, stratigrafik dizi ve yaşlarını, bunlar arasındaki geometrik ilişkileri, yapısal jeolojik oluşumlardan çatlaklık, faylanma, eğilme gibi durumları bulundurmalıdır. Böylece, yüzeyaltı jeolojisi hakkında ayrıntılı bilgiler ile tasarımlar yapılarak yeraltısuyunun bulunuş ve hareket tarzları hakkında gerekli yorumlar yapılabilir. Yeraltısuyuna ulaşabilmek için sızan suların düşey hareketi ile yeraltısuyu haznesinde birikmiş olan suların yatay hareketleri güçlükle meydana gelir. Bütün bu güçlüklerin sonunda yeraltısularının yüzeye ulaşması yani yeraltı su seviyesinin yeryüzünü bir yerde kesmesi ile kaynaklar meydana gelir. Bu hareketler esnasında jeolojik tabakadaki yeraltısuyu hızı çok düşüktür ve jeolojik tabakaların değişik mineralleri yeraltısuyunun kalitesinin belirlenmesinde önemli rol oynar. Genel olarak, yüzleklere yakın yerlerdeki yeraltısuyu iyi kalitelidir. Buralardan uzaklaştıkça yeraltısuyu daha tuzlu ve acı hallere dönüşerek kalitesi kötüleşebilir. Jeolojik tabakalara, yeraltısularını çekilme noktalarına kadar taşıyan ve su kalitesini belirleyen ortamlar olarak bakılabilir. Diğer taraftan, yeraltısuyunun kalite ve sürekliliği jeolojiden fazla hidrolojik özelliklere bağlıdır. Gerçekten atmosferden yeryüzüne ulaşan sular homojen kalitede olmasına karşılık, sızma sonrası kayaçlardaki minerallerin rastgele dağılışları dolayısı ile yeraltısuyu kalitesinde heterojenlikler meydana gelir. Jeolojinin her türlü konusu (genel, yapısal, jeofizik gibi) yeraltısuyu incelemelerinde önemlidir. Yapısal ve foto-jeoloji kayaçların gözeneklerini, keşif durumlarını, alt tabakalaşmaları, kırık, çatlak ve fayları gösterir. İlave olarak, başkalaşma ve kayaç dokusu, rastgele kopukluklar ve karışma paternleri püskürük ve başkalaşmış kayaçlarda yeraltısuyunun bulunmasına yol açarlar. Çökelmiş kayaçlar genelde yeraltısuyu haznelerinin çoğunlukla bulunduğu ortamlardır. Bunların bölgesel yayılımları, tabakalaşma özellikleri, dane büyüklük, diziliş ve dağılımları, porozite özellikleri, dolomit ve kireç taşlarındaki erime boşlukları (karstik ortam), birleşme yüzeylerinin çoğunluğu, senklinal (kıvrımlar) durumu yeraltısuyu hazneleri bakımından öncelikle su taşıyan yapılardır. En önemli yeraltısuyu hazneleri kumtaşları, kireçtaşları, çimentolaşmamış çökelmiş tabakalar, buzul kaya artıkları gibi ortamlarda bulunur. Yeraltısuyunun bulunuşu, dağılımı, hareketi ve beslenmesini anlamak için yeraltı jeolojisinin yukarıda kısaca belirtilen özelliklerinin iyice araştırılarak gerekli çıkarımların yapılması lazımdır. Bu çalışmaların başında fazlaca masraflı olmayan yüzey jeolojisi araştırmaları gelir. Bunlar arasında jeofizik araştırmaları en önemlileridir. Buradan elde edilen ön bilgilerin ışığı altında ekonomik ve zaman durumlarının da elverişli olması halinde daha ayrıntılı incelemeler yapılmalıdır. Yeraltısuyunun jeolojik tabakalarla olan ilişkilerinin belirlenmesi için değişik ve gerekli doğrultularda jeofizik yöntemlerle bazı profiller boyunca kesitlerin alınması gereklidir. Böylece mümkün ise üç boyutlu yüzeyaltı jeolojisi durumu da canlandırarak yeraltısuyu ile yeraltı jeolojisi yapılaşması arasında anlamlı bağlantıların yorumlanması yoluna gidilir. Eksik jeolojik çalışmalarla yapılan yeraltısuyu araştırmaları hatalı sonuçlara götürür. Jeolojik çalışmalara paralel olarak bağlantılı bir şekilde hidrolojik çalışmaların ve yorumların da yapılması gereklidir. 4

Yeraltısularının beslenmesinde yağışların miktarı, türü, arazinin engebesi, zeminin geçirimliliği ve bitki örtüsü oldukça etkili unsurlardır. Yeraltısuyu beslenimi, açılan rasat kuyuları ile gözlemlenmekte ve yeraltısuyu kullanımında yapılan rasatlar rehber özelliği taşımaktadır. Bu nedenle doğru rezerv tespiti ve Yeraltısuyu potansiyelinin takibi açısından açılacak olan rasat kuyuları, hidrojeolojide çok önemli bir yer tutmaktadır. Yeraltısuları Devletin hüküm ve tasarrufu altında olup, bir kamu malıdır. Bu nedenle bu kaynaktan faydalanmak için devlet tarafından belirlenen hüküm ve yasalara göre hareket etme zorunluluğu vardır. Yeraltısularının araştırılması, kullanılması, korunması 167 sayılı Yeraltısuları Hakkındaki Kanun ile belirlenerek bu yetki Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ne verilmiştir. Kanunun uygulanması, buna ek olarak hazırlanan Yeraltısuları Tüzüğü ve Yeraltısuları Teknik Yönetmeliği esaslarına göre yürütülmektedir. 29.06.2011 tarih ve 645 sayılı Orman Ve Su İşleri Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Su Yönetimi Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Bu kurumun görev ve yetkileri arasında, Yerüstü ve yeraltı sularının kalite ve miktarının korunmasına yönelik hedef, ilke ve alıcı ortam standartlarını ilgili kurum ve kuruluşlarla birlikte belirlemek, su kalitesini izlemek veya izletmek. yer almaktadır. 167 sayılı kanuna göre belli bir derinlik (yüzeyden 10 metre) altındaki sular yeraltısuyu olarak değerlendirilmekte ve bu sulardan içme, kullanma, sulama amacıyla faydalanabilmek için sondaj makinası veya elle açılan kuyu, galeri tünel ve diğer tesis inşaatları için, bu kanun doğrultusunda Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünden gerekli izinlerin alınması zorunluluğu mevcuttur. Ülkemiz sınırları içerisinde yer alan sulanabilir arazilerin sulanması için, yüzey suyu olarak kısıtlı alanlarda, yeraltısuyu kullanımı oldukça fazladır. Bazı ova ve havzalarımızda tahsisler işletme rezervini aştığından yeraltısuyu kullanımına kapatılmıştır. Yeraltısuyu potansiyeli birçok ovamızda etüt edilmiş olup, 465 adet Hidrojeolojik Etüt, 368 adet Planlama Aşaması Hidrojeolojik Etüt, 282 adet Jeofizik Etüt gerçekleştirilmiştir. Ayrıca yeraltısuyu dinamik bir olgu olduğundan belirli periyotlarda ova ve havzalarımızda revize hidrojeolojik etütler yapılmakta veya yaptırılmaktadır. 2.2 Yeraltı Su Kaynaklarının Kullanımı ve Yeraltısuyu Sulamaları Yeraltısuyu kullanımı, içme-kullanma, sanayi ve tarımsal sulamada büyük önem arz etmektedir. Ancak tarımsal sulamada geçmişte kullanılan açık kanal sulaması, bazı bölgelerimizde yeraltısuyu rezervinde büyük kayıplar oluşturmuştur. 2004 yılı itibarı ile tüm sulamaların kapalı sistem şartı ile gerçekleştirilmesine izin verilmiştir. Daha önce kurulan sulama kooperatiflerinin de kapalı sisteme geçişi için gerekli düzenlemeler yapılarak, kapalı sisteme geçişleri sağlanmaktadır. DSİ tarafından yeraltısuyu kullanılarak yapılan sulamalar; Kooperatif sulamaları, Kamu kuruluşları ile koordineli sulamalar, DSİ İşletmesi şeklindeki sulamalar ve Sulama Birliklerinden oluşmaktadır. 5

Yerüstü Su Kaynaklarından %81 Pompaj %18 Cazibe %82 Yeraltı Su Kaynaklarından %19 Cazibeye Takviye %16 YAS Sulama Kooperatifi %84 Tablo 1 DSİ Sulamalarında Su Kaynağı Kullanımı Bu sonuçlar, sulama alanı 1.000 hektarın üzerinde olan ve devredilen sulamalar İle DSİ tarafından işletilen sulamalardan elde edilmiştir. DSİ Genel Müdürlüğünce 2013 yılı sonuna kadar yapılmış olan hidrojeolojik etütler neticesinde tespit edilmiş olan 16,40 km 3 yeraltı suyu rezervinin 3,820 km 3 ü DSİ, kamu kuruluşları ve sulama kooperatiflerine ait devlet eliyle yapılan sulamalarda, 9,740 km 3 ü ise içme-kullanma ve sanayi suyu ihtiyaçları ile münferit özel sulamalarda olmak üzere 13,560 km 3 lük bölümünün tahsis işlemi yapılmıştır. Tahsis Şekli Miktarı (km 2 ) Oranı (%) Yeraltısuyu Sulamaları 3,820 23 İçme-Kullanma-Sanayi 4,772 29 Münferit Sulamalar 4,968 30 Tahsis Edilmeyen 2,840 18 Tablo 2 Rezerv ve Tahsis Tablosu Toplam 16,400 100 3. SULAMA KOOPERATİFLERİ VE SULAMA BİRLİKLERİ İLE YAPILAN SULAMALAR Ülkemizde yeraltısuyundan yapılan sulamaların büyük bir kısmını 1163 sayılı kooperatifler kanununa göre kurulan sulama kooperatifleri ile koordineli yapılan sulamalar oluşturmaktadır. Ayrıca 6172 sayılı sulama birlikleri kanunu ile yapılan sulamalarda mevcuttur. Sulama kooperatifleri ile yapılan sulamalarda, Sulama Kooperatifi, Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi Başkanlığı ve İl Özel İdaresi Bünyesindeki Tarımsal Kalkınma Müdürlüğü ile yapılan koordineli çalışma, Sulama Birlikleri ile yapılan sulamalarda ise Sulama Birliği, İşletme ve Bakım Daire Başkanlığı ve Jeoteknik Hiz. ve YAS Dairesi Başkanlığı ile yapılan koordineli çalışmalar oluşturmaktadır. Yeraltısuyu kullanılarak yapılan sulamalar (YAS Sulama Kooperatifleri, Yüzey suyu YAS Takviye, TİGEM) DSİ tarafından sulamaya açılan alanların yaklaşık %23 ünü oluşturmaktadır. 6

%23 Yüzey Sulamaları %77 Sulama Kooperatifleri+Yüzeysuyu YAS Takviye+TİGEM DSİ tarafından sulamaya açılan alan: 2 847 382 ha Şekil 1 DSİ Tarafından Sulamaya Açılan Alan 3.1 DSİ İşletmesi Şeklindeki Sulamalar Bu sulamalar DSİ tarafından yüzey sulaması ile sulanması planlanan sahalar içerisinde meydana gelen su açıklarının temin edilmesi için açılan yeraltısuyu takviye kuyularından oluşmaktadır. Açılan bu kuyular ile kanal takviyesi yapılmakta veya açılan kuyuların, DSİ Bölge Müdürlüğüne bağlı Taşra Şube Müdürlükleri tarafından işletmesi yapılmaktadır. 3.2 Kamu Kuruluşlarına Bedeli Mukabilinde veya İhale Edilerek Yapılan Sulamalar 167 sayılı kanun gereği yeraltısuyu kullanımının DSİ nin görev ve sorumluluk alanında olması nedeni ile Kamu kurum ve kuruluşları yeraltısuyu kullanımında DSİ den izin alarak, gerek sulama, gerekse içme-kullanma suyu ihtiyaçlarını karşılamaktadırlar. Önceki yıllarda açılacak tüm kuyular DSİ tarafından bedeli mukabilinde açılmaktaydı. Ancak son yıllarda işçi maliyetlerinin DSİ birim fiyatlarını yükseltmesi nedeniyle, çok az bir bölümü bedeli mukabilinde açılmakta, büyük bir bölümü ihale edilerek firmalara açtırılmaktadır. Bu amaçla bugüne kadar 32 ünitede 2 161 adet kuyu ile 84 080 hektar arazinin sulanması gerçekleştirilmiştir. Söz konusu kurumların başında Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğüne (TİGEM) bağlı Tarım İşletmeleri gelmektedir. Sulamalar Sulama Adedi Kuyu Adedi Sulama Alanı (ha) Oran (%) YAS Sulama Kooperatifleri 1 426 11 700 482 275 72 DSİ Sulamaları 41 2 051 100 470 15 Kamu Sulaması (TİGEM) 32 2 161 84 080 13 TOPLAM 15 912 667 080 100 Tablo 3 DSİ Tarafından Yapılan Yeraltısuyu Sulamaları 7

%15 %13 Sulama Kooperatifi %72 DSİ Sulamaları Kamu Sulaması (TİGEM) Sulamaya Açılan Alan: 667 080 ha Şekil 2 Yeraltısuyu ile Sulamaya Açılan Alanlar 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 Sulama Kooperatifleri kuyuları DSİ Sulamaları kuyuları Kamu Sulamaları kuyuları Belgeli şahıs kuyuları Belgesiz şahıs kuyuları (Tahmini) Şekil 3 Yeraltısuyu Kuyuları (Adet) 8

9 Sıra No Bölgesi Tablo 4 Sulama Kooperatifleri, DSİ ve Kamu Yeraltısuyu Sulamaları SULAMA KOOPERATİFLERİ Kuyu (adet) Sulama Alanı (ha) DSİ SULAMALARI Kuyu (adet) Sulama Alanı (ha) KAMU SULAMALARI Kuyu (adet) Sulama Alanı (ha) Kuyu (adet) 01.01.2014 Kümülatif 1 DSİ 1.BÖLGE - BURSA 160 6066 44 2,650 30 1,524 234 10,240 2 DSİ 2.BÖLGE - İZMİR 646 20,879 71 3,500 717 24,379 3 DSİ 3.BÖLGE - ESKİŞEHİR 876 36,524 105 4,155 68 1,663 1,049 42,342 Sulama Alanı (ha) 4 DSİ 4.BÖLGE - KONYA 4,421 191,722 402 23,255 228 8,291 5,051 223,268 5 DSİ 5.BÖLGE - ANKARA 144 5,355 101 2,671 245 8,026 6 DSİ 6.BÖLGE - ADANA 447 18,783 103 4,180 24 1,225 574 24,188 7 DSİ 7.BÖLGE - SAMSUN 565 24,129 1 20 14 578 580 24,727 8 DSİ 8.BÖLGE - ERZURUM 280 15,628 42 1,950 322 17,578 9 DSİ 9.BÖLGE - ELAZIĞ 144 5,199 91 3,370 42 1,534 277 10,103 10 DSİ 10.BÖLGE - DİYARBAKIR 32 966 32 966 11 DSİ 11.BÖLGE - EDİRNE 545 21,681 34 982 579 22,663 12 DSİ 12.BÖLGE - KAYSERİ 454 21,287 244 14,500 11 796 709 36,583 13 DSİ 13.BÖLGE - ANTALYA 163 6,970 32 1,400 5 320 200 8,690 14 DSİ 15.BÖLGE - Ş.URFA 4 143 609 23,500 1,492 59,635 2,105 83,278 15 DSİ 17.BÖLGE - VAN 19 580 8 300 27 880 16 DSİ 18.BÖLGE - ISPARTA 1,935 66,472 21 420 2 50 1,958 66,942 17 DSİ 19. BÖLGE - SİVAS 19 850 9 1,114 28 1,964 18 DSİ 20.BÖLGE - K.MARAŞ 161 6,287 43 3,375 204 9,662 19 DSİ 21.BÖLGE - AYDIN 477 23,501 250 14,810 40 1,472 767 39,783 20 DSİ 22.BÖLGE - TRABZON 26 925 27 1,035 53 1,960 21 DSİ 23.BÖLGE - KASTAMONU 45 1,727 45 1,727 22 DSİ 24.BÖLGE - KARS 14 380 14 380 23 DSİ 25.BÖLGE - BALIKESİR 137 6,601 5 150 142 6,751 GENEL TOPLAM 11,700 482,275 2,051 100,470 2,161 84,335 15,912 667,080

4. YERALTISUYU SULAMA KOOPERATİFLERİNİN KURULUŞU Ülkemizde yeraltısuyundan faydalanarak sulama yapmayı talep eden vatandaşların devlet tarafından gerçekleştirilecek yatırımların yapılması, işletilmesi, bakım ve onarımı için 1163 sayılı yasa çerçevesinde kooperatif kurması zorunludur. Sulama Kooperatiflerine ait arazilerin yeraltı suyundan sulanmasının temini için DSİ Genel Müdürlüğünce yeraltısuyu sulama tesislerinin inşası çalışmalarına 1966 yılında imzalanan ve 1973 yılında revize edilen DSİ, Ziraat Bankası ve Toprak Su işbirliğinde bir protokol ile başlanılmıştır. Toprak Su Genel Müdürlüğü 27.02.1960 tarih ve 7457 sayılı Toprak Muhafaza ve Zirai Sulama İşleri Umum Müdürlüğü yasası ile Tarım Bakanlığına Bağlı bir Genel Müdürlük Haline getirilmiştir. Daha sonra Bakanlar kurulunun 16.07.1964 tarih ve 6/3349 sayılı Kararı ile Köy İşleri ve Kooperatifler Bakanlığı na bağlanmıştır. 17.06.1982 tarih ve 2680 sayılı kanunun verdiği yetkiye dayanarak 08.06.1984 tarih ve 235 sayılı Kanun hükmünde Kararname ile YSE-TOPRAKSU-Toprak ve İskan İşleri Genel Müdürlükleri ile Orman Genel Müdürlüğünün Orman Yolları ünitesi birleştirilerek, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Kurulmuş ve 18.06.1984 gün ve 18435 sayılı Resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü İl Müdürlükleri 13.01.2005 tarih ve 5286 sayılı "Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Kaldırılması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında" kanun ile İl Özel İdarelerine devredilmiştir. Ancak, 12.11.2012 tarih ve 6360 sayılı On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile Büyükşehir yasası ve büyükşehir il sınırlarıyla ilgili yeni düzenlemeler yapılmış olup, kanunla yeni büyükşehir olan ve daha önce büyükşehir olan illerde İl Özel İdareleri tüzel kişilikleri kaldırıldığı, İl Özel İdarelerince gerçekleştirilmekte olan projeler 6360 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği tarih olan 30 Mart 2014 tarihinden sonra Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlıklarınca yürütülmeye başlanılmıştır. 1163 ve 3476 sayılı kanunlara tabi olan Sulama Kooperatiflerinin kuruluş ve kuruluşlarından sonraki tüm işlemleri için 2005 yılına kadar yetkili kurum, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığına bağlı İl Müdürlükleri idi. Günümüzde Sulama Kooperatiflerinin kuruluşları ile ilgili işlemler İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüklerince yürütülmektedir Tarım arazilerinin sulama kooperatifleri kurdurularak yeraltısuyundan sulanabilmesi için, bu bölgede yüzey suyu ile sulama imkanlarının olmaması ve işletmeye uygun miktarda yeraltısuyu ihtiva eden akifer formasyonun sulama alanı içerisinde mevcut olması gerekmektedir. 4.1 Yeraltısuyu (YAS) Sulama Kooperatifinin Kurulması ve Sulama İmkanlarının Başlatılması Yeraltısuyu durumu uygun olan sahalarda, daha önce İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüklerine başvurarak kooperatif kuracağını belirten şahıslar kooperatif kurulmasını tamamlamak için, yine İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüklerine müracaat ederek kooperatifin kurulum aşamasının tamamlanmasını talep ederler. 10

İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü kooperatifin uygunluğunu İl Özel İdareye bildirdikten sonra İl Özel İdaresince kooperatif kurulacak arazilere ait topoğrafik haritası, çiftçi isim listesi (en az 15 kişi) ile birlikte İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Müdürlüğüne gönderilir. Bakanlık İl Müdürlüğü söz konusu arazilerin 1163 sayılı yasaya göre şartlarının uygun olup olmadığını araştırır. Araştırma sonuçlarının olumlu çıkması halinde Bakanlık tarafından İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğüne gönderilen ana sözleşmelerin tescili, sicili ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanması ile kooperatif kuruluşunu hukuken tamamlanmış ve tüzel kişilik kazanmış olur. a-) Bir yerleşim yerinde tarımsal faaliyette bulunmak amacıyla kooperatif kurmak için 7 çiftçiden oluşan müteşebbis heyet teşkil edilir. b-) Müteşebbis heyette yer alan çiftçilerin imzasını taşıyan ve kurulacak kooperatif türüne göre kooperatif kurma talebini belirten dilekçe ile ikametgah belgeleri ve nüfus cüzdanı fotokopileri ile birlikte Bakanlık İl Müdürlüklerine verilir. c-) Kooperatif kurulmasının talep edilmesinden sonra, İllerdeki İl Özel İdaresine müracaat edilerek 1. Aşama etüt donelerinin hazırlanması süreci başlatılmış olur. d-) İl Özel İdaresi bünyesindeki ilgili birimler tarafından 1. Aşama etüt doneleri hazırlanarak DSİ Genel Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Etüt Ve Değerlendirme Şube Müdürlüğüne gönderilerek yeraltısuyu durumunun incelenmesi talep edilir. e-) DSİ Genel Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Etüt ve Değerlendirme Şube Müdürlüğü Yeraltısuyu durumunun araştırılması için Bölgesinden söz konusu alanda gerekli etütlerin yapılarak yeraltısuyu durumunun uygun olup olmadığının bildirilmesini talep eder. f-) DSİ Bölge Müdürlüğünde yapılan etüt sonucunda yeraltısuyu durumunun işletmeye uygun olduğunun DSİ Genel Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Etüt ve Değerlendirme Şube Müdürlüğüne bildirilmesi halinde, söz konusu şube sulanacak alanı içeren 1/25000 ölçekli harita ile sulanacak alan miktarını (ha olarak) İl Özel İdaresine göndererek II. Aşama donelerinin hazırlanmasını talep eder. g-) II. Aşama Etüt doneleri hazırlanarak DSİ Genel Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Planlama Projelendirme ve Rezerv Kontrol Şube Müdürlüğüne gönderilir ve bu donelerle Fizibilite raporu hazırlanır. Daha önceleri fizibilite raporu Planlama Projelendirme ve Rezerv Kontrol Şube Müdürlüğünce yapılmakta idi. 1996 yılından sonra Fizibilite Raporları Bölge Müdürlüklerince hazırlanmaktadır. h-) Fizibilite Raporu hazırlanıp onaylandıktan sonra kuyular açılır ve kuyular tam olarak kullanıma hazır hale geldikten sonra İl Özel İdaresince sulama şebekesi yapılarak sulama işlemi başlamış olur. Yeraltısuyu sulama şebeke dönüşümlerinde yayınlanan 2007/18 sayılı Genelge ile İl Özel İdaresince yapılması uzun zaman alacak projelerde geri ödemesi kooperatif taahhüdü ile DSİ tarafından da yapılmaktadır. 4.1.1 I. Aşama Etütleri ve Hazırlanan Doneler Köy Muhtarı veya kooperatif kurmaya çalışan vatandaşların İl Özel İdaresi Tarım ve Kırsal Kalkınma Daire Başkanlığına müracaat ederek tarım arazilerinin yeraltısuyundan sulanmasını talep etmeleri sonucu 1.Aşama Etüt Doneleri hazırlanır. Bu doneler içerisinde 1 adet Gerekçe Raporu yer alır ve bu raporda aşağıdaki bilgiler bulunmaktadır. 11

A- Etüdü Yapılacak Yer: Etüdü yapılacak yer tanımlanır. B- Tarımsal Durum: Yeraltısuyundan sulanması istenen arazinin tarım durumu ve ekilen ürünler belirtilir. Yıllık alınan verim ve arazide sulu veya kuru tarım olup olmadığı açıklanır. C- İklim: Sulanması talep edilen arazinin iklim durumu ortalama yıllık yağış, buharlaşma ve ortalama sıcaklık verileri en yakın meteorolojik istasyon verileri ile belirtilir. Sulama suyuna ihtiyaç olup olmadığı hakkında bilgi verilir. D- Topoğrafya: Etüt sahasının düz veya engebeli olup olmadığı % olarak açıklanır E- Toprakları: Etüt sahasının toprak oluşumu ve toprak sınıfı açıklanır. Tarım arazilerinin kaçıncı sınıf tarım arazisi olduğu belirtilir. F- Su Kaynakları: Sulanması istenen arazilerin mevcut şartlardaki su durumu açıklanır. Mevcut kaynak, yüzey sulaması, kullanılan keson kuyu vb. bilgiler yer alır. Sonuç ve öneriler Sulanması talep edilen arazilerin yeraltısuyundan sulanmasından sonra yöre halkına sağlayacağı fayda ve yöre halkının bu konuya bakış açısı hakkında bilgi verilmektedir. Söz konusu rapor ekinde 3 adet 1/25000'lik Topoğrafik harita ve 1/5000'lik SAT haritası yer alır. 4.1.2 Yeraltısuyu Etütlerinin Yapılması ve Değerlendirilmesi DSİ Genel Müdürlüğünce 157 adet ovada hidrojeolojik etüt yapılarak, bu ovaların yeraltısuyu durumu, Emniyetli rezervi belirlenmiştir. Yeraltısuyundan sulama yapmak için yapılan müracaatlarda, bu raporlar baz alınarak gerekli görülen sahalarda Bölge Müdürlüklerince yeraltısuyu etütleri yapılmakta ve sonucunda Münferit Hidrojeolojik Etüt Raporu hazırlanmaktadır. Sulama kooperatifleri kurularak sulanması düşünülen arazilerde İl Özel İdarelerince gönderilen I. Aşama Etüt Doneleri içerinde yer alan SAT (Sulu Arazi Tasnif) haritalarında toprak sınıfı belirlenerek sulanacak arazi sınırları oluşturulur. DSİ Bölge Müdürlüklerince SAT haritasında yer alan 1. Sınıf araziler içerisindeki sahalarda yeraltısuyu durumu incelenir. DSİ Genel Müdürlüğüne I. Aşama Etüt Doneleri içerisinde Yeraltısuyu Gerekçe Raporu geldikten sonra Bölge Müdürlüğüne sulanması düşünülen arazi bildirilerek yeraltısuyu durumu hakkında görüş istenir. Bölge Müdürlükleri yerinde inceleme yaparak arazinin jeoloji ve hidrojeolojisini içeren Münferit Hidrojeolojik Etüt Raporu hazırlayarak Bölge görüşü ile birlikte DSİ Genel Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler Ve YAS Dairesi Başkanlığı Etüt ve Değerlendirme Şube Müdürlüğüne sonucu bildirir. Bölge Müdürlüğünce yapılan etüt sonucunda akifer hakkında yeterli bilgi olması halinde araştırma sondajı açılmaksızın sulanacak arazi onaylanarak gönderilir. Ancak akifer hakkında tereddütler oluşmuş ise arazinin yeraltusuyu durumunu karakterize edecek sondaj lokasyonu haritaya işaretlenir ve koordinatları ile birlikte raporda belirtilerek sondaj talimatının gönderilmesi talep edilir. Etüt ve Değerlendirme Şubesi talep edilen sondaj lokasyonu konusunda arşiv taraması yaparak uygunluğu hususunda görüş oluşturur ve sondaj talimatını gerekli görürse Bölge Müdürlüğüne gönderir. Açılan sondaj kuyusundan alınan verime göre sulanacak arazide kaç adet kuyu açılacağı belirlenir. YAS Planlama Projelendirme ve Rezerv Kontrol Şube Müdürlüğü ve Bölge Müdürlüğü işbirliği ile fizibilite raporu hazırlanıp, onaylandıktan sonra ilave kuyular açılır. 12

4.1.3 Yeraltısuyu Sulama Kooperatifinin Kurulması ve Tüzel Kişilik Kazanması 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununa göre, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından kuruluş işlemleri yürütülen Sulama Kooperatifleri, kırsal alan özelliğini taşıyan köy, belde ve ilçe gibi yerleşim birimlerinde kurulmaktadır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı görev ve sorumluluk alanında bulunan tarımsal amaçlı kooperatiflerin kuruluş işlemleri Mülga Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğünce (TEDGEM) yürütülmekte iken tarımsal amaçlı kooperatiflerin örgütlenme hizmetlerinin hızlı ve etkin bir şekilde yürütülmesi için; 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu kapsamındaki tarımsal kooperatiflerden tarımsal kalkınma, sulama ve su ürünleri kooperatiflerinin kuruluş işlemleri 12.04.2004 tarihinden itibaren Bakanlık İl Müdürlüklerine devredilmiştir. Sulama Kooperatiflerinin kuruluşları; 1163 sayılı Kanun uyarınca Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığınca hazırlanan ve 29.05.2012 tarih ve 53 sayılı onayı ile kabul edilerek yürürlüğe giren S.S.Sulama Kooperatifi tip/örnek Anasözleşmesi ve Tarımsal Amaçlı Kooperatif Kuruluş İşlem ve Görev Talimatına göre Bakanlık İl Müdürlüklerince yürütülmektedir. S.S. Sulama Kooperatifi Örnek Anasözleşmesinin ortaklık şartları ile ilgili 8./c maddesine göre Ekli haritada gösterilen çevre içinde kendi veya eşi adına tapulu arazi sahibi olmak ve arazi üzerinde bizzat tarım üretimi yapmak veya kiracı yahut ortakçı vasıtasıyla yaptırmak (Mal sahibi yerine ortakçı veya kiracı da sulama hizmetlerine münhasır olmak üzere ortaklık hak ve vecibelerine vekâletten haiz olur.) Sulama tesisi ile sulanacak alanı gösterir haritada sınırları belirtilen sahada kendi veya eşi adına arazi sahibi olmak ve arazi üzerinde bizzat tarım üretimi yapmak şartı aranmaktadır. Buna göre; kooperatifin ortak sayısı, sulanacak alanı gösteren haritada hudutları belirtilen sahada arazi işletme hakkına sahip olabilecekler ile sınırlıdır. Ancak, kuruluşta en az 7 ortak aranır. İlgili kamu kuruluşu yatırımlarından faydalanabilmek için yapılacak kuruluş genel kurulunda en az 15 ortak olması gerekir. Tarımsal amaçlı kooperatif kuruluş işlem ve görev talimatının kuruluş etüt raporu ve tanzimi ile ilgili bölümünde yer alan sulama kooperatiflerinin kuruluşları için, kooperatifin kurulacağı yerleşim birimlerine ait tarım arazilerinde bir sulama tesisinin programa alınması veya tesisin yapılmış olması gerekmektedir. Buna göre; sulama tesislerinin devamlılığı/sürdürülebilirliği ve verimli bir şekilde işletilmeleri için, öncelikle tüzel kişiliğe haiz sulama kooperatifinin kurdurulması yönündeki prensip kararı doğrultusunda, Sulama Kooperatiflerinin kuruluşları gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda; Sulama Kooperatiflerinin kuruluşları; sulama tesisinin ait olduğu ilgili kuruluşlar (DSİ Genel Müdürlüğü ve İl Özel İdaresi) ile Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü nün müşterek çalışmalarıyla gerçekleştirilmektedir. Sulamanın zaruri kıldığı teknik çalışmalar sulama tesisinin ait olduğu ilgili kuruluşun Bölge veya İl Teşkilatının talimatıyla yürütülmektedir. Sulama Kooperatifinin kuruluş esasları ile amaç ve çalışma konusuna ilişkin koşulların oluşmasına yönelik olarak kuruluş etüt çalışmalarına başlanılması için; Yeraltısuyu ile ilgili sulama kooperatiflerinin kuruluşları için, DSİ ile işbirliği çerçevesinde yapılan protokol gereği, yeraltısuyu ile sulanacak saha ile ilgili DSİ Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan yeraltısuyu etüdünün olumlu bulunması sonucu, 13

yapılmış/yapılacak olan sulama tesisinin karakteristiklerini belirten gerekçeli rapor ile ilgili kuruluşun (Bölge/İl Teşkilatının) kooperatifin kuruluşu hakkında uygun görüş yazısı ve sulama tesisi ile sulanacak sahayı gösterir 1/25000 ölçekli topografik haritanın bulunması gerekmektedir. İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüklerince sulama kooperatifinin kuruluş işlemleri özetle aşağıda belirtilen şekilde yürütülmektedir. 1) Kurucu heyette yer alan çiftçilerin adı, soyadı, ikametgah adresi, imzası vb. bilgileri içeren kooperatif kurma talebine ilişkin dilekçesi ve ekinde kuruculara ait adrese dayalı ikametgah belgesi, nüfus cüzdanının onaylı fotokopisi vb. belgeler ile Bakanlığa (İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğüne) müracaat edilir. 2) Sulama Kooperatiflerinin kuruluşları; sulama tesisinin ait olduğu ilgili kuruluşları ile İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü nün ortak çalışmalarıyla gerçekleştirildiğinden, sulamanın zorunlu kıldığı teknik çalışmalar sulama tesisinin ait olduğu ilgili kuruluşun talimatıyla Bölge/İl Teşkilatınca yürütülmektedir. Bu nedenle, ilgili Bakanlık İl Müdürlüğü tarafından, Devlete ait (DSİ Genel Müdürlüğü, İl Özel İdaresi vb.) tarımsal bir sulama tesisini devralmak üzere kurulan sulama kooperatifinin kuruluşu hakkında görüş talep edilir. 3) Sulama tesisinin ait olduğu ilgili kuruluşça sulama tesislerinin kurulacak bir kooperatif tarafından işletilebileceği hususunda ilgili Bakanlık İl Müdürlüğüne yazılı olarak uygun görüş bildirilmesi ve yazı ekinde gerekçeli rapor ile 1/25000 ölçekli topografik harita/krokinin gönderilmesi halinde, söz konusu bilgi ve belgelerin değerlendirilmesi sonucu kuruluş etüt çalışmalarına başlanır. 4) Kurulacak kooperatif kuruluş esaslarına ilişkin etüt çalışmaları için oluşturulan etüt komisyonu tarafından, kooperatifin kurulacağı yerleşim birimlerinin tarımsal kaynak ve potansiyeli, alt yapısı, sosyo-ekonomik durumları etüt edilir. Tespitler Kooperatif Kuruluş Etüt Raporu nda belirtilir. Düzenlenen kuruluş etüt raporu ve eki belgelerinin Bakanlık İl Müdürlüğünce olumlu bulunması halinde, Kuruluş Etüt Ön İzin Tebligatı yazısı ve ekinde kuruluş işlemlerine esas olan yeterli sayıda örnek anasözleşme (5 adet) kurucu ortaklara verilmek üzere İlçe Müdürlüğüne/doğrudan kurucu heyete gönderilir. 5) Anasözleşmeler doldurulmadan önce kurucu ortaklar kendi aralarında bir toplantı yapar. Kuruluş genel kuruluna kadar görev yapmak üzere Geçici Yönetim Kurulu üyeleri seçilir. Bu üyelerin ve sonradan seçilecek yönetici ve denetçilerin üçüncü dereceye kadar (bu derece dahil) akraba olmamaları gerekir. 6) Mevcut anasözleşmelere göre bir ortak, kooperatife girerken en az bir pay taahhüt etmek zorundadır. Bir ortaklık payının değeri 100 TL dir. Buna göre; bir ortağın en az 100 TL taahhüt etmesi ve bu taahhüt tutarının 1/4 ü olan 25 TL sinin peşin ödenmesi gereklidir. Her bir kurucu ortak tarafından peşin ödenen ortaklık paylarından oluşan kuruluş sermayesi, geçici yönetim kurulunca emanete alınarak, bu hususta bir teslim tutanağı hazırlanır. 7) Anasözleşmelerde kurucu ortaklar tarafından doldurulmak üzere boş bırakılan yerler usulüne uygun olarak doldurulur ve anasözleşmeler noter huzurunda imza edilir. 8) Noter tasdikli anasözleşmeler, kuruluşta taahhüt edilen sermayenin peşin ödenmesi gereken miktarına ilişkin teslim tutanağı ve diğer belgeleri içeren kuruluş evrakları incelemek üzere Gıda Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğüne/doğrudan İl Müdürlüğüne gönderilir. 14

9) Söz konusu kuruluş evraklarının incelenmesi sonucu; 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu nun 3. Maddesine göre kuruluş onayı alınır. İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğünün onayı ile kooperatife kuruluş izni verildikten sonra, Kuruluş Tebligatı ile İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğünün kuruluş şerhini taşıyan onaylı anasözleşmeler kurucu heyete intikal ettirilmek üzere İlçe Müdürlüğüne veya doğrudan kooperatif geçici yönetim kuruluna gönderilir. 10) Kooperatif, geçici yönetim kurulunca 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu nun 3. Maddesi gereğince tescil ve ilan ettirilir. Buna göre; kooperatifin merkezinin bulunduğu yerdeki Ticaret Sicili Memurluğuna en geç (1) ay içerisinde müracaat edilerek kooperatifin tescili talep edilir. Tescil işlemi ile kooperatifin Ticaret Sicil Memurluğuna sicil kaydı yaptırılarak anasözleşmelere tescil şerhi verilir. Aynı gün Mahalli Vergi Dairesinden vergi numarası alınır. Aynı Kanun un 3. Maddesinde sayılı hususların ilanı için İlan Beyannamesi tanzim edilir. Kooperatifin kuruluşuna ait Sicil İlan Beyannamesinde belirtilen hususların Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanması ile kooperatifin kuruluşu hukuken tamamlanmış olur. Sulama Kooperatifi tüzel kişilik kazanmış olur. 11) Kooperatifin kuruluş tescil ve ilanını içeren belgeler İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğüne intikal ettirildiğinde, Geçici Yönetim Kurulunca emanete alınan kuruluş sermayesinin kooperatif adına bankada açılacak hesaba yatırılması için talimat verilir. 12) Kooperatifin kuruluş ilanının Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanmasını takip eden bir ay içerisinde Kuruluş Genel Kurulu Toplantısı yapılır. Kooperatifin asıl yönetim ve denetim kurulu üyeleri seçilir. Kuruluş masrafları görüşülüp kabul edilir. 4.1.4 II. Aşama Etütleri ve Hazırlanan Doneler Kooperatif kurulduktan sonra ilk önce hazırlanan I. Aşama Doneleri değerlendirildikten ve söz konusu arazilerde yeraltısuyu durumu incelenerek yeraltısuyundan sulanması uygun görüldükten sonra İl Özel İdareye sulanacak arazileri gösterir 1/25000 ölçekli haritada sulanacak arazi sınırlarını içeren uygunluk yazısı yazıldıktan sonra İl Özel İdaresince II. Aşama Doneleri hazırlanarak DSİ Genel Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Başkanlığına gönderilir. II. Aşama Doneleri aşağıda yer almaktadır. -1/5000 ölçekli Topografik Mülkiyet Haritası: Sulanacak arazilerde yer alan çiftçilere ait parselleri gösteren haritalar Tapu Kadastro İl Müdürlüklerinden alınmaktadır. İl Müdürlüklerinde mevcut olmayanlar ise İl Özel İdaresi tarafından yapılmaktadır. En az 10 metrede bir münhani eğrilerini içeren haritalar proje sınırlarının hassas bir şekilde tespiti, açılacak sondaj kuyu yerlerinin tam olarak haritaya işlenmesi ve sulama şebekesinin projelendirilmesi için büyük önem arz etmektedir. Daha önceleri 7 adet hazırlanan haritaların üç adet olması günümüz şartlarında yeterlidir. - Detaylı Sulu Arazi Tasnif (SAT) Raporu ve Haritası: İl Özel İdaresi Müdürlüklerince hazırlanan SAT Raporları arazinin yeri, büyüklüğü, tarımsal durumu, toprak sınıfının belirlenmesinde kullanılan etüt tipi, topografya ve toprak durumunu belirten kısa ve öz bir rapordur. SAT Haritaları ise 1/5000 ölçekli olup, laboratuvar ortamında belirlenen toprak profilleri işlenerek hazırlanmakta olup ve toprak, topografya ve bölge şartlarına en uygun sulama sistemi yer almaktadır. Daha önceki donelerde iki adet raporlu 7 adet hazırlanan haritaların günümüzde iki adet raporlu harita olması yeterlidir. 15

-Zirai Ekonomi Raporu: Birim alandaki net gelir artışı ve ekonomik analiz hesaplarında kullanılan Zirai Ekonomi Raporları DSİ Genel Müdürlüğünce revize edilerek kullanılmaktadır. -Sulama Suyu İhtiyacı ve Modül Hesabı: Bölgenin sosyoekonomik durumuna göre ve ülkenin yatırım istikbali dikkate alınarak revize edilen bitki paternine ait aylık ve mevsimlik bitki su tüketimleri ve sulama suyu ihtiyaçları ile aylık modül hesapları DSİ Genel Müdürlüğü nce yeniden hesaplanmaktadır. - Kooperatife Üye Olan ve Olmayan Çiftçilerin İsimleri: Sulanması talep edilen arazileri içeren alanda üye olan ve olmayan çiftçilerin isim listesi hazırlanır. Hazırlanan isim listesi kooperatif kurucuları ve İl Özel İdaresi nce onaylanır. -Daha önce alınmış Kooperatif ilanı ve Ticaret Sicil Gazetesi veya fotokopisi de dosyada yer alır. 5. YERALTISUYU SULAMA KOOPERATİFLERİNE AİT YATIRIM HİZMETLERİ Türkiye'de yeraltısuyu sulama kooperatiflerine ait yatırım hizmetleri 1966 yılında imzalanan ve 1973 yılında yenilenen protokol ile DSİ ve Köy Hizmetleri tarafından yapılmakta idi. Ancak, 13.01.2005 tarih ve 5286 sayılı "Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Kaldırılması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında" kanun ile İl Özel İdarelerine devredildikten sonra DSİ ve İl Özel İdaresi'nce yapılmaktadır (Büyükşehirler hariç). 5.1 DSİ Genel Müdürlüğü Yatırımları Sulanması talep edilen arazilerin yeraltısuyu bakımından sulanmasının uygun olması ile başlayan kooperatif kurulumu II. Aşama Donelerinin DSİ Genel Müdürlüğüne iletilmesini takiben Fizibilite raporu hazırlanmakta ve bu rapor doğrultusunda yatırımlar başlamaktadır. 5.1.1 Yeraltısuyu Sulama Tesislerine Ait Projelerin (Fizibilite Raporları) Hazırlanması DSİ tarafından yapılan yatırımlar sondaj kuyularının açılması, geri ödeme süreleri içerisinde gerekli görüldüğünde kuyuların yenilenmesi, motopomp temini ve montajı, kuyu başlarına baraka montajı, tarla içi sulama şebekelerinin tesis edilmesi ve elektrifikasyon projesinin yapılmasıdır. İl Özel İdare tarafından yapılan yatırımlar ise, su ve mülkiyet haklarının çözülmesi ve sulama şebekelerinin yapılmasıdır. DSİ Genel Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Başkanlığına ulaşan II. Aşama Doneleri 1996 yılına kadar Genel Müdürlük teknik elemanlarınca değerlendirilerek Fizibilite Raporu hazırlanmakta idi. Ancak 1996 yılı sonrası fizibilite raporları Bölge Müdürlüklerince hazırlanmaya başlamıştır. 2012 yılına kadar II. Aşama Doneleri DSİ Genel Müdürlüğü YAS Planlama Projelendirme ve Rezerv Kontrol Şube Müdürlüğünce değerlendirilip, Zirai Ekonomi Raporları revize edilerek Bölge Müdürlüğüne tüm doneler gönderilir ve Bölge Müdürlüğünce Fizibilite Raporları hazırlanır. Fizibilite Raporları onay 16

için Genel Müdürlüğe gönderilir. Fizibilite Raporu sonucunda fayda/masraf analizi rantabl (1<fayda/masraf) ise rapor onaylanır. Onaylandıktan sonra uygulamanın başlaması için Bölge Müdürlüklerine sondaj talimatları gönderilerek proje uygulaması başlatılırdı. 07.02.2011 tarih ve 2011/5 sayılı Genelge ile Fizibilite Raporları Bölge Müdürlüklerince hazırlanıp onaylandıktan sonra DSİ Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Başkanlığına gönderilmektedir. Yeraltısuyu temini için açılan sondaj kuyularından randımanlı verim alınabilmesi ve Fizibilite Raporunda planlanan kuyu sayısı ile planlanan verimi alabilmek için çok detaylı Hidrojeolojik Etüdün yapılması ve ilk açılan sondaj kuyusunda 72 saat pompa tecrübesinin yapılması gerekmektedir. Sulama alanı içerisinde olmak kaydı ile yeraltısuyu verimi dikkate alınarak en ekonomik sulamayı sağlayacak şekilde sondaj kuyu yerleri tespit edilir. Pompa tecrübe sonuçları değerlendirilerek kuyuya uygun pompa seçilir ve montajı yapılır. Elektrifikasyon projesi uygulandıktan sonra sulama şebekesi de tamamlanmış ise söz konusu arazilerin sulama süreci başlayabilecektir. DSİ Genel Müdürlüğü, Bakanlar kurulunca 11.07.2005 tarihinde kararlaştırılan ve 05.08.2005 tarih ve 25897 sayılı Resmi Gazetede, 2005/9173 sayılı karar olarak yayınlanan "Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce Sulama Kooperatifleri adına inşa edilerek 18.12.1953 tarihli 6200 sayılı kanunun 2'nci maddesinin (k) fıkrası gereğince sulama kooperatiflerine devredilen yeraltısuyu sulama tesisleri kapsamında yapılacak olan yeraltısuyu sulama şebekesi tesisi bedellerinin geri ödenmesi şartı ile kooperatiflerin talepleri doğrultusunda yeraltısuyu şebekesi yapımı konusunda görevlendirilmiştir. 5.1.2 Yeraltısuyu Sulama Tesislerinin Yatırım Programlarına Alınması ve İnşası Yeraltısuyu sulama kooperatifleri adına hazırlanan fizibilite raporları DSİ Genel Müdürlüğü ve Mülga Köy Hizmetleri arasında 1966 yılında imzalanan ve 1973 yılında da yenilenen ortak protokol esaslarına göre her iki kuruluşun teknik elemanlarının "Daireler Arası Koordinasyon Komitesi" nde tek tek ele alınarak incelenir ve bir tutanak ile yapılacaklar belirlenirdi. 2005 yılı sonrası bu toplantı DSİ Bölge Müdürlüğü ve İl Özel İdaresi çalışanları arasında yapılmakta ve alınan kararların bir tutanak ile yatırım programına alınmasına karar verilmektedir. DSİ, Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi Başkanlığı yatırım programına alınan projeler, DSİ tarafından yapılmakta veya ihale yolu ile yaptırılmaktadır. Kuyular açılmadan önce tesisin inşası ve bakım onarım masrafları hazırlanan fizibilite raporunda yer alan miktar üzerinden bir ön sözleşme hazırlanır ve kooperatif kurucu heyetinin bu sözleşmeyi imzalaması sağlanır. Planlanan tüm sondaj kuyuları açıldıktan sonra her kuyuda pompa tecrübesi yapılır, yapılan pompa tecrübesi sonucuna göre monte edilecek pompa belirlenir. Pompası ve barakası monte edilir. Elektrik bağlantısı da yapıldıktan sonra DSİ tarafından yapılacak yatırımlar tamamlanmış olur. 5.1.3 İlave Sulama Tesisi İsteklerinin Karşılanması Kurulan sulama kooperatifleri, arazilerini yeraltısuyundan sulayarak gelir elde ettikten sonra, sulanmaya müsait ancak kooperatifin sulama alanı dışındaki sahalarını da sulayabilmeyi talep etmektedirler. Bu alanlar içinde öncelikle İl Özel İdaresine müracaat ederek daha önce sulanan arazilerinde yapmış oldukları sistemi takip etmektedirler. Ancak burada mevcut bir kooperatif olduğundan II. Kısım sulama alanı adı altında işlemler daha 17

hızlı sonuçlanmaktadır. II. Kısım arazilerinin sulaması için yapılan talep yeraltısuyu rezervi açısından sorunu yok ise sulanması uygun görülerek, I. Kısım arazilerine yapılan yatırımlar aynı şekilde yapılmaktadır. Bazı sulama kooperatiflerimizde VII. Kısıma kadar sulama alanı açılmıştır. 5.1.4 Sulama Şebekesi Değişimi Sulama kooperatiflerine ait sulama sistemlerinde yeraltısuyunu daha verimli kullanmak maksadıyla 2004 yılından itibaren kapalı sistem uygulaması başlatılmış ve açık sulamalar yağmurlama, damlama sulama sitemleri şeklinde değiştirilmiştir. 2007 yılı itibari ile eski sulama sistemlerinin kapalı olarak dönüşüm projelerinde veya yeni yapılan kapalı sistemlerde taleplerin çok yoğun olması nedeni ile İl Özel İdareleri tarafından yapılamayan sulama şebekesi, sulama kooperatiflerinin geri ödemeyi taahhüt etmeleri halinde sulama şebekesi DSİ tarafından yapılmaktadır. Şekil 4 Kapalı Sulama Sisteminden Bir Görünüm Kapalı sulama sistemine dönüşüm çalışmaları başladıktan sonra 2013 yılı sonu itibarı ile 257 milyon 624 bin 328 TL ödenek İl Özel İdarelerine aktarılmıştır. Bu kapsamdaki sulama kooperatif ve sulama alanları aşağıda yer almaktadır Kooperatif sayısı Alan (ha) İnşaatı biten 160 61 825 İnşaatı devam eden 57 17 705 Proje ve ihale aşamasında 50 42 879 Tablo 5 Kapalı Sulama Sistemine Dönüşüm Çalışmaları Kapalı sulama sistemine dönüşecek toplam alan: 122 409 ha Programda olan sulama kooperatifi : 267 18

5.2 İl Özel İdaresi (Mülga Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü) Yatırımları İl Özel İdaresi yatırımları açılan sondaj kuyularının kullanımına uygun sulama şebekesini yapmak ve sulama şebekesi yapımı sırasında oluşan su ve mülkiyet sorunlarını gidermek ve toplulaştırma işlerini yürütmekten oluşmaktadır. 5.2.1 Sulama Şebekesi İle İlgili Yatırımlar Sondaj kuyularından elde edilen yeraltısuyunun kooperatif sulama alanında en ekonomik bir şekilde kullanımı için sulama sistemi projeleri hazırlanır ve uygulaması yapılır. 2007 yılına kadar açık kanal sulama sistemi uygulanmaktaydı. 2007 yılı sonrası kapalı sistem projeleri hazırlanarak bitki desenine göre yağmurlama ve damlama sistemleri uygulanmaktadır. Sulama sistemlerinin projelerini hazırlamak İl Özel İdaresi çalışanları tarafından yapılmaktadır. İş yoğunluğu nedeni ile uzun süre beklemek istemeyen kooperatif kurucuları bedel ödeyerek serbest çalışan teknik elemanlara veya DSİ ye kapalı sistem projelerini yaptırmaktadır. Yeraltısuyu temini bakımından sorun olması nedeni ile alt kotlarda açılan sondaj kuyularının üst kotlara terfi projeleri de İl Özel İdaresince yapılmaktadır. Planlama raporu ile yatırım programına teklif edilen projeler uygun görülerek yatırım programına alınmış ise, İl Özel İdaresi Havza Islahı Şube Müdürlüğüne ulaştırılır ve söz konusu işlerin inşaat ve ihale ile ilgili çalışmaları Havza Islahı Şube Müdürlüğünce yürütülür. 225 370ha; 256 905ha; %53 %47 Açık Kanal Sulama Alanı Kapalı Sistem Sulama Alanı Şekil 5 Sulama Sistemi Oranları 19

500000 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 KAPALI SİSTEM SULAMA ALANI SULAMA KOOPERATİFİ TOPLAM ALAN Şekil 6 Yıllara Göre Sulama Sistemleri Oranları 5.2.2 Toplulaştırma ve Tarla İçi Geliştirme Hizmetleri Teknik anlamda arazi toplulaştırılması; ekonomik üretime imkan vermeyecek şekilde parçalanmış ve şekilleri bozulmuş tarım arazilerinin birleştirilerek, modern tarıma uygun hale getirilmesi işlemidir. Arazi toplulaştırması küçük ve parçalı arazilerin birleştirilmesinin yanında sulama kanallarına ve araziye doğrudan ulaşım ile birlikte toprak ve su kaynaklarının verimli bir şekilde kullanılması için gerekli olan sulama, arazi ıslahı, tesviye gibi tarla içi geliştirme hizmetleri ile kırsal yerleşimlerin gelişmeleri için gerekli yatırımların birlikte planlaması ve uygulanması işlemlerini de kapsamaktadır. Özetle arazi toplulaştırması yalnızca küçük, parçalı ve dağınık olan parsellerin birleştirilmesini ifade etmemekte, aynı zamanda da teknik, ekonomik ve sosyal düzenlemeleri de içermektedir. Arazi toplulaştırmasının yeraltısuyu sulama tesisleri için önemini; Devlet açısından, Su Kullanıcı örgütü olan sulama kooperatifleri açısından ve Çiftçiler açısından değerlendirmekte fayda görülmektedir. Bilindiği gibi yeraltısuyu pompaj tesisleri, kuyular, pompalar, elektrifikasyon tesisi ve su dağıtım şebekesi ile ilk yatırımı kamu kaynakları ile DSİ tarafından gerçekleştirilen ve bir geri ödeme planı ile sulama kooperatiflerine devredilen tesislerdir. İlk yatırım maliyetleri yüksek olan yeraltısuyu sulama şebekelerinin toplulaştırma ile birlikte planlanması ve uygulanması yatırım maliyetlerinin azaltılması ve hızlandırılmasında önemli rol oynamaktadır. Toplulaştırmalı yapılan sulama şebekelerinde parseller, kanal güzergahları ve tarla içi yollar yeniden düzenlendiği için şebeke ile ilgili fiziki yatırımlarda azalmaktadır. Böylece yatırım maliyetlerinde de % 40 lara varan oranlarda tasarruf sağlanabilmektedir. Arazi toplulaştırması sulama yönetiminden sorumlu sulama kooperatifleri ve çiftçiler açısından da büyük önem taşımaktadır. Arazi toplulaştırması ile; - Sulama devalopman proje maliyetlerinde % 40 ekonomi sağlanabilmektedir. - Parsel sayısı azalmakta, büyük ve düzgün şekilli parseller oluşturulmaktadır. 20

- Parseller mekanizasyona ve modern tarıma uygun hale getirilmektedir. - Her parsel sulama kanalına ve yola kavuşmaktadır. - İşgücü, sermaye gibi kaynak kullanımında tasarruf sağlanmaktadır. - Çiftçiler arasında arazi ve su hukuku ile ilgili anlaşmazlıklar azalmaktadır. - Arazi tesviyesi ve tarla içi hizmetlerinde kolaylıklar sağlanmaktadır. - Verim ve gelir artırıcı faydalar sağlanmaktadır. Arazi toplulaştırmasının modern sulama sistemleri ile birlikte inşa edilmesi ile yatırımlarda fiziki azalmalarla birlikte su kullanımlarında da önemli tasarruflar sağlanabilmektedir. Toplulaştırma ile sulama kanalına ve parsele doğrudan erişim % 100 e ulaşmaktadır. Karaman ili Kisecik Kasabasında birlikte uygulanan sulama ve toplulaştırma projesi önemli kazanımlar sağlamıştır. Öncelikle toplulaştırma öncesi 1.61 ha olan ortalama parsel büyüklüğü toplulaştırma sonrası 3,61 ha olmuştur. Açık kanal iletim yapısında sulama kanalına doğrudan erişim % 61 iken toplulaştırma ile bu oran %100 e ulaşmıştır. Toplulaştırma öncesi yeraltı kuyularının su çekimleri toplam 14.583.022 m 3 iken modern sulama sistemlerinin arazi toplulaştırması ile birlikte kullanılması sonucunda bu değer 5.253.177 m 3 seviyesine düşmüştür (Tablo 6). Kapalı sulama sistemine geçişle %34 su tasarrufu elde edilirken arazilerin toplulaştırılması ve basınçlı sulama sistemine geçilmesiyle % 64 su tasarrufu sağlanmıştır. Şekil 7 Toplulaştırma Öncesi Sulama Hattı Uzunluğu (20 645m), Toplulaştırma Sonrası Sulama Hattı Uzunluğu (17 602m) Yıl Proje Alanı 27.500 dekar 1999 Açık kanal Sulama Sistemi Kuyu (ad.) Debi (lt/sn) Yıllık Çalışma Saati Su Çekimi 45 2. 365 74. 273 14.583.022 Tasarruf Oranı (%) 2009 Kapalı Sulama Sistemi 46 1.725 68.416 9.681.290 34 2010 Toplulaştırma+Kapalı Sulama Sistemi 44 1.635 35.064 5.253.177 45 Toplulaştırma ve Kapalı Sulama Projesi ile sağlanan Toplam Su Tasarrufu 64 Tablo 6 Karaman Merkez Kisecik Toplulaştırma Projesinin Su Tasarrufuna Etkileri (TRGM 2010) 21

Toplulaştırma ile birlikte yapılan sulama şebekelerinde su dağıtım programlarının yapılması ve uygulanması da kolay olmaktadır. Böylece daha büyük parsellerin daha az sürede sulanması ve daha az enerji bedelleri ödenmesi söz konusu olmaktadır. Şekil 8 Toplulaştırmadan Bir Görünüm Bu faydalarından dolayı son yıllarda özellikle küçük ölçekli sulama projelerinde üzerinde sık sık durulan konulardan birisi de yatırıma başlamadan önce arazilerin toplulaştırılması ile ilgili sorunların çözümlenmesidir. Bu nedenle genelde köy bazında gerçekleştirilen YAS sulama kooperatifleri projelerinde de toplulaştırmanın uygulanması ve yaygınlaştırılması ile ilgili çalışmalar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. 6. YERALTISUYU POMPAJ TESİS YATIRIMLARI ve DEVİR İŞLEMLERİ Yerüstü su kaynakları ile sulama imkânının bulunmadığı veya yetersiz olduğu bölgelerde yeraltı su potansiyelinin de yeterli ve sulamaya uygun olması durumunda tarıma elverişli arazilerin sulanmasında, yeraltısuyundan faydalanmak büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde yeraltısuyundan yapılan sulamaların büyük bir kısmını da 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununa göre kurulan sulama kooperatifleri ile gerçekleştirilen sulamalar oluşturmaktadır. Sulama kooperatiflerine ait arazilerin yeraltısuyundan sulanmasını temin için Genel Müdürlüğümüzce inşaatı tamamlanan ve geri ödeme esasları, Bakanlar Kurulu nun 31.01.1973 gün ve 7/5763 sayılı kararı ve 26.06.1997 tarihli Başbakanlık Olur u ile kabul 22

edilmiş bulunan yeraltısuyu pompaj tesislerinin devri 6200 sayılı yasanın 2. maddesi (k) fıkrasına göre yapılmaktadır. Yeraltısuyu ile sulanması istenilen bölgede yapılan etüt çalışmalarının müspet sonuçlanması ve sulama kooperatiflerinin kurulmasından sonra tesislerin yatırım ve işletme süreçlerinde Kurumumuz ile sulama kooperatifleri arasında farklı 2 aşamada 2 ayrı sözleşme imzalanmaktadır. Bunlar yatırıma başlanılmadan önce imzalanan Ön Sözleşme ve yatırımın tamamlanmasından sonra imzalanan Kat i Devir Sözleşmesi dir. 6.1 Ön Sözleşme Ön Sözleşme, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü'nün yeraltısuyu pompaj tesisinin inşaatına başlamadan önce sulama kooperatifi ile yaptığı bir anlaşmadır. Bu anlaşmadan amaç; devlet tarafından yapılacak olan yatırımın işletme, bakım ve onarımlarının kooperatiflerce üstlenilmesinin sağlanmasıdır. Aynı zamanda keşif bedeli üzerinden yapılan bu anlaşma tesisin hizmete girmesi halinde kooperatif tarafından devir alınacağının bir taahhüdüdür. Bu sözleşme kooperatifler tarafından imzalanmadıkça yatırıma başlanmaz. Ön sözleşme; aynı zamanda yeraltısuyu sulama tesislerinde kuyuların açılmasından şebekenin faaliyete geçirilmesine kadar geçen yatırım sürecini de kapsamaktadır. 6.2 Kat'i Devir Sözleşmesi DSİ tarafından inşaatı tamamlanan yeraltısuyu pompaj tesislerinde, tesisler faal durumda iken işletme, bakım ve yönetim sorumluluğu imzalanan "Kati Devir Sözleşmesi" ile sulama kooperatiflerine devredilmektedir. Sözleşmede kati devire konu olan pompaj yatırım kalemleri; a- Kuyular, b- Motopomplar, c- Motopomp barakaları ve montajı d- Elektrifikasyon tesislerinden oluşmaktadır. Bu tesisler aynı zamanda DSİ Genel Müdürlüğü yatırımları olup ilgili İl Özel İdaresi Köy Hizmetleri Birimi tarafından inşa edilen sulama şebekesi ve tarla içi geliştirme hizmetleri geri ödeme kapsamı dışında tutulmaktadır. Yeraltısuyu pompaj tesislerinde kuyuların açılması, kuyu başı elektrifikasyonunun tamamlanması, baraka ve motopompların montajından sonra tesis için yapılan masraflar yürürlükte olan devir esaslarına göre hazırlanan ödeme planına göre devir sözleşmesi ile sulama kooperatiflerinden tahsil edilmektedir. Tesislerin devredilmesinde kullanılan "Devir Sözleşmesi"nde, zamanla ihtiyaca göre bazı değişiklikler yapılmıştır. 23

09.11.1995 tarihli Bakanlık Olur una (Enerji Bakanlığı) kadar ki uygulamalarda tesisin ömrü 30 yıl kabul edilmekte idi. Devir işlemlerinde kullanılacak sözleşmelerin hazırlanmasında yatırım unsurlarının ekonomik ömürlerinden hareket edilmiştir. Buna göre ilk devir sözleşmesi örneği hazırlanırken; Kuyuların ekonomik ömrünün 15 yıl, motopompların 10 yıl, elektrifikasyon tesislerinin de 50 yıl olduğu varsayımından hareket edilerek devir sözleşmeleri hazırlanmıştır. Bu süre içinde kuyuların 1, motopompların 2 defa DSİ tarafından yenileneceği taahhüt edilerek, yatırımın kat i sözleşmesinin hazırlandığı tarihteki toplam maliyeti esas alınarak ilk 5 (beş) yıl ödemesiz, yıllık %1 oranında artan 25 taksitle toplam 30 yılda ödenecek şekilde bir geri ödeme planı ile devri yapılmaktaydı. Ancak zamanla ülkemizdeki yıllık fiyat endekslerine göre taksitlerdeki %1 artışların önemini kaybetmesi üzerine uygulanmakta olan ön sözleşme ve kat i devir sözleşmelerinde günün koşullarına göre bazı değişikler yapılmıştır. Öncelikle taksitlerin %1 oranında artırılması kaldırılmıştır. Ayrıca, ileriki yıllarda muhtemel yenilemelere ait bedellerin önceden hesaplanmasından (kuyuların 2, motopompların 3 ile çarpılması) vazgeçilmiştir. Kuyu ve pompa yenilenmelerinden doğan masrafların kooperatifin geride kalan ödeme yılları süresindeki borçlarına ilave edilerek eşit taksitler halinde geri alınacağı kabul edilmiştir. Devlete olan yüklerin azaltılması ve yeni yatırımlara daha fazla imkan sağlanması amacıyla 26.06.1997 tarihli BAŞBAKANLIK OLUR u ile yeni bir düzenleme yapılarak sulama tesislerinin geri ödeme süreleri; ilk 3 yılı ödemesiz, 12 yıl eşit taksitler halinde olmak üzere toplam 15 yıla indirilmiştir. Günümüzde de yenilemeler sözleşme süresi (30 veya 15) içinde olmak kaydıyla ancak kooperatif talebi olması durumunda değerlendirilmektedir. Bu talebin idare tarafından uygun görülmesi halinde yenileme maliyetinin kooperatif tarafından ödeneceğine dair bir taahhütname alındıktan sonra yenilemeler gerçekleştirilmektedir. Bu durumda tesis yenileme bedelleri, yenilemenin yapıldığı tarihten itibaren DSİ Bölge Müdürlüğü ile kooperatif arasında imzalanacak bir ek sözleşme ile kooperatifin kalan borcuna eşit taksitler halinde ilave edilmektedir. 26.06.1997 tarihli BAŞBAKANLIK OLUR u ile yapılan düzenlemeyle; Ön sözleşmesi 26.06.1997 tarihinden önce 30 yıllık uygulamaya göre imzalanmış olan tesislerin devri, 5 yıl ödemesiz, 25 eşit taksit ve toplam 30 yıllık sisteme göre yapılmasına devam edilmektedir. Ön sözleşmesi 26.06.1997 tarihinden sonra imzalanan veya imzalanacak olan tesislerin kati devirleri ilk 3 yılı ödemesiz 12 eşit taksit ve toplam 15 yıllık esasa göre yapılmaktadır. Söz konusu sözleşmenin imzalanması ile pompaj tesisinin mülkiyet hakkı, geri ödemenin bitimine kadar devlette kalmak şartıyla, kullanma hakkı sulama kooperatifine 24

geçer. Ancak mülkiyetin Kooperatife geçmesinden sonra dahi DSİ nin denetleme yetkisi devam etmektedir. Devir sözleşmesi esaslarına göre yeraltısuyu pompaj tesisleri, devir alan sulama kooperatifleri tarafından işletilmektedir. Tesislerin rasyonel olarak işletilmelerini sağlanması için gerekli ve yeterli personelin yetiştirilmesinde idarece mümkün olan her türlü teknik yardım bedelsiz olarak karşılanmaktadır. Devir tarihinden itibaren tesisin ekonomik ömürleri süresinde tabi afete uğramış kuyuların tahrip olması durumunda kooperatif ve yetkililerinin kusuru olmamak şartıyla arızaların giderilmesi DSİ tarafından ücretsiz olarak yapılmaktadır. Kuyulara monte edilen motopomp ve kuyu başı elektrifikasyon tesisleri 1 yıl garantilidir. Garanti süresince kooperatifin kusuru olmadan meydana gelen arızalar ücretsiz olarak karşılanır. Garanti bitiminden sonraki sürede meydana gelecek arıza, bakım ve onarım giderleri kullanıcılar tarafından karşılanmaktadır. Yıllık geri ödeme taksitlerinin tamamı en geç ait olduğu yılın Aralık ayı içinde DSİ Bölge Müdürlüğü muhasebesine yatırılmakta ve zamanında yatırılmayan taksitler için %10 gecikme faizi uygulanmakta idi. Maliye Bakanlığınca Kurumumuza gönderilen yazılar ve yapılan öneriler doğrultusunda, kullanmakta olduğumuz Devir Sözleşmeleri (30 yıllık ve 15 yıllık) 22.06.2010 tarihli Bakanlık Olur u ile Geri ödeme taksitleri ait olduğu yılın 1-30 Nisan tarihleri arasında ilgili Saymanlık Müdürlüğüne yatırılır. Zamanında ödenmeyen borçlar genel hükümler gereğince, 818 sayılı Borçlar Kanunundaki alacaklı-borçlu ilişkisi kapsamında 2004 sayılı İcra-İflas Kanununa göre tahsil edilir. şeklinde revize edilmiştir. Ayrıca aynı Olur ile Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün lağvedilmesinden sonra yeraltısuyu sulama kooperatiflerinin işletme, bakım, onarım masraflarını ve yıllık geri ödeme taksitlerini karşılamak üzere tesisten istifade edeceklerden alacağı ücretlere ait tarifeleri onaylama ve düzeltme yetkileri Valilik İl Özel İdare Müdürlüklerine devredilmesi şeklinde revize edilmiştir. Tarım sektöründe çalışan çiftçilerimizin gelir kaynakları, yılın belli dönemlerinde hasat edilen ürünlerin satışı ile elde edilen maddi kazançlardan oluştuğundan ve diğer sektörlere nazaran gelir düzeyleri çok düşük olan çiftçilerimize taksitlerin ödenmesi konusunda rahatlık sağlayacağından kooperatiflerin borçlarının Aralık ayı sonuna kadar ödemelerinin esas alınması için Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığına görüş sorulmuştur. Mevcut mevzuatlar açısından herhangi bir sakınca olmadığı belirtildiğinden Devir Sözleşmesinin Geri Ödeme başlıklı 8 inci maddesi Geri ödeme taksitleri ait olduğu yılın Aralık ayı sonuna kadar DSİ Bölge Muhasebe Müdürlüğüne yatırılır. şeklinde yeniden düzenlenmiştir. Devir Sözleşmelerinin hazırlanması ve imzalanması süreçlerinde bazı sıkıntılarda meydana gelmektedir. Bu sıkıntılar aşağıda özetlenmiştir. 1) Devir konusu olan yatırım kalemlerine ait maliyet çizelgelerinin farklı bölge ve ünitelerden toplanması ile ilgili gecikme ve güçlükler zaman kaybına neden olabilmektedir. 2) Başkanlığımızca Bakanlık Oluru alınarak, kooperatif yetkililerince imzalanmasının sağlanması için ilgili Bölge Müdürlüklerine gönderilen devir sözleşmelerinin zamanında imzalatılamaması nedeniyle kayıplar olmaktadır. 25

3) Yaygın olmamakla birlikte, bazı durumlarda yeraltısuyu sulama şebekesinin pompaj ünitesi ile ilgili kısımlarının tamamlanmasına rağmen kanal ve kanalet inşaatlarındaki eksiklikler veya pompajla ilgili arızalar nedeniyle devir işlemlerinde gecikmeler olabilmektedir. Kooperatif söz konusu eksiklikleri bahane ederek devir sözleşmelerini haklı olarak imzalamamaktadırlar. 4) Kooperatif idarecilerinin zamanında bulunamaması, toplanamaması ve üyeler arasındaki anlaşmazlıklar gibi nedenler de devir sözleşmelerinin imzalanmasında güçlükler çıkarmaktadır. 5) Ön sözleşmenin imzalanmasına ve yatırım hizmetlerinin tamamlanmasına rağmen elektrik ücretlerinin yüksekliğini bahane ederek kati devir sözleşmesini imzalamamakta direnen sulama kooperatifleri de bulunmaktadır. 6) Elektrik enerjisi ücretlerinin yüksekliği bahanesi ile tesisi kullanmadıklarını öne sürerek geri ödeme taksitlerini ödemeyen sulama kooperatiflerinin sayısı da gün geçtikçe artmaktadır. 6.3 Devir Sözleşmesi Sürelerinin Uzatılması Geri ödemeleri bitmiş, ancak halen sulama hizmetlerine devam eden çeşitli kooperatiflerden sulama hizmetlerinin devamlılığının sağlanması açısından kuyu, motopomp, enerji tesisi vb. hizmetlere yeniden ihtiyaç duyulduğu ve bunun gerçekleşmesi için de sözleşme sürelerinin 15 yıl daha uzatılması yönünde yoğun talepler gelmiştir. Yeraltısuyu sulama tesislerinin hizmete girmesi sonucunda verim ve gelir artışlarına bağlı olarak çiftçilerin sosyoekonomik yapısında sağladığı faydalar düşünülerek yapılan çalışmaların sonucunda; 30 yıllık veya 15 yıllık sözleşme hükümlerine göre devir işlemleri yapılan, sözleşme süreleri sonunda yeraltısuyu sulama tesis bedellerine ait geri ödemelerini tamamlamış borcu bulunmayan, tüzel kişiliği devam eden yeraltısuyu sulama kooperatiflerinin, mevcut sulama sistemlerinden kapalı sisteme geçilerek (yağmurlama, damlama vb. sulama sistemi) faaliyetlerine devam etmeleri ve tesis bedellerinin oniki yıl faizsiz ve eşit taksitler halinde ödenmesi koşuluyla sözleşmelerinin bir defaya mahsus olmak üzere 12 yıl olarak uzatılması 02.09.2008 tarihli Başbakanlık Olur u ile kabul edilmiştir. Ayrıca; 13.10.2014 tarihli Başbakanlık Olur u ile ekli esaslar doğrultusunda yenileme tesislerine ait sözleşme sürelerinin en fazla 12 yıl uzatılması kabul edilmiştir. 7. YERALTISUYU SULAMA TESİSLERİ KAPSAMINDAKİ SULAMA ŞEBEKESİ YATIRIMLARI VE DEVİR İŞLEMLERİ Bir bölgede yeraltısuyu sulama kooperatifinin kurulabilmesi için, o bölgenin yerüstü su kaynaklarından sulanması imkânının bulunmaması, ekonomik olmaması ve kooperatif kurulmasına yetecek miktarda yeraltısuyu rezervinin bulunması gereklidir. Yeraltısuyunun sulamada kullanılabilmesi için derin pompaj kuyularının açılması, pompa, enerji donanımı ve su dağıtım şebekesinin tesis edilmesi gerekmektedir. Farklı kuruluşların (DSİ Genel 26

Müdürlüğü, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü ve İl Özel İdareleri) faaliyet alanları içinde olan çalışmalar birbirini tamamlayan hizmet niteliği taşımaktadır. Yerüstü su kaynakları ile sulama imkanının bulunmadığı veya yetersiz olduğu bölgelerde yeraltı su potansiyelinin de yeterli ve sulamaya uygun olması durumunda tarıma elverişli arazilerin sulanmasında, yeraltısuyundan faydalanmak büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde yeraltısuyundan yapılan sulamaların büyük bir kısmını da 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununa göre kurulmuş olan sulama kooperatifleri ile gerçekleştirilen sulamalar oluşturmaktadır. İklim değişikliği, kuraklık ve su eksikliği gibi konular ülkemiz gündemine yerleşmiş bulunmaktadır. Dünya iklim kuruluşlarının çeşitli zamanlarda yayınladıkları raporlarda yağış azalmalarının daha uzun yıllar devam edeceği ifade edilmektedir. Yeraltısuyu besleniminin en büyük oranının yağışlardan olduğu göz önüne alındığında yağışlardaki azalmanın yeraltısuyu potansiyelini önemli ölçüde olumsuz etkileyeceği ortadadır. Bundan en fazla çiftçi nüfusunun ve tarımsal potansiyelin yoğun olduğu bölgeler etkilenecektir. Buna bağlı olarak yeraltısuyu sulamalarında karşılaşılan en önemli sorun yeraltısuyu seviyelerinin süratle düşmesidir. Ayrıca yeraltısuyu sulamalarının artması ve salma sulama sistemlerinin uygulanması sebepleri ile yeraltısuyu tüketimi artmakta, bu da seviye düşümünü hızlandırmaktadır. Yeraltısuyu seviyeleri düştükçe bu suları yeryüzüne çıkarmak için harcanan enerji miktarı artmakta böylece tarımsal girdilerde artış olmaktadır. Kapalı sistem sulama şebekeleri ile su ve enerji tasarrufu yanında işgücünden de tasarruf yapılmaktadır. Verimlilik prensiplerine göre daha az su kullanımı ile daha çok ürün elde edilmesi amaçlandığından açık kanal sulama sistemlerinin kapalı sistemlere dönüştürülmesi gerekli görülmektedir. 7.1 Yeraltısuyu Sulama Şebekelerinin Yapımı Yeraltısuyu Sulama kooperatiflerine ait sulama şebekeleri yapımı; 1) İl Özel İdarelerince bedelsiz olarak gerçekleştirilmektedir. 2) 05/08/2005 tarih ve 25897 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Bakanlar Kurulu nun 11/07/2005 tarih ve 2005/9173 sayılı kararında Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce sulama kooperatifleri adına inşa edilerek 18/12/1953 tarihli ve 6200 sayılı Kanunun 2 nci maddesinin (k) fıkrası gereğince sulama kooperatiflerine devredilen yeraltısuyu sulama şebekesi tesisi bedellerinin, Devir Sözleşmesi esasları dahilinde devredildiği tarihten itibaren 4 üncü yılda başlamak üzere, sulama kooperatifleri tarafından eşit taksitler halinde 15 yılda faizsiz olarak ödenmesi öngörülmektedir. Bu karar doğrultusunda Kurumumuz, sulama kooperatiflerinin talepleri doğrultusunda yeraltısuyu sulama şebekesi yapımı konusunda görevlendirilmiştir. 3) Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerine ait sulama şebekelerinin İl Özel İdareleri tarafından yapılması halinde herhangi bir geri ödeme söz konusu olmadığı için Sulama Kooperatifleri öncelikli olarak İl Özel İdarelerini tercih etmektedir. Fakat İl Özel İdareleri, ödenek yetersizliği sebebiyle yeraltısuyu sulama şebekelerinin yapımında zorluklar yaşamaktadır. Bu da Sulama Kooperatiflerini bu süreçte güç duruma düşürmektedir. 27

Bu kapsamda açık kanal sulama şebekelerinin bir an evvel kapalı sisteme dönüştürülerek ekonomiye kazandırılması ve kaynakların etkin olarak kullanılabilmesi için Tüm DSİ Bölge Müdürlüklerine 09.12.2010 tarih ve 5453 sayılı Genel Müdür Olur lu yazımız gönderilmiştir. Buna göre İl Özel İdaresi, DSİ ve Sulama Kooperatifi arasında imzalanan Yeraltısuyundan Sulama Yapan Sulama Kooperatiflerine Ait Açık Kanal Sulama Sistemlerinin Kapalı Şebekeye Dönüştürülmesine ve Yatırım Bedelinin Geri Ödenmesine İlişkin Protokol ; DSİ ve Sulama Kooperatifi tarafından imzalanan YAS Sulama Kooperatifi Sulama Şebekesine Ait Ön Sözleşme lerin Genel Müdürlüğümüze gönderilmesinin akabinde gerekli incelemeler yapıldıktan sonra, İl Özel İdarelerine Bakanlık Makamından 5302 sayılı kanunun 6. Maddesine istinaden Bölge Müdürleri yetkilendirilmesini takiben ödenek aktarması yapılmaktadır. Ancak, 12.11.2012 tarih ve 6360 sayılı On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile Büyükşehir yasası ve büyükşehir il sınırlarıyla ilgili yeni düzenlemeler yapılmış olup, kanunla yeni büyükşehir olan ve daha önce büyükşehir olan illerde İl Özel İdareleri tüzel kişilikleri kaldırıldığı, diğer illerde devam ettiğinden yeraltısuyu sulama şebekeleri yapımı amacıyla Büyükşehir statüsündeki illerde 2014 yılı yatırım programında yer alan ancak henüz başlanılmamış veya ihale edilmemiş olan işler ile daha önce yapılan protokollere göre İl Özel İdarelerince gerçekleştirilmekte olan projeler 6360 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği tarih olan 30 Mart 2014 tarihinden sonra Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlıklarınca yürütülmeye başlanılmıştır. 7.2 Sulama Tesislerinde İşletme, Bakım ve Onarım Hizmetleri Yeraltısuyu pompaj tesislerini devir alan sulama kooperatifleri tesislerin işletilmesi, bakım ve onarım hizmetlerini de üstlenmiş olmaktadır. Bu hizmetlerin yerine getirilmesi kooperatif anasözleşmesi ve DSİ Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan YAS sulama tesislerine ait İşletme, Bakım ve Onarım Talimatı esaslarına göre yapılmaktadır. Söz konusu talimatta yeraltısuyundan sulama yapan sulama kooperatifleri ve diğer organizasyonlarda (Sulama Birlikleri, DSİ ve Resmi Kurumlar) kuyu, motopomp, elektrifikasyon tesisleri ve sulama kanallarından ibaret olan yeraltısuyu pompaj tesislerinin kabul edilen ekonomik süreleri içinde tekniğine uygun olarak işletilmesi, bakım ve onarımlarının sağlanması amacıyla gerekli personel istihdamı, malzeme temini, işletme ve bakım hizmetlerinin nasıl yapılacağına ilişkin bilgiler yer almaktadır. Ayrıca genel hükümler yanında sondaj kuyuları, motopomplar, elektrifikasyon tesisleri, barakalar, sanat yapıları ve kanallar gibi yeraltısuyu sulama yatırım unsurları ile ilgili günlük, haftalık, aylık ve mevsimlik bakım-onarım talimatları hazırlanmaktadır. Talimat içinde yer alan genel hükümler bahsinde tesislerin yeteri kadar miktar ve kaliteli kadro ile çalıştırılacağı, tesislerin işletilmesi, bakım ve onarımlarının talimatlara uygun olarak yapılacağı ve gerekli personelin yetiştirilmesinde ilgili kuruluşlarca mümkün olan her türlü yardımın yapılacağı açıklanmıştır. 28

Sulama kooperatifleri ana sözleşmesinde de tesisin işletilmesi, bakım ve onarım hizmetleri ile ilgili kooperatifin ve üye çiftçilerin yapacağı işler bulunmaktadır. 7.3 Sulama Kooperatifi Ana Sözleşmesi Hakkında Bilgiler Birinci Bölüm, Kuruluş ve Amaç kısmını içermektedir. Kooperatifin süresi 30 yıldır. Bu süre genel kurul kararı ile uzatılabilir (Madde 3). Kooperatifin Amacı; Devletçe ikmal edilmiş veya edilecek sulama tesislerinden alınacak veya her ne suretle olursa olsun tarım sahalarından çıkarılacak suyun ziraatta kullanılması ile ilgili arazi tesviyesi, tarla başı kanalları, tarla içi sulama ve drenaj gibi zirai sulama tesislerini kurmak veya kurulmuş olan sulama tesislerini işletmek, işlettirmek ve bakımını yapmak ve yaptırmak (Madde 6). İkinci Bölüm, Ortaklık İşleri kısmını içermektedir. Amacın gerçekleşmesi için faaliyet konularına Madde 7 de değinilmiştir. Bunlar: Toprak muhafaza ve zirai sulama tekniğinin zaruri kıldığı hallerde ilgili kuruluşların teknik yardımından faydalanmak; Arazi ıslahını yapmak veya yaptırmak; Ortaklarına sulama ve tarla içi faaliyetler hakkında öğretici ve eğitici hizmetlerde bulunmak; Ortaklarına mevzuat ve protokol hükümlerine göre tesis ve işletme kredisi sağlamak; Sulama hizmetlerinin gerektirdiği elektrik enerjisini temin etmek ve bununla ilgili tesisleri kurmak ve işletmek; Kooperatif hizmetleri ile ilgili her çeşit alet ve ekipmanları temin etmek; Ortakların temini, tedarik ve pazarlama faaliyetlerine yardımcı olmak; Kooperatif ortaklarına ve ortak olmayan çiftçilere sulama konularında kamu ve özel kuruluşlarla işbirliği sağlayacak teknik yardım yapmak ve münavebe bitkilerinin ekimi için yardımcı olmak; Üretim, pazarlama, üretimtüketim maddelerini sağlama, konularla ilgili işletme ve müesseselere katılmak; Kırsal turizm faaliyetinde bulunmak; Ortakların sosyal, kültürel ve ulaşım konularındaki ihtiyaçlarına yönelik faaliyette bulunmak; Çevre korumaya yönelik faaliyetlerde bulunmak; Çalışma konularıyla ilgili şirket kurmak ve kurulmuş olan şirketlere iştirak etmek; Amaç ve çalışma konularında gazete, dergi, kitap çıkarmak ve her türlü yayın faaliyetlerinde bulunmak ve gerektiğinde seminer, sempozyum, panel, konferans gibi toplantılar düzenlemektir. Kooperatife ortak sayısı, ekli haritada hudutları belirtilen sahada arazi işletme hakkında sahip olabilecekler ile sınırlıdır. Ancak, kuruluşta en az 7 ortak aranır; İlgili kamu kuruluşu yatırımlarından faydalanabilmek için yapılacak kuruluş genel kurulda en az 15 ortak olması gerekir (Madde 9). Ortaklığa Kabul madde 10 da, Ortaklık Görevleri madde 11 de, Ortaklıktan Çıkma madde 12 de, Ortaklıktan Çıkarılma madde 13-14 de, Çıkan ve Çıkarılan Ortaklarla Hesaplaşma Süresi ve Yükümlülük madde 15-16 da, Ortaklığa Tekrar Alınma Şartları madde 17 de, Ortakların Hakları, Ortaklığın Devri, Ortaklığın Sona Erme Şekli ve Ortaklık Senedi madde 18 de, Ortakların Haklarını Kullanma Şekli madde 19 da, Ortaklığın Sona Erme Şekli madde 20 de, Ortağın Ölümü ve Ortaklığın Devri madde 21, Ortakların Paylarının Devri madde 22 de, Ortaklık Senedi madde 23 de belirtilmektedir. Üçüncü Bölüm, Sermaye, Ortaklık Payları, Sır Saklama ve Sorumluluk; Dördüncü Bölüm, Kooperatif Hesapları; Beşinci Bölüm, Kooperatif Organları kısımlarını içermektedir. Kooperatifin organları; Genel Kurul, Yönetim Kurulu ve Denetçilerden meydana gelir (madde 52). 29

8. TÜRKİYE'DE YERALTISUYU SULAMA KOOPERATİFLERİNİN GENEL BİR DEĞERLENDİRMESİ 8.1 Yeraltısuyu Sulamaları Faaliyetleri Bugüne kadar 15.912 adet işletme sondaj kuyusu ile toplam 667.080 ha alan yeraltısuyundan sulanmaktadır. Bu sulamalar, halen işletmede olan 1.426 adet Yeraltısuyu Sulama Kooperatifleri ile DSİ Yeraltısuyu Sulamaları şeklinde sürdürülmektedir. Yeraltısuyu kullanılarak yapılan sulamalar (YAS Sulama Kooperatifleri, Yüzeysuyu YAS Takviye, TİGEM), DSİ tarafından sulamaya açılan alanların yaklaşık %23 ünü oluşturmaktadır. Yeraltısularının daha tasarruflu kullanılması ve ülke ekonomisine katkıda bulunulması maksadıyla açık kanal sulama sistemlerinin kapalı sulama sistemine dönüşüm çalışmalarına başlanılmıştır. Bu kapsamda İl Özel İdareleri-Sulama Kooperatifleri ve DSİ arasında şebeke dönüşüm projesi kapsamında 267 adet sulama kooperatifi ile protokol ve ön sözleşme imzalanmıştır. 2013 yılı sonu itibariyle İl Özel İdarelerine ödenek aktarılması kapsamında 122.409 ha alan kapalı sulama sistemine dönüştürülmek amacıyla projeye alınmıştır. Yeraltısuyu kullanımının kontrol altına alınması, sürdürülebilirliğinin ve etkin yönetimin sağlanması maksadıyla, 167 sayılı Kanun un 10. maddesine ek yapılarak, bütün kuyulara ölçüm sistemi takma zorunluluğu getirilmiştir. Bu maksatla Yeraltısuyu sıkıntısı olan Konya ve Edirne Bölgeleri için Konya Eylem Planı ve Ergene Ovası Eylem Planı öncelikle uygulamaya konulmuştur. Diğer Bölge Müdürlüklerince Kanun un uygulamasına yönelik altyapı çalışmaları başlatılmış ve buna bağlı olarak ölçüm sistemi kullanılmasına geçilmiştir. 8.2 DSİ YAS Sulama Kooperatifleri Ülkemizde yeraltısuyunun sulamada bilinçli olarak kullanılmasına 1966 yılında başlanmıştır. Özellikle 1163 sayılı kooperatifler kanununa göre kurulan sulama kooperatifleri ile tüm Türkiye genelinde tarımsal faaliyetlere destek sağlanmıştır. DSİ, Mülga Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü işbirliği ile ülke genelinde birçok sulama suyu yeraltısuyundan sağlanarak tarımsal istihdam sağlanmıştır. Ancak gerek tüketilen elektrikten kaynaklanan borçlar gerekse üretilen ürünlerin pazarlanarak çiftçinin gelir sağlama imkânlarının oluşturulmaması nedeni ile YAS Sulama Kooperatiflerinin, Devir sözleşmesinde yer alan borçlarını ödemede sıkıntı yaşamaları nedeni ile kooperatif sulamalarına talep her geçen gün azalmaktadır. Bugüne kadar yeraltısuyu sulama tesislerinden faydalanmak için kurulan yeraltısuyu kooperatif sayısı 1.426 adettir. Ancak daha fazla arazinin yeraltısuyundan sulanmasını temin için yeni kooperatifler yanında mevcut kooperatiflere ait ilave sahaların sulanmasına yönelik çalışmalar da devam etmektedir. 30

Planlanan İşletmeye Açılan Oran % Kuyu (adet) 14 135 11 700 82,77 Sulama Alanı (hektar) 591 874 482 275 81,48 Tablo 7 Sulama Kooperatifleri Kuyuları ve Sulama Alanlarının Planlama ve İşletme Açısından Durumu Tablodan görüldüğü gibi sulama kooperatifleri için planlama çalışmaları tamamlanan 591 874 hektar alanın % 81,48 i işletmeye açılmıştır. % 18,52 lük kısmı içinde çalışmalar devam etmektedir. Ülkemizde toplam yeraltısuyu (YAS) sulamaları ve yeraltısuyu sulamalarının içindeki kooperatif sulama alanlarının son 36 yıllık verileri değerlendirildiğinde sulama kooperatifleri toplam yeraltısuyu sulama alanları içinde önemli bir orana sahiptir. Bu oran yıllara göre küçük oranlarda değişmelerle birlikte % 72.30 ile % 82 arasında değişmektedir. 31

32 2013 yılında 94 adet işletme sondaj kuyusu ile 3 874 ha alan sulamaya açılarak 01.01.2014 tarihi itibari ile işletmeye açılan toplam kuyu sayısı 15 912, sulamaya açılan toplam alan ise 667 080 hektara ulaşmıştır. 2014 yılında mevcut ödenekler ve İl Özel İdareler programı çerçevesinde 4 000 hektar alanın yeraltısuyundan sulamaya açılması planlanmaktadır. Sıra No 1 Sulama Adı SULAMA KOOPERATİFLERİ Kuyu (adet) 2013 Sulama Alanı (ha) Kuyu (adet) 01.01.2014 Kümülatif Sulama Alanı (ha) 90 3,624 11,700 482,275 2 KAMU KURULUŞLARI 0 0 2,161 84,335 3/A 3/B DSİ'CE İNŞA EDİLEN VE İŞLETİLEN SULAMALAR DSİ'CE İNŞA EDİLEN VE DEVİR EDİLEN SULAMALAR 0 0 31 1,120 4 250 2,020 99,350 3/A +3/B TOPLAM 4 0 2,051 100,470 GENEL TOPLAM 94 3,874 15,912 667,080 Tablo 8 Türlerine Göre Yeraltısuyu Sulamaları

Yıllar Sulama Kooperatifi Adedi Sulama Kooperatifi Kuyu Adedi Sulama Kooperatifi Sulama Alanı (ha) YAS Sulama Alanı (ha) Oran (%) 1978 299 2742 119260 149320 79.87 1979 331 2953 127985 163470 78.29 1980 334 3242 142505 176205 80.87 1981 409 3412 149270 185305 80.55 1982 453 3847 171180 212710 80.48 1983 477 4154 182175 231605 78.66 1984 511 4397 192305 251535 76.45 1985 535 4615 200630 263360 76.18 1986 551 4734 206655 272435 75.85 1987 579 4866 211955 279185 75.92 1988 594 4944 214875 284025 75.65 1989 618 5153 222815 292145 76.27 1990 658 5329 230125 300245 76.65 1991 681 5603 241660 312190 77.41 1992 692 5657 244120 315780 77.31 1993 738 6185 263740 337390 78.17 1994 763 6347 270165 345205 78.26 1995 782 6578 278780 354740 78.59 1996 818 6871 290515 367995 78.95 1997 896 7623 318135 399210 79.69 1998 933 7933 329695 413670 79.70 1999 990 8454 349695 428750 81.56 2000 1026 8724 360985 445585 81.01 2001 1069 8990 371860 458585 81.09 2002 1091 9277 382762 476610 80.31 2003 1121 9294 383422 477345 80.32 2004 1221 9914 406790 500743 81.24 2005 1265 10306 421881 518453 81.37 2006 1272 10703 434585 534157 81.36 2007 1296 10828 438679 538251 81.50 2008 1329 10974 443954 543526 81.68 2009 1357 11181 450583 550155 81.90 2010 1369 11235 452238 551810 81.96 2011 1388 11368 456709 557831 81.87 2012 1396 11437 459378 560500 81.96 2013 1426 11700 482275 667080 72.30 Tablo 9 Türkiye de YAS Sulama Kooperatiflerinin Gelişimi (1978-2013) Kooperatif sulama alanlarının toplam yeraltısuyu sulamaları içindeki oranlarının yıllara göre değişiklikler göstermesinin nedeni söz konusu yıllarda sulamaya açılan yerüstü sulamalarına takviye mahiyetindeki devlet sulamaları ile kamu kuruluşları sulama alanlarının farklı olmasıdır. 33

YAS sulama kooperatiflerinin bölgelere göre son 36 yıllık gelişme seyri dikkate alındığında YAS sulama kooperatiflerinde en fazla gelişmenin DSİ 4. Bölge (Konya) Müdürlüğü ve DSİ 18. Bölge (Isparta) Müdürlüğü sınırları içinde olduğu görülmektedir. En az gelişmenin ise DSİ 15. Bölge (ŞanlıUrfa) Müdürlüğü, DSİ 17. Bölge (Van) Müdürlüğü ve DSİ 22. Bölge (Trabzon) Müdürlüğü sınırları dahilinde olduğu görülmektedir. Buna göre bölgesel dağılımdaki farklılıkların birçok nedeni bulunmaktadır. Yeraltısuyu kullanımının uygun olduğu bölgelerde yüzey suyunun bulunmamasının veya yetersiz olmasının yanında çiftçilerin sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı da sulamada yeraltısuyu kullanımı etkileyen önemli bir faktör olmaktadır. 1978 ve 2013 yılları için sulama kooperatifleri ile ilgili bazı rakamları genel ve bölgesel olarak karşılaştıracak olursak; Kooperatif Sayısı Kuyu Sayısı Sulama Alanı (Adet) (Adet) (Hektar) 1978 2013 Artış Miktarı 299 1 426 4,77 KAT 2 742 11 700 4,27 KAT 119 260 482 275 4,04 KAT Tablo 10 Ülkemizdeki Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerinin 1978 ve 2013 yılları üzerinden karşılaştırılması Görüldüğü gibi son 36 yılda yeraltısuyu sulama kooperatifi sayısı 4,77 kat artarken kuyu sayısı 4,27 kat ve sulamaya açılan alanlarda 4,04 kat artmıştır. Aynı parametre değerlerini yeraltısuyu sulamalarının önemli bir yere sahip olduğu DSİ 4. Bölge (Konya) Müdürlüğü ve DSİ 18. Bölge (Isparta) Müdürlüğü için inceleyecek olursak; DSİ 4. Bölge Müd.- KONYA 1978 2013 Artış Miktarı Kooperatif Sayısı (Adet) 46 319 6,94 KAT Kuyu Sayısı Sulama Alanı (Adet) (Hektar) 727 34 940 4 421 191 722 6,08 KAT 5,49 KAT Tablo 11 Konya DSİ 4. Bölge Müdürlüğü'ndeki Sulama Kooperatiflerinin 1978 ve 2013 yılları üzerinden karşılaştırılması 1978 yılında DSİ 4. Bölge Müdürlüğü kooperatif sulama alanları toplam kooperatif sulama alanlarının % 29.30 unu oluştururken aynı oran 2013 yılında % 39.75 e yükselmiştir. Bu durum bize söz konusu bölgede sulama yatırımlarının diğer bölgelere oranla daha fazla arttığını göstermektedir. Nitekim ülkemizde ilave kısımların en fazla talep edildiği bölge ve karşılandığı sulama kooperatifleri DSİ 4. Bölgeye bağlı illerde gerçekleşmiştir. Görüldüğü gibi son 36 yılda kooperatif sayısı 6,94 kat artarken kuyu sayısı 6,08 ve sulamaya açılan alanlar da 5,49 kat artmıştır. DSİ 18. Bölge Müd. - ISPARTA 1978 2013 Artış Miktarı Kooperatif Sayısı (Adet) 72 335 4,65 KAT Kuyu Sayısı Sulama Alanı (Adet) (Hektar) 395 13 765 1 935 66 472 4,90 KAT 4,83 KAT Tablo 12 Isparta DSİ 18. Bölge Müdürlüğü'ndeki Sulama Kooperatiflerinin 1978 ve 2013 yılları üzerinden karşılaştırılması 34

Sulamada yeraltısuyu kullanımının yoğun olduğu bir diğer bölge olan DSİ 18. Bölge Müdürlüğü sınırları içinde ise sulama kooperatifi sayısı 4,65 kat artarken, kuyu sayısı 4,90 ve sulama alanı da 4,83 kat artmıştır. 2013 yılı verilerine göre yeraltısuyu sulama kooperatiflerinin bölgelere göre dağılımında kooperatif sayısı bakımından DSİ 18. Bölge Müdürlüğü (Isparta) 335 sulama kooperatifi ile (%23.49) ilk sırayı alırken kuyu sayısı bakımından 4 421 kuyu (% 37.79) ve sulama alanı itibariyle de 191.722 hektar (% 39.75) ile DSİ 4. Bölge Müdürlüğü (Konya) ilk sırada yer almaktadır. Ülkemizde yeraltısuyu sulama kooperatifi başına düşen kuyu sayısı 8.21, sulama alanı 338.20 hektar hesaplanmıştır. Ayrıca kuyu başına düşen sulama alanı 41.22 hektar (412.20 dekar) bulunmuştur. Bölgeler itibariyle Kooperatif başına düşen ortalama sulama alanı incelendiği zaman 825,13 hektar ile 25. Bölge Müdürlüğü Balıkesir in ilk sırayı aldığı bunu 782,63 hektar ile DSİ 6. Bölge Müdürlüğü Adana, 601,01 hektar ile de DSİ 4. Bölge Müdürlüğü Konya nın izlediği görülmektedir. Ülkemizde YAS sulama kooperatiflerinin bölgelere ve illere göre dağılımı kooperatif sayısı, kuyu sayısı ve sulama alanları açısından değerlendirildiğinde; YAS sulama kooperatiflerinin illere göre dağılımında 55 ilde sulama kooperatifi bulunduğu bu da toplam il sayımızın % 68 ine karşılık gelmektedir. 01.01.2014 verilerine göre il bazında en fazla YAS sulama kooperatifi Konya da bulunmaktadır. DSİ 4. Bölge Müdürlüğü içinde 204 adet, DSİ 18. Bölge Müdürlüğü içinde de (Konya-Akşehir) 26 adet olmak üzere toplam 230 adet sulama kooperatifi ile ilk sırayı alan Konya ilini 196 adet sulama kooperatifi ile Afyon izlemektedir. Ayrıca 82 sulama kooperatifi ile Eskişehir, 81 sulama kooperatifi ile Burdur, 70 sulama kooperatifi ile Amasya, 60 sulama kooperatifi ile İzmir, 56 şar sulama kooperatifi ile Kütahya ve Niğde, 53 sulama kooperatifi ile Denizli ve 45 sulama kooperatifi ile de Kayseri sulamada yeraltısuyunun yoğun olarak kullanıldığı önemli illeri oluşturmaktadır. Sulama alanları ve kuyu sayısı açısından da Konya ilimiz (Konya Akşehir dahil) 3 164 kuyu ve 132 423 hektar sulama alanı ile ilk sırada yer almaktadır. Bunu 1 192 kuyu ve 41 305 hektar ile Afyon, 665 kuyu 33 371 hektar sulama alanı ile de Karaman ili izlemektedir. Sulama alanı olarak Konya ilinin toplam YAS sulama kooperatifleri sulama alanı içindeki payı % 27.46 (Akşehir dahil) dır. Ayrıca Afyon % 8.57, Karaman ise % 6.92 pay almaktadır. 35

9. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Bir sulama tesisi ne kadar mükemmel inşa edilirse edilsin beklenen faydaların sağlanması bakım, onarım hizmetlerinin eksiksiz olarak yapılması ve tesislerin verimli olarak işletilmesi ile mümkündür. Tesislerin işletilmesinde amaç, devamlılığın sağlanması yanında sulama oranları ve sulama randımanlarının yüksek tutularak birim alandan en yüksek verimlerin elde edilmesi ve kırsal kalkınma politikasının hedeflerinin gerçekleştirilmesidir. Bugüne kadar yapılan uygulamalar kooperatif sulama işletmeciliğinde; tesislerin çiftçilere kolayca benimsetilmesi, bakım ve onarımlarının imece usulü ile yapılması, sulamada başarısız olan yöneticilerden hesap sorulabilmesi, gerektiğinde yönetimin değiştirilebilmesi, kooperatif vasıtasıyla üretim, tüketim, pazarlama, ihracat ve ithalat gibi çok yönlü faaliyet gösterebilme avantajlarına rağmen beklenen gelişmelerin tam olarak sağlanamadığını göstermiştir. Sulama kooperatiflerinden beklenen faydaların gerçekleştirilebilmesi için mevcut teknik, ekonomik ve yasal sorunların çözümlenmesi ve kooperatiflere aktivite sağlayacak düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Bu nedenle; 1) Yatırımların gerçekleştirilmesinde farklı kuruluşların hizmetleri, tamamlayıcı hizmet niteliği taşıdığından dolayı koordinasyon eksiklikleri karar alma ve yürütme ile ilgili aksamalara neden olmaktadır. Bu nedenle işbirliği halindeki kuruluşlar arasındaki koordinasyon eksiklikleri giderilmelidir. 2) Projede belirtilen üretim deseninin uygulanması ile ilgili sorunlar çözülmelidir. 3) Büyük meblağlara ulaşan enerji ücretlerinde indirim ve ödeme kolaylıkları sağlanmalı, elektrik enerjisi yerine güneş ve rüzgar enerjisi kullanımı araştırılmalıdır. 4) Kooperatiflerin gelişmelerine yardımcı olmak amacıyla her türlü yatırım, işletme ve donatım girdilerinin temini için kredi kaynakları temin edilmeli, özellikle toprak-su kredilerinin şartları cazipleştirilerek kullanımı artırılmalıdır. 5) 1163 sayılı yasaya göre kurulan kooperatiflerde defter tutma zorunluluğu kırsal kesimin sosyal, ekonomik ve kültürel yapısına göre yeniden düzenlenmelidir. 6) Sulama kooperatiflerinin önemli sorunlarından birisi de dikey birleşmelerin gerçekleştirilememesidir. Bu nedenle sulama kooperatiflerinin birlik ve merkez birliklerinin oluşturulması ve çalışmalarının düzenlenmesi için gerekli çalışmalar yapılmalıdır. 7) Yeraltısuyu sulama kooperatiflerinde önemli sorunlardan birisi de kuruluş ana sözleşmesinde belirtilmiş olmasına rağmen teknik eleman istihdam edilememesidir. Son yıllarda sulama alanlarındaki sorunların hızla artması özellikle pompa, teknik sulama ve teknik tarım konularında bilgili teknik elemanların istihdamını zorunlu kılmaktadır. 1998-2012 yılları arasındaki Daire Başkanlığımızın Üretim Sonuçları ve Değerlendirme Raporları incelenmiştir. Yeraltısuyu sulama kooperatifleri ile ilgili olarak geçmişten günümüze kadar yaşanan sorunlar ve çözümler aşağıda sıralanmıştır. İl Özel İdareleri ile ortaklaşa gerçekleştirilen bir yapım sürecine sahip olan yeraltısuyu sulama tesislerinin düzenli olarak işletilmesi için; 36

1) Bilindiği gibi, yeraltısuyu işletme tesislerine ait planlama ve fizibilite raporları Merkez ve Bölge Müdürlüklerince hazırlanmaktadır. Çalışmalarımız, Merkez, Sondaj Şube Müdürlükleri ve Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Şube Müdürlükleri işbirliği içerisinde olmalıdır. 2) İşletme sondaj kuyuları, açılmasına başlandığından bitimine kadar mutlaka kuyubaşı teknik sorumlusunun kontrolünde olmalıdır. 3) Kuyu teçhizleri, kuyu başı teknik sorumlu ile kuyudan elektrikli log alan jeofizikçi arasında mutabakat sağlandıktan sonra fizibilite raporu ve kuyu tipi projesi esas alınarak verilmelidir. 4) İşletme alanlarında açılan ilk kuyular daima pilot kuyu özelliğinde olmalıdır. Sonucu hemen alınmalı, proje ile karakteristikleri kontrol edilmelidir. Gerekirse projede değişiklik Merkez le de irtibat kurularak yapılmalıdır. 5) Kuyu yerleri ilgili DSİ Bölge Müdürlüğü, Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Şube Müdürlüğü, İl Özel İdaresi ve kooperatif yetkililerince araziye müştereken aplike edilecektir. Kuyular mutlaka kooperatif üyelerinin arazilerinde açılmalı ve bu husus bir tutanakla tespit edilmelidir. Bu konuda ihtilaf doğduğunda Merkez e bilgi verilmelidir. 6) İşletme sondaj kuyuları özellikle fizibilite raporunda belirtilen problemli alanlarda müspet alandan menfi alana doğru, açımında belirtilen sıraya özen göstererek açılmalı, sonuçlar alınarak uygun ise kontrollü olarak kuyuların açılmasına dikkat edilmelidir. 7) Su tecrübeleri, kuyu inşaatının bitiminden hemen sonra talimatında belirtildiği gibi yapılmalıdır. Tecrübede pompaj debisi proje debisinden daha yüksek seçilmelidir. Tecrübe esnasında düşüm ve yükselim değerleri mutlaka düzenli olarak alınmalıdır. 8) İşletme kuyularına ait donelerin (kuyu logu, su tecrübesi) bekletilmeden Merkez e gönderilmesi mutlaka sağlanmalıdır. 9) İşletme kuyularının inşası tamamlanan alanlarda tüm işletme kuyularının bölge topograflarınca haritalara işlenerek Merkez e gönderilmesi düzenli olarak sağlanmalıdır. 10) İşletme sondaj kuyuları projesine göre, talimatında belirtilen yere açılmalıdır. 11) Sulama kooperatifi ile ön sözleşme imzalanırken mahalli İl Özel İdaresi teşkilatı ile sıkı işbirliği sağlanmalı, sulama projesi (kuyu yerleri, sulanacak alan) hakkında kooperatif yetkililerine bizzat proje alanında gerekli bilgiler verilmelidir. Mutabakat sağlandıktan sonra kuyu yerlerini ve sulama alanını gösterir harita DSİ, İl Özel İdareleri ve kooperatif temsilcileri tarafından tasdik ve imza edilmelidir. 12) DSİ, İl Özel İdareleri mahalli ünitelerinde her yıl açılan pompa ve sulama ustası yardımcısı kurslarına Kooperatiflerden daha fazla sayıda üyenin katılmasının sağlanması, pompaj tesislerinin geleceği yönünden çok yararlı olacaktır. 13) Bugüne kadar Bölgelerimizin İşletme Bakım ve Yeraltısuları Şube Müdürlüklerince devredilen kooperatiflerde sürdürülen muayene düzenlemesi işi devredilmeyen kooperatifler içinde yapılmalıdır. 14) İnşası tamamlanan yeraltısuyu tesislerinin vakit geçirilmeden devri konusunun önemi şüphesiz tartışılmaz. Bu nedenle, devre esas olan tesis maliyetlerinin Bölgelerimizce hazırlanarak, bir an önce Merkez e gönderilmesi gerekmektedir. Keza Merkez Teşkilatımızca Kat i Devir 37

İşlemleri tamamlanarak Bölgelerine gönderilen ünitelerin vakit geçirilmeden devri konusunda da gerekli titizlik gösterilmelidir. 15) Çalışmaların havza bazında yürütülmesi kaynakların daha sağlıklı bir şekilde değerlendirilmesini sağlayacaktır. Bu sebeple yeraltısuyu kaynaklarının daha verimli şekilde kullanılması amacıyla Türkiye Yeraltısuyu Potansiyeli ve Kullanım Envanteri nin alt havza sınırlarına göre revize edilmesi çalışmaları önem kazanmıştır. Yeraltısuyu kullanımına yoğun bir talep söz konusudur. Gerek yağışların azlığı, gerekse yasal olmayan kullanımlar, yeraltısuyu seviyelerinin aşırı düşmesine neden olmaktadır. Bu sebeple alternatif kaynaklar aranmalıdır. Ayrıca bir Yeraltısuyu Stratejik Planı hazırlanmasında fayda görülmektedir. 38

10. KAYNAKÇA 1. 2010 Uluslararası Su ve Atık Su Yönetimi Sempozyumu. TÜRKER, M. ve GENÇEL, B. Konya, 26-28.10.2010. 2. Yeraltısuyu Devir Envanteri. Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Başkanlığı, YAS Planlama Projelendirme ve Rezerv Kontrol Şube Müdürlüğü, 2014. 3. YAS Planlama Projelendirme ve Rezerv Kontrol Şube Müdürlüğü Dokümanları (1978-2013). DSİ Genel Müdürlüğü, Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Başkanlığı. 4. Sulama Kooperatifi AnaSözleşmesi. Ankara : Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü, 2012. 5. Teşkilatlanma Dairesi Başkanlığı. Sulama Kooperatiflerinin Kuruluş Prosedürü İle İlgili Bilgi Notu. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, 2013. 6. Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Başkanlığı. Bütçe Üretim Yılı Sonuçları. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, 1998-2010. 7. 2013 Yılı İşletmeye Açılan Alanlar. YAS Planlama Projelendirme ve Rezerv Kontrol Şube Müdürlüğü Dokümanları. DSİ. 8. TÜRKER, Metin ve KAYA, Ahmet. Türkiye'de Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerinin Kuruluşu, Yatırım ve Devir İşlemleri. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi Başkanlığı, 2000. 9. T.C.Kalkınma Bakanlığı. Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018). 10. Kuraklık ve Tarımsal Su Yönetimi. ÇAKMAK, Belgin ve GÖKALP, Zeki. 4, Tokat : Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2013, Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi, s. 1-11. 11. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü. Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı 2012-2016. Ankara, 2012. 12. Dumlu, Orhan, Yalçın, H. Tolga ve Bozkurtoğlu, Erkan. 2.1. Hidrolojik Dolaşım. Yeraltısuyu Jeolojisi ve Hidroliği. Şubat 2006, s. 5. 13. Şen, Zekâi. 1.3. Jeoloji ve Yeraltısuyu. Yeraltısuyu (Hidrojeoloji). Ocak 2003, s. 4-6. 14. DSİ Genel Müdürlüğü. 2013 Yılı Faaliyet Raporu (http://www.dsi.gov.tr/docs/stratejikplan/dsi-2013-faaliyet-raporu.pdf?sfvrsn=2). Ankara : DSİ, 2014. s. 83, 86. 15. DSİ, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı. 2013 Yılı DSİ'ce İşletilen ve Devredilen Sulama Tesisleri Değerlendirme Raporu. Ankara : DSİ, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, 2014. s. 11. 39

11. EKLER 11.1 MEVZUATLAR DSİ, Köy Hizmetleri ve Ziraat Bankası Genel Müdürlükleri arasında tanzim ve imza edilmiş olan 31.12.1973 tarihli İşbirliği Protokolleri Bakanlar Kurulu nun 31.01.1973 tarih ve 7/5763 sayılı Kararı 26.06.1997 tarihli Başbakanlık Olur u Bakanlar Kurulu nun 11.07.2005 tarih ve 2005/9173 sayılı Kararı 02.09.2008 tarihli Başbakanlık Olur u 13.10.2014 tarihli Başbakanlık Olur u Ön Sözleşme (Yeraltısuyu Pompaj Tesisleri) Kat i Devir Sözleşmesi (Yeraltısuyu Pompaj Tesisleri) Ön Sözleşme (Yeraltısuyu Sulama Şebekesi) Kat i Devir Sözleşmesi (Yeraltısuyu Sulama Şebekesi) 11.2 YERALTISUYU SULAMA KOOPERATİFLERİNE AİT ENVANTERLER İşletmedeki Yeraltısuyu Sulama Kooperatiflerine Ait Bilgiler Devredilen Yeraltısuyu Sulama Tesislerine Ait Bilgiler 40

PROTOKOL Memleketimizde günden güne önem kazanan yeraltısuyundan sulama konusunda çiftçiye rehberlik etmek ve nisbeten yüksek bir işletme masrafını gerektiren bu sulama tarzında çiftçinin bilgili bir ziraat yapmasını temin etmek, aynı zamanda gerekli yatırım imkanlarını sağlamak amacıyla DSİ, TOPRAKSU ve T.C. ZİRAAT BANKAASI arasından işbu Protokol tanzim edilmiştir. Üç Devlet Müessesesinden bu işe; A- DSİ, Yeraltısuları hakkındaki geniş dökümanlarından, kuyu inşa ve işletme üniteleri teşkili hakkındaki bilgisi ve işletme kuyularını fiilen inşa etme imkanlarından ve Kanunun kendisine verdiği uzun vadeli geri ödetme yetkisi ile; B- TOPRAKSU, çiftçiye müsbet ziraat metodlarını öğretme ve çiftçi gurplarına lüzumlu sulama projelerinin hazırlanması ve projelerinin hazırlanması ve projenin amme karakterindeki unsurlarının TOPRAKSU yatırımları ile finansa edilebilme imkanları dolayısiyle; C- T.C. Ziraat Bankası da, gerekli fon temin edildiği takdirde ve mevzuatı dahilinde zirai kredi açma imkan ve selayiyetleriyle katılacaktır. Projenin tahakkukunda gerekli koordinasyonu sağlamak üzere her üç müessesenin yetkili temsilcilerinin iştirakiyle bir Koordinasyon Komitesi teşkil edilir. Komitenin görev ve yetkileri Ek: 1 de belirtilmiştir. Yeraltısuyundan sulama teşebbüsü, aşağıdaki sıra ve bu sıra içerisinde yukarıda belirtilen üç Devlet Müessesesinin uhdelerine düşen görevleri yapması suretiyle neticelenir.

I-HAZIRLIK VE PROJE SAFHASI: 1-TOPRAKSU, DSİ tarafından yeraltısuyunun işletilmeye müsait olarak tesbit edilmiş olan sahalarda (Zirai sulama, toprak muhafaza ve arazi ıslahı TOPRAK VE SU Kooperatifi Ana Sözleşmesi) esasları tahtında kooperatifler kurulmasına çalışır. 2-Gerekli yerlerde yeraltısuyu etüdleri DSİ tarafından, toprak etüdleri TOPRAKSU tarafından, zirai ekonomi etüdleri ise, 500 Ha. dan büyük sahalarda DSİ, 500 Ha. dan küçük sahalarda TOPRAKSU tarafından yapılır. 3-Kooperatif sahalarının fizibilite raporlarında kullanılmak üzere 1/5 000 ölçekli topoğrafik ve mülkiyet haritaları icabeden hallerde DSİ veya TOPRAKSU Teşkilatlarından herhangi birisi tarafından hazırlanır. 4-Mevcut donelere göre DSİ Kooperatif sahası için bir fizibilite raporu tanzim eder. 5-Tanzim olunan fizibilite raporu DSİ, TOPRAKSU ve T.C. ZİRAAT BANKASI ilgili elemanlarından teşkil edilmiş olan Koordinasyon Komitesinde görüşülerek projenin uygulanıp uygulanmamasına karar verilir. 6-Koordinasyon Komitesinde uygulanmasına karar verilen Kooperatif projeleri için Kooperatif Yönetim Kurulu ile mahalli DSİ Bölge Müdürlüğü arasından geri ödemeye esas olacak kısmın tesis bedellerinin geri ödeneceğine dair bir Ön Sözleşme imza edilir. II-İNŞAAT SAFHASI: Tesisse ait kuyu yerleri, mahalli TOPRAKSU ve DSİ Teşkilatlarından yetkili elemanlar ile Kooperatif Yönetim Kurulundan en az 3 kişinin bulunmasıyla bizzat arazi üzerinde işaretlenir. Kuyular DSİ tarafından açılır ve gerekli tecrübeler yapılarak uygun motopomp karakteristikleri tesbit edilir ve şartnameleri hazırlanır. DSİ her yıl bu işler için bütçesine koyduğu paralarla motopompları satın alır, montajını yapar veya yaptırır. Motor evlerini uygun tiplerde inşa eder veya ettirir.

Elektrifikasyon tesislerinin inşaası DSİ Genel Müdürlüğünce, DSİ ve TEK Genel Müdürlükleri arasında imzalanmış olan İşbirliği Protokolları esasları dahilinde yapılır veya yaptırılır. TOPRAKSU, kuyular arası irtibat kanallarını, suyu çiftçi arazilerine tevzi edecek sulama şebekesini, sakinleştirme ve taksim havuzlarını, drenaj şebekesini bütçesine koyduğu ödeneklerle yapar veya yaptırır. T.C. Ziraat Bankası Kooperatife çiftçilerin tarla içi sulama ve drenaj tesisleri, arazisinin sulamaya hazırlanması ve tesviye edilmesi, ilave motopomp alınması istenildiği takdirde kooperatife gerekli krediyi mevcut mevzuatı dahilinde verir. III-DEVİR SAFHASI: Tesisler ikmal edildikten sonra; DSİ.ce tesis edilen kuyu, motopomp barakası, elektrifikasyon tesisleri işletme binaları ve teçhizat DSİ, TOPRAKSU ca inşa edilen tesisler TOPRAKSU tarafından Kooperatife devredilir. Ancak DSİ.ce gerçekleştirilen tesisler için ödenecek bedelin tamamı Kooperatif tarafından DSİ Saymanlığına ödeninceye kadar, bunların mülkiyeti DSİ.de kalacaktır. TOPRAKSU ca hazırlanan devir sözleşmesine göre mahalli TOPRAKSU Bölge Müdürlüğü veya Ekip Başmühendisliklerince Kooperatife devredilir. Bu tesislerin mülkiyeti hazine adına TOPRAKSU ya aittir. IV-İŞLETME SAFHASI: İşletme, tamamiyle Kooperatife ait olup, Kooperatif devir sözleşmesine ekli olarak verilecek Yeraltısuyundan Sulama Tesislerine Ait İşletme-Bakım ve Onarım Talimatı esasları dahilinde tesisleri çalıştırır. DSİ ve TOPRAKSU icabeden hallerde teknik yardımda bulunur.

V-GERİ ÖDEME SAFHASI: Kooperatiflere DSİ.ce yapılan yatırımın geri ödenmesine ait tahsilat tesislerin Kooperatiflere devredildiği tarihten itibaren 6 ıncı yılda başlamak üzere ilgili DSİ Bölge Müdürlüklerince yapılır. İşbu protokol 3.3.1966 tarihli işbirliği protokolünün tadili mahiyetinde olup 31.12.1973 tarihinde yeniden 5 nüsha olarak tanzim ve imza edilmiştir. yürütülür. İşbu Protokolun tatbikatı ilişikteki görev ve çalışma esasları talimatı muvacehesinde DSİ GENEL MÜDÜRÜ TOPRAKSU GENEL MÜDÜRÜ T.C. ZİRAAT BANKASI GENEL MÜDÜRÜ İmza İmza İmza Müfit KULEN Nejat ERKENCİ İsmet ALVAR Genel Müdür Muavini Genel Müdür Genel Müdür Muavini Yalçın POYRAZ Müdür

Yeraltısuyu Pompaj Tesislerinin Sulama (Toprak ve Su) Kooperatiflerine Devri ile ilgili Bakanlar Kurulu Kararı Karar Sayısı: 7/5763 (19 Şubat 1973 Tarihli Resmi Gazete) Devlet Su İşleri ve Topraksu Genel Müdürlükleri tarafından birlikte, yeraltısuyundan faydalanma amacı ile yapılan ve 6200 sayılı Kanunun 2 inci maddesinin (k) fıkrası gereğince Toprak ve Su Kooperatiflerine devredilen Pompaj Tesislerinden, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce yapılanların bedellerinin (Devir Sözleşmesi esasları içinde devredildiği tarihten itibaren altıncı yılda başlamak üzere) Toprak ve Su Kooperatifleri tarafından 25 (Yirmibeş) yılda ve faizsiz olarak ödenmesi; Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığının 2/1/1973 tarih Plan./030-4 sayılı yazısı üzerine, sözü edilen Kanunun 24 üncü maddesinin (a) ve (b) fıkralarına göre, Bakanlar Kurulunca 31.1.1973 tarihinde kararlaştırılmıştır. CUMHURBAŞKANI C.SUNAY Başbakan Devlet Bakanı Devlet Bakanı Devlet Bakanı F. MELEN D. KİTAPLI İ. ARAR Z. BAYKARA Devlet Bakanı Adalet Bakanı Milli Savunma Bakanı Prof. İ..ÖZTRAK F. ALPASLAN M. İZMEN İçişleri Bakanı Dışişleri Bakanı Maliye Bakanı F. KUBAT Ü. H. BAYÜLKEN Z. MÜEZZİNOĞLU Milli Eğitim Bakanı Bayındırlık Bakanı Ticaret Bakanı Prof. S. ÖZBEK M. ÖZTEKİN N. TALU Sağ.ve Sos. Y. Bakanı Gümrük ve Tekel Bakanı Ticaret Bakanı Dr. K. DEMİR H. ÖZALP İ. KARAÖZ Ulaştırma Bakanı Çalışma Bakanı Sanayi ve Tek. Bakanı R. DANIŞMAN A. R. UZUNER M. EREZ En.ve Tab. Kay. Bakanı Turizm ve Tan. Bakanı İmar ve İskan Bakanı N. KODAMANOĞLU E. Y. AKÇAL T. TOKER Köy İşleri Bakanı Orman Bakanı Genç. ve Spor Bakanı Prof. N. SÖNMEZ Prof. S. İNAL A. KARAKÜÇÜK

T.C. BAŞBAKANLIK Ekonomik ve Mali İşler Başkanlığı SAYI : B.02.0.3MB.622.61/03273 Ankara KONU : 26/061997 BAŞBAKANLIK MAKAMINA İLGİ: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının 12.6.1997 tarih ve APK-410-834/8824 sayılı yazısı. Devlet Su İşleri, Köy Hizmetleri ve Ziraat Bankası Genel Müdürlükleri arasında tanzim ve imza edilmiş bulunan 31.12.1973 tarihli İşbirliği Protokolü çerçevesinde sınırlı sorumlu sulama kooperatiflerine ait arazilerin yeraltı suyundan sulanmasının temini için DSİ Genel Müdürlüğünce inşaatı tamamlanan ve geri ödeme esasları Bakanlar Kurulunun 31.3.1973 gün ve 7/5763 sayılı Kararı ile kabul edilip, 6200 sayılı Kanun un 2 nci maddesinin (k) fıkrası gereğince sulama kooperatifleri tarafından devir sözleşmesi esasları içinde, devredildiği tarihten itibaren 4 üncü yılda başlamak üzere 12 (Oniki) yılda (toplam 15 yıl) ve eşit taksitler halinde ödenmesi hususundaki Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının ilgi (a) teklifini, 6200 sayılı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun un 24 üncü maddesi uyarınca takdir ve tensiplerine arzederim. İMZA Atilla KOÇ Vali Müsteşar V. OLUR 26/06/1997 Prof.Dr.Necmettin ERBAKAN Başbakan İMZA

Sayfa:6 RESMİ GAZETE 5 Ağustos 2005-Sayı:25897 Karar Sayısı: 2005/9173 Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce sulama kooperatifleri adına inşa edilerek 18/12/1953 tarihli ve 6200 sayılı Kanunun 2 nci maddesinin (k) fıkrası gereğince sulama kooperatiflerine devredilen yer altı suyu sulama tesisleri kapsamında yapılacak olan yer altı suyu sulama şebekesi tesisi bedellerinin, Devir Sözleşmesi esasları dahilinde devredildiği tarihten itibaren 4 üncü yılda başlamak üzere, sulama kooperatifleri tarafından eşit taksitler halinde 15 yılda faizsiz olarak ödenmiş; Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının 1/4/2005 tarihli ve 4650 sayılı yazısı üzerine, mezkur Kanunun 24 üncü maddesinin (b) fıkrasına göre, Bakanlar Kurulu nca 11/7/2005 tarihinde kararlaştırılmıştır. Ahmet Necdet SEZER CUMHURBAŞKANI Recep Tayyip ERDOĞAN Başbakan M.V.GÖNÜL A.ŞENER M.A.ŞAHİN B.ATALAY Dışişleri Devlet Devlet Bak. Ve Devlet Bakanı Bak.veBaşb.Yrd.V. Bak.veBaşb.Yrd. Başb.Yrd. O.PEPE M.AYDIN N.ÇUBUKÇU K.TÜZMEN Devlet Bakanı V. Devlet Bakanı Devlet Bakanı Devlet Bakanı C.ÇİÇEK M.V.GÖNÜL A.AKSU M.M.EKER Adalet Bakanı Mili Savunma İçişleri Bakanı Maliye Bakanı V. Bakanı B.ATALAY F.N.ÖZAK R.AKDAĞ B.YILDIRIM Milli Eğitim Bakanı V. Bayındırlık ve İskan Sağlık Bakanı Ulaştırma Bakanı Bakanı M.M.EKER M.BAŞESGİOĞLU A.COŞKUN Tarım ve Köyişleri Bakanı Çalışma ve Sos.Güv.Bakanı Sanayi ve Ticaret Bakanı M.H.GÜLER A.KOÇ O.PEPE Enerji ve Tabii Kaynaklar Kültür ve Turizm Bakanı Çevre ve Orman Bakanı Bakanı

T.C. BAŞBAKANLIK Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü Sayı : B.02.0.KKG/172-9/3750 02/09/2008 Konu : Sulama kooperatifleri BAŞBAKANLIK MAKAMINA İlgi: 8/7/2008 tarihli ve B.18.0.HUM.0.01-020/4659/40871 sayılı yazı. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) tarafından, yeraltı sularından faydalanmak amacıyla inşa edilen sulama tesislerinin, 6200 sayılı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanunun 2 nci maddesinin (k) fıkrası ile 31/1/1973 tarihli ve 7/5763 sayılı Kararname hükümleri uyarınca sulama kooperatiflerine devrini öngören devir sözleşmelerine ilişkin sürelerin ekli Esaslar çerçevesinde bir defaya mahsus olmak üzere 12 yıl uzatılması; Çevre ve Orman Bakanlığının teklifi üzerine, adı geçen Kanunun 24 üncü maddesine göre, Olurlarınıza arz olunur. İMZA Efkan ALA Müsteşar OLUR 02/09/2008 İMZA Recep Tayyip ERDOĞAN Başbakan

2/9/2008 Tarihli ve 3750 Sayılı Olurun Eki ESASLAR MADDE 1- Önsözleşmesi 26/6/1997 tarihli Başbakanlık Olurundan önce imzalanan, otuz yıllık sözleşme hükümlerine göre devir işlemleri yapılan, tesis bedellerine ait geri ödemelerini tamamlayarak borcu bulunmayan ve tüzel kişiliği devam eden yeraltı suyu sulama kooperatiflerinin sözleşme sürelerinin uzatılmasına ilişkin olarak aşağıdaki esaslar belirlenmiştir. a) Konuya ilişkin olarak il özel idarelerince kabul edilen başvurular Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) ne iletilecektir. b) Bu başvurular DSİ tarafından değerlendirildikten sonra uygun bulunması halinde mevcut sulama sistemlerinden kapalı sisteme geçirilerek (yağmurlama, damlama ve benzeri sulama sistemi) faaliyetlere devam edilecektir. c) Sözleşmelerin süreleri, 26/6/1997 tarihli Başbakanlık Olurunda belirtilen esaslar dâhilinde, tesis bedellerinin geri ödenmesinde belirtilen ödemesiz geçen üç yıllık süre olmaksızın, tesis bedellerinin oniki yıl faizsiz ve eşit taksitler halinde ödenmesi koşuluyla bir defaya mahsus olmak üzere 12 yıl uzatılacaktır. ç) Devir işlemlerinin yapılmasından sonra kooperatiflerin yenileme taleplerinin olması durumunda, sözleşme süresi içerisinde olmak kaydıyla bu talepler DSİ tarafından uygun görülecektir. d) Tesis yenileme bedellerinin ilgili DSİ bölge müdürlükleri ile kooperatifler arasında imzalanacak bir taahhütname ile kooperatifler tarafından ödeneceğinin taahhüt edilmesi koşuluyla DSİ tarafından tesis yenilemeleri yapılacaktır. e) Yenileme bedelleri, yenilemenin yapıldığı tarihten itibaren ilgili DSİ bölge müdürlükleri ile kooperatifler arasında imzalanacak bir ek sözleşme ile kooperatiflerin kalan borcuna eşit taksitler halinde ilave edilecektir. MADDE 2- Ön sözleşmesi 26/6/1997 tarihli Başbakanlık Olurundan sonra imzalanan, onbeş yıllık sözleşme hükümlerine göre devir işlemleri yapılan, tesis bedellerine ait geri ödemelerini tamamlayarak borcu bulunmayan ve tüzel kişiliği devam eden yeraltı suyu sulama kooperatiflerinin sözleşme süreleri, 1 inci maddede belirtilen Esaslar doğrultusunda bir defaya mahsus olmak üzere 12 yıl uzatılacaktır.

T.C. BAŞBAKANLIK Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü Sayı : 31853594-172-1-4119 13/10/2014 Konu : Sulama kooperatifleri BAŞBAKANLIK MAKAMINA İlgi: 19/8/2014 tarihli ve 51072895-020-170075 sayılı yazı. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) tarafından, yeraltı sularından faydalanmak amacıyla inşa edilen sulama tesislerinin, 6200 sayılı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun 2 nci maddesinin (k) fıkrası ile 31/1/1973 tarihli ve 7/5763 sayılı Kararname hükümleri uyarınca sulama kooperatiflerine devrini öngören devir sözleşmelerine ilişkin sürelerin ekli Esaslar çerçevesinde en fazla 12 yıl uzatılması; Orman ve Su İşleri Bakanlığının teklifi üzerine, adı geçen Kanunun 24 üncü maddesine göre, Olurlarınıza arz olunur. İMZA Ergin ERGÜL Müsteşar V. OLUR 13/10/2014 EKİ : Esaslar İMZA Ahmet DAVUTOĞLU Başbakan

13/10/2014 Tarihli ve 4119 Sayılı Olurun Eki ESASLAR MADDE 1- Ön Sözleşmesi 26/6/1997 tarihli Başbakanlık Olurundan önce imzalanan, 30 yıllık sözleşme hükümlerine göre kati devir işlemleri yapılan, kati devir sözleşme süresi devam eden, tesis bedellerine ait geri ödemelerini düzenli olarak yapan ve talep tarihi itibariyle geçmişe dönük borcu bulunmayan ve tüzel kişiliği de devam eden yeraltı suyu sulama kooperatiflerinin yenileme tesislerine ait sözleşme sürelerinin uzatılmasına ilişkin olarak aşağıdaki esaslar belirlenmiştir. a) Başvurular doğrudan Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğüne (DSİ) yapılacak veya ilgili birimlerce DSİ ye iletilecektir. b) Başvurular DSİ tarafından değerlendirildikten sonra uygun bulunması halinde, mevcut sulama sistemlerinden kapalı sisteme geçilerek (yağmurlama, damlama ve benzeri sulama sistemi) faaliyetlere devam edilecektir. c) Sözleşmelerin süreleri, 26/6/1997 tarihli Başbakanlık Olurunda belirtilen esaslar dâhilinde, tesis bedellerinin geri ödenmesinde belirtilen ödemesiz geçen 3 yıllık süre olmaksızın, yenileme tesis bedellerinin 12 yıl faizsiz ve eşit taksitler halinde ödenmesi koşuluyla en fazla 12 yıl uzatılacaktır. ç) Tesis yenileme bedellerinin ilgili DSİ bölge müdürlükleri ile kooperatifler arasında imzalanacak bir taahhütname ile kooperatifler tarafından ödeneceğinin taahhüt edilmesi koşuluyla DSİ tarafından tesis yenilemeleri yapılacaktır. d) Yenileme bedellerine ilişkin olarak, yenilemenin yapıldığı tarihten itibaren ilgili DSİ bölge müdürlükleri ile kooperatif arasında bir ek sözleşme imzalanacaktır. İmzalanacak ek sözleşme ile yenileme bedelleri; kooperatiflerin Kati Devir Sözleşmesi nedeniyle kalan borcunun geri ödeme taksit sayısından bağımsız olarak, ancak 12 yılı aşmamak kaydıyla, DSİ ye ayrıca ödenmek üzere taksitlendirilecektir. MADDE 2- Ön Sözleşmesi 26/6/1997 tarihli Başbakanlık Olurundan sonra imzalanan, 15 yıllık sözleşme hükümlerine göre kati devir işlemleri yapılan, kati devir sözleşme süresi devam eden, tesis bedellerine ait geri ödemelerini düzenli olarak yapan ve talep tarihi itibariyle geçmişe dönük borcu bulunmayan ve tüzel kişiliği devam eden yeraltı suyu sulama kooperatiflerinin yenileme tesislerine ait sözleşme süreleri, 1 inci maddede belirtilen esaslar doğrultusunda en fazla 12 yıl uzatılacaktır.

T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi Başkanlığı YAS SULAMA KOOPERATİFİNE AİT ÖN SÖZLEŞME ANKARA