(Not: Sadece Derste işlenen kısımdan sorumlusunuz)

(Not: Sadece Derste işlenen kısımdan sorumlusunuz) 1. GİRİŞ Baskı öncesi hazırlık bölümünün son aşamalarından biri olan montaj, diğer hazırlık aşamaları kadar önemlidir. Baskısı yapılacak her iş için montaj yapılması gerekmektedir. Hazırlanacak olan montajın hangi yöntemle yapılacağı, baskı yöntemine ve tercihe bağlı olarak değişmektedir. Bu güne kadar resim ve sayfalar ayrı ayrı birleştirilerek montaj haline getirilirken teknolojinin gelişmesi ile günümüzde bütün yazı ve resimler bilgisayar ortamında orijinale uygun olarak artık tek sayfa halinde hazırlanabilmektedir. Ancak bu şekilde hazırlık matbaaların tercihlerine göre yapılmaktadır. Çünkü bu tür hazırlık matbaalara bir maliyet yüklemektedir. Kalite ile maliyet arasında birini seçen matbaaların tercihleri de farklı olmaktadır. Her zaman kaliteye önem veren matbaalarda, hata riski daha az olan bilgisayar ortamında hazırlanan montajlar tercih edilmektedir. Kalite ve zamanı ikinci plana alan diğer matbaalar ise parçalı montaj yaparak müşterinin isteklerine cevap vermektedirler. Bu iki sistem arasındaki en önemli tercih nedeni zamandan kazanmak ve hata riskini azaltmaktır. Sonuç olarak iki şekilde de hedefe ulaşılır. Bu ders içinde montajda kullanılan malzemeler tanıtılarak dizgi çıktıları ye filmlerin özellikleri, sayfa planlamaları, montaj için gerekli olan hesaplamalar, baskı taksimat kartonu (trase) çizimi, değişik cilt sistemlerine göre montaj ön hazırlık çalışmaları, değişik montaj şekillerinde sayfa dağılımları, montajda karşılaşılan hatalar, gazete, magazin, dergi, kitap, broşür gibi ürünleri basılı hale getirebilmek için uygun olan montaj teknikleri ile siyah-beyaz ve renkli parça filmler kullanılarak montaj uygulama çalışmaları yapılacaktır. 2. TEMEL BİLGİLER 2.1. MONTAJIN TANIMI Renkli, renksiz, resim ve yazı filmlerini veya aydıngeri her renk baskı için olmak üzere toplayıp belli bir plana göre boyutlarını değiştirmeyen bir taşıyıcı üzerine ayarlı olarak yapıştırılmasına montaj denir. Yazılar, renkli ve renksiz resimler, şekiller, desenler, çerçeveler, pek çok küçük büyük filmler haline getirildikten sonra bunları kesip montaj folyesi üzerine belli bir plana göre yerleştiren kimseye montajcı denir. Montaj yapan kişilerin kağıt boyutlarını ve bu boyutlardan fire vermeden en çok işi alma ve bu düşünceye göre montaj yapma fikrine sahip olmalıdır. Reprodüksiyon ye dizgide hazırlanan film ve yazılar belli bir plana göre yerleştirilmesi için montaj bölümüne gelir. Daha sonra montajcı siparişi veren müşterinin istekleri doğrultusunda elindeki orijinale uygun trasesini çizer ve montaj yapma hazırlıklarını tamamlar. Gönderilen resimler renkli ise renkler ayrılıp tespit edilerek her renk için ayrı montaj yapılır. 2.2. MONTAJ YAPARKEN KULLANILAN MALZEMELER Astrolon: Montaj yaparken film ve yazıların üzerine yapıştırıldığı tam şeffaf folyedir. Folvelerin üzerlerinin çizik veya tozlu olmaması temiz bir sonuç alınmasını sağlar. Kullanılan astrolonların boyutlarını değiştirmemeleri, ayarlı bir montaj yapımı için önemlidir. Pergamin: Genellikle forma montajlarının yapıldığı yarı şeffaf folyedir. Ucuz oluşu nedeni ile forma montajlarında tercih edilirler. Rehber: Rehberler montajcılıkta çok önemli bir yer tutar. Rehberler kırım yerlerini, kağıt kenarlarını, makas paylarını, baskının ayar kontrolünü ve kesim yerlerini belirlerler. Renkli filmler üzerinde bulunan rehberler yardımı ile montaj üzerindeki film ayarları kolaylıkla yapılmaktadır. Montajcının koymuş olduğu rehberler baskı sonrası işler için gereklidir. Kağıt kenarlarına konan rehberler kağıdın makineye ortalanmasına, tramlı bir iş basılıyorsa renklerin üst üste oturmasına yardımcı olur.

Film: Montajın oluşabilmesi için gerekli olan en önemli malzemelerden biri filmdir. Ofset baskı sistemi için hazırlanan filmlerde görüntü emülsiyonlu yüz, üste gelecek şekilde yapılmalıdır. Basılacak iş çok renkli ise her renk için ayrı bir filme ihtiyaç vardır. Eğer basılacak iş tek renkli ise ve resim bulunmuyorsa film yerine aydınger çıkışı da kullanılmaktadır. Montaj sırasında hem film hem de aydınger kağıdı kullanılabilir. Makas: Montaj yapımı sırasında kullanılan makasın sivri uçlu ve keskin olması gerekir. Kullanılan makasla kağıt, kalıp ve makasın ucunu körletecek cisimler kesilmemelidir. Makas, filmlerin boş kısımlarının kesilmesinde kullanılmalıdır. Trase: Montajı yapılacak olan işin astrolon veya pergamin folye üzerine hassas olarak yapıştırılması için milimetrik bir folye veya kağıt üzerine bir plan çizilir. Bu plana trase denir. Prit: Kenarlarında şeffaf bant yapıştırılacak pay olmayan film veya yazıların yapıştırılmasında kullanılan şeffaf bir yapıştırıcıdır. Milimetrik Folye: Milimetrik folye trasenin çizildiği ve iş planının bulunduğu genellikle her karesi 1 mm olan bir montaj malzemesi çeşididir. Milimetrik kareler kağıt veya folye olabilir. Kullanılan milimetrik kağıtların baskısında kağıdın açma yapması üzerinde bulunan milimetrik karelerde deformeler oluşturmaktadır. Özel olarak imal edilen folye milimetrikler de deformasyon söz konusu değildir. Kağıt milimetriklere göre çok pahalıdır. İş planına göre cetvel kullanılmadan pek çok iş bu milimetrik folyeler veya kağıtlar üzerinde yapılmaktadır. Kretuar: Montaj yapılırken şeffaf bantların kesilerek resim ve yazı filmlerinin kenarlarına yapıştırılmasına yardımcı olan kesici bir malzemedir. Basılan işler teslim edildikten sonra yapılan montajların sökülmesi sırasında film ve aydıngerlerin kenarlarındaki şeffaf bantların elle temizlenmesi zordur. Bu işlemi kretuar bıçağı kullanılarak yapmak kolaylık sağlar. Lüp: Özellikle renkli montajların yapımı sırasında gözle göremediğimiz tram noktacıklarının ve rehberlerin üst üste oturup oturmadığını kontrol etmek için görüntüyü 8 ile 20 defa büyütebilen merceklerdir. Montaj Masası: Montaj işleminin yapılabilmesi için gerekli olan ana malzeme montaj masasıdır. Çeşitli ebatlarda üretilen montaj masalarının üst bölümündeki ışık kutusu içersinde florasan tipi ışık veren lambalar vardır. Kutunun üst tarafında bulunan buzlu camın üzerinde montajlar yapılır. Bütün bu malzemeler dışında, rehberler, cetveller, ispirto, pamuk, rapido kalemi, şeffaf bant, kırmızı bant, makas gibi malzemeler montaj yapımında kullanılan malzemelerdendir. 2.3. STANDART KAĞIT EBATLARI VE NORMLARI Baskıya girecek kağıdın cinsi ve gramajı daha önce müşteri ile matbaa sorumlusu arasında yapılan sözleşmede belirlenir. Montajcının karar vereceği ise bu gramaj ve ebattaki işi en az fire ile standart ölçülerden elde etmektir. Ayrıca kağıt seçiminde dikkat edilecek husus özellikle kutu ve kitap kapaklarında kağıdın su yönüdür. Kağıt boyutlarının montaj yapımında çok büyük önemi vardır. Basılacak olan kitap, broşür, kutu gibi işlerin uygun kağıt ebatları seçilerek ön hazırlıklarının yapılması gereklidir. Mümkün olduğu kadar fire vermeden kullanılabilecek kağıt ebadı seçilerek çalışılmalıdır. Her zaman uygun ebatlarda kağıtlarla çalışma imkanı bulunmayabilir. Bazı kağıtlar kullanılacak ebatlara uygun olarak kesilir. Bu kesim sonunda fire denilen parçalar artabilir. Artan bu kağıtlar uygun başka işlerde kullanılabilir. Ancak kullanılacak kağıt ebadının uygun olarak seçimi bize gerek kağıt maliyetinden, gerekse kağıt kesimi için harcanacak zamandan kazandırır. Kağıt üreticileri çeşitli kağıt standartları oluşturmuşlardır. Kağıt almak isteyen kişi veya kuruluşlar bu standart kağıt boyutlarından uygun olan ebatları tercih ederler. Dünya kağıt normları (TGL 0-476 ve DIN 476) aşağıda listede verilmiştir. Değerler mm dir. Standart Kağıt Ebatları 50 x 70 cm: Çıkartma Kağıtları 57x 82 cm: 1.Hamur, 2.Hamur, 3.Hamur, Kuşe, Biletlik.

59 x 84 cm: 1.Hamur, 2.Hamur, 3.Hamur, Pelür, Otokopi. 59 x 92 cm: Avrupa Parşömen, Pelür, Biletlik, 1. Hamur. 64 x 90 cm: 1.Hamur, Kuşe, Şamua. 68 x 100 cm: 1. Hamur, 2.Hamur, 3.Hamur, Biletlik, Şamua. 70 x 100 cm: 1.Hamur, 2.Hamur, 3. Hamur, Kartonlar, Kuşe, Pelür, Bristoller, Mukavvalar, Otokopi. Standart Kağıt Normları A Kağıt Normu B Kağıt Normu C Kağıt Normu 4A: 1682 x 2378 mm 4B: 2000 x 2828 mm 2A: 1189 x 1682 mm 2B: 1414 x 2000 mm A0: 841 x 1189 mm B0: 1000 x 1414 mm C0: 917 x 1296 mm A1: 594 x 841 mm B1: 707 x 1000 mm C1: 648 x 917 mm A2: 420 x 594 mm B2: 500 x 707 mm C2: 458 x 648 mm A3: 297 x 420 mm B3: 353 x 500 mm C3: 324 x 458 mm A4: 210 x 297 mm B4: 250 x 353 mm C4: 229 x 324 mm A5: 148 x 210 mm B5: 176 x 250 mm C5: 162 x 229 mm A6: 105 x 148 mm B6: 125 x 176 mm C6: 114 x 162 mm A7: 74 x 105 mm C7: 81 x 114 mm A8: 52 x 74 mm C8: 57 x 81 mm 2.4. KAĞIDIN AĞIRLIĞI (GRAMAJ) Kağıdın 1m 2 sinin gram olarak ağırlığına kağıdın ağırlığı (gramajı) denir. Piyasada satışa sunulan kağıtlar genellikle 500 tabaka olarak ambalajlanırlar. Yüksek gramajlı kağıtlarda ambalajlanan kağıtlardaki tabaka sayısı 250, 125 veya 100 tabakada olabilir. Bunların dışında kalın mukavvalar ise örneğin 20 adetlik tabakalar halinde ambalajlanarak, 20 lik şeklinde ifade edilebilir. Genellikle 500 lük ambalajlar top, 250 lik veya 100 lük ambalajlar da paket olarak adlandırılır. Ölçülebilir ebattaki bir kağıdın ağırlığının bulunmasında bir tek formül kullanılır. Tüm metrik değerler cm cinsinden hesaplanmalıdır. En (cm) x boy (cm) x kağıdın gramajı (g/m 2 ) / 100 cm x 100 cm (kağıdın 1m 2 si) = gramaj (g) Soru: 220 g / m 2 Amerikan Bristol kağıdın 100 tabakasının ağırlığı kaç kg dır? 70 cm x 100 cm x 220 g/m 2 / 100 cm x 100 cm = l54 g 154 g x 100 (adet) / 1000 g = 15,400 kg 2.5. KAĞIDIN SU YÖNÜ Kağıt hamuru makineye girerken elek üzerinde suyu süzülerek keçe gibi bir şekil alır. Bu haldeki kağıdın lifleri kağıdın gidiş yönüne döner. Liflerin bu akış yönüne kağıdın su yönü adı verilir. Kağıdın su yönü değişik şekillerde belirlenebilir. 1. Kağıdı Yırtma Yöntemi: Kağıt enine ve boyunu kenarlarından bir miktar yırtılır. Kağıt bir yönde kolay yırtılır. Kolay yırtılan taraf kağıdın su yönüdür.

2. Kağıdı Paralel Katlama Yöntemi: Uygun boyutlarda kesilen kağıt, ortadan ikiye katlanır. İkinci bir kağıtta diğer yönden ortadan katlanır. Kağıdın kolay katlanan kısmı kağıdın su yönüdür. 3. Kağıdı Kıvırma Yöntemi: Kağıdın karşılıklı iki ucu bir birine yaklaştırılır. Diğer tarafındaki uçları da birbirine yaklaştırılır. Kağıdın su yönü kolay kıvrılabilen tarafa doğrudur. 4. Kağıdı Tırnakla Çizme Yöntemi: Kağıdın kısa ve uzun kenarları iki tırnak arasına alınarak sıkıştırılır. Dalgalanmanın az olduğu kısım kağıdın su yönüdür. 5. Kağıt Şeritlerle Ölçme Yöntemi: Kağıt uzun ve kısa tarafından 1 cm genişliğinde kesilir. Üst üste getirilen kağıt bir ucundan tutulur. Şeritlerden biri dik kalır, diğeri kıvrılır. Kağıdın su yönü kıvrılma yönündedir. 6. Kağıdı Suya Atma Yöntemi: Uygun boyutlarda kesilen kağıt içi su dolu bir kabın içerisine bırakılır. Kağıtta su yönü istikametinde bir kıvrılma oluşur. Şekil 1: Kağıdın su yönünün belirlenmesi Kağıdın su yönü montajın planlanması sırasında önemlidir. Genellikle kartonlar ve kağıtlar su yönü istikametinde kırılmaz ve daha dayanıklı haldedir. Su yönüne ters yönde bulunan kağıt ve kartonlar daha rahat kıvrılır. Kitap, dergi gibi basılı ürünlerde kağıtların su yönünün sına paralel gelmesine dikkat edilmelidir. Sırta paralel gelen su yönünde ciltler kamburlaşmaz. Kitap sayfaları daha rahat açılır. Sırta paralel olmayan kapaklarda sayfalar rahat açılmaz. Okunacak olan kitap veya derginin üzerine el ile bastırmak gerekir. Kutularda ise dolum sonrası katlamada kolaylık sağlamak için kutu tabanına paralel olmalıdır. Kağıt baskıya su yönü kazan miline paralel gelecek şekilde girmelidir. Bunun nedeni kağıt baskı kazanına daha iyi sarılır. Böylece kağıdın kazan üzerine sarılması ile kırılması engellenmiş olur. İkinci bir neden ise, kağıt genellikle su yönüne dik olarak uzama yapar. 2.7. BASILAN KAĞITLARIN KIRILMASI Tirajı yüksek olmayan işlerde kırım işlemi ıstaka denilen alet ile yapılır. Fakat tirajı yüksek işlerde kağıtların kırımları genellikle otomatik kırma ve katlama makinelerinde yapılır. Montajın yapımı sırasında kırma ve katlama makinesinin kırım şekli çok önemlidir. Bunun nedeni bu makinelerin kırma özellikleri özel durumlar dışında sabit ve değiştirilmeyen sisteme bağlı olmasıdır. Bu sistemler montaj yapılırken sayfa dağılımının esasını teşkil ederler. Montaj yaparken kullanılacak kırma sistemini ve basılan formaların kırıldıktan sonra dikilip ciltleneceğini düşünerek kağıdın suyunun kırma istikametine paralel olmasına dikkat etmek gerekir. Kırma sayısının fazlalığı kağıdın gramajına bağlı olarak değişir. Buna göre 80 g/m 2 ye kadar dört defa 120-160 g/m 2 ye kadar üç defa, 160-240 g/m 2 ye kadar iki defa, 240 g/m 2 den sonra ise bir defa kırılabilir. Forma kırımının ne şekilde olacağı montaj öncesi öğrenilmeli ve ona göre maket hazırlanmalıdır. Kırma şekli çeşitli türlerde olabilir. Kırma çeşitlerini incelersek en fazla kullanılan kırma şekli haç kırmadır. Kitap, dergi gibi basılmış formalar özel durumlar dışında bu sistemle kırılır. Diğer kırma şekilleri ise broşür gibi işlerin kırımlarında kullanılır. (Şekil 2)

Şekil 2: Çeşitli kırma şekilleri 2.8. KIRMA KATLAMA MAKİNALARI Forma düzeninde basılmış olan tabakaların öncelikle kırılıp katlanması gerekir. Bu işlemin gerçekleştirildiği makineler kırma katlama makineleridir. 3 türlü kırma katlama makinesi vardır. 2.8.1. BALTALI SİSTEM Bu sistemde balta olarak adlandırılan lamalar, tabakayı kırma silindiri üzerine iter. Üniteler birbirine diktir ve bu nedenle 1. ünitedeki kırımdan sonraki kırımlar bir önceki kırıma göre dik gerçekleşir. Genel olarak 4 üniteli olan baltalı sistemde 1. ünitede 4, 2. ünitede 8, 3. ünitede 16 ve 4. ünitede 32 sayfalık kırım gerçekleştirilmiş olur. Gerektiğinde 4. ünite devre dışı bırakılarak 3 kırımlı üretim yapılabilir. (Şekil 3) 2.8.2. ÇANTALI SİSTEM Şekil 3: Baltalı kırma makinesi Bu sistemde basılı tabaka sürücü merdaneler tarafından çanta adı verilen yuvaya itilir. Kağıt kenarı çanta içerisinde bulunan pozaya çarpar. Bu engelleme sonucunda kağıt bükülerek kırıcı merdaneler arasına girer. 1. üniteden sonra sisteme paralel çanta üniteleri monte edilmişse bir birine paralel kırımlarla zikzak ve akordeon olarak adlandırılan kırım şekli gerçekleştirilir. Bu sistemde dik kırım yapılabilmesi için çanta üniteleri birbirine dik gelecek şekilde monte edilmelidir. (Şekil 4) Şekil 4: Çantalı kırma makinesi 2.8.3. ÇANTALI BALTALI SİSTEM KOMBİNASYONU Bu sistemde giriş ünite veya üniteleri çantalı, devam eden üniteler ise baltalıdır. Örneğin, l. ünite çanta. 2., 3. ve 4. üniteler ise dik kırım gerçekleştiren baltalı ünitelerdir. Bu şekilde arzu edildiğinde 1. 2. ve 3. üniteler çantalı olabilmekte ve daha sonrada buna dik olarak kırımlar yapılabilmektedir. Ayrıca gerektiğinde çanta üniteleri çıkışma perfore edici bıçaklar monte edilerek daha düzgün kırımlar elde edilebilmektedir.

2.9. KOPYA YAPILACAK FİLM VEYA DİZGİ ÇIKIŞLARI Günümüzde kopya yapılacak film veya dizgi çıkışları bilgisayar ortamında film veya aydınger kağıtlara hizmet edeceği baskı yöntemine göre ters veya düz emülsiyonlu olarak çıkartılabilmektedir. Teknolojinin gelişmesi ile bugün bilgisayarlardan direkt olarak baskı kalıpları üzerine görüntü aktarılabilmektedir. Ancak geçmişte kullanılan yöntemler çok fazla olmasa da ekonomik olduğu ya da küçük matbaaların imkanlarının fazla olmamasından dolayı hala kullanılmaktadır. Bilgisayardan direk kalıba çekme yöntemi ve direkt film çıkışı dışında geçmişte kopya yönteminde kullanılan malzemeler aşağıda açıklanmıştır. Tire Pozitif Filmler Tek tondan meydana gelen filmlerdir. Genellikle pozitif kopya yönetiminde kullanılırlar. Tire Negatif Filmler Tek tondan meydana gelen filmlerdir. Genellikle negatif kopya yönteminde kullanılır. Tramlı Pozitif Filmler Hazır bir fotoğrafın çok tonlu basılması için tramlanması gerekmektedir. Pozitif kopya için hazırlanan filmlere tramlı pozitif filmler denir. Tramlı Negatif Filmler Negatif kopya sisteminde bir resmin çok tonlu basılabilmesi için hazırlanan filmlere tramlı negatif filmler denir. Polyester Kağıtlar Film olarak hazırlanmayan bir takım filmler yazı makinelerinde ofset baskı sistemi için uygun olarak polyester kağıt üzerine dizilirler. Bunlara polyester kağıt dizgileri denir. Polyester kağıtlar yarı şeffaf malzemelerdir. Avdıngerler Dizgi makinelerinde hazırlanan yazılar çıkış ünitesinden aydınger kağıdı üzerine ofset baskıya uygun şekilde çıkar. Aydınger kağıtlarda yarı şeffaf malzemelerdir. Asetatla, Hazırlanan orijinaller eğer çok hassas değilse aydınger kağıtlara veya asetat folyelerin üzerine tam siyahlık sağlandıktan sonra çoğaltılarak ofset baskıda kullanılabilir. 2.10. MONTAJ TAŞIYICILARI Basılacak işin tire veya tramlı, tek renk veya trikromi olmasına göre taşıyıcı tabaka seçimi yapılır. Basılacak iş tek renk tire bir iş ise yarı şeffaf pergamin kağıdı, trikromi ise astrolon tercih edilmelidir. Trikromi iş yarı şeffaf pergamin kağıdı üzerine montajlanırsa sağlıklı bir sonuç elde edilemez, tram noktalarında beklenmeyen kayıplar meydana gelir. 2.10.1. ASTROLON Resim ve yazı filmlerinin üzerine yapıştırıldığı şeffaf taşıyıcılardır. Çeşitli kalınlıklarda üretilirler. Ancak ofset baskı için en ideali 0,2 mm kalınlığında üretilen taşıyıcılardır. İnce taşıyıcı kırılmaya ve çabuk çizilmeye yatkındır. Bu yüzden bu tür taşıyıcılar montaj yapımında tercih edilmezler. Kalın taşıyıcılar ise pozlandırma sırasında, ışık kırılmalarına ve nokta kaybına neden olurlar. Astrolonlar, çok çabuk toz tutarlar. Bu nedenle montaja başlamadan önce astrolonun yüzeyi ispirto yada alkolle silinerek temizlenmelidir. Genellikle tramlı olan filmlerin kopyası sırasında kullanılırlar. Renkli işlerin montajları yapılırken altta ana montaj üzerindeki resim veya yazıların net olarak görünmesi ve üst üste oturtulması için şeffaf olan astrolonların kullanılması gereklidir. Avantajı; kopya için en ideal taşıyıcı olmasıdır. Ancak arşivlenme durumunda fazla yer kaplaması ve ekonomik olmaması nedeni ile sadece renkli işlerin montajlarının yapımında kullanılırlar. 2.10.2. PERGAMİN KAĞIDI Pergamin kağıdı astrolon gibi şeffaf bir malzeme değildir. Bu nedenle altında bulunan milimetrik folye çok hassas olarak görülemez. Renkli montajların yapımında taşıyıcı altındaki resmi görmek mümkün değildir. Bu yüzden içinde resim olan montajları pergamin kağıdına yapmak sakıncalıdır. Ayrıca şeffaf olmayan bu taşıyıcılar ışığı kırarlar. Pozlandırmada dengesizlikler oluşur. Poz süresini arttırmak bir çözüm olmakla beraber nokta ve yazı kenarlarında kırılmalara neden olabilir. Bu tür taşıyıcılarda en iyi sonuç forma montajlarında elde edilir. Arşivlenmesi astrolon taşıyıcılara göre daha kolaydır. Ucuz oluşu en büyük tercih sebebidir.

2.11. BASILACAK İŞİN MAKETİ Montaja başlamadan önce basılacak olan ışın maketi yapılmalıdır. Yapılacak bu maket montajcı için bir rehberdir. Montajcı tasarımını bu makete göre yapar. Maket genellikle siparişi veren firma veya grafik bölümünde çalışan grafiker tarafından hazırlanır. Maketin içerisinde daha önceden dizilmiş yazılar, sayfa tasarımı yapılmış resimler, başlıklar vb. önemli yerleri belirtilmiş sayfalar bulunur. Bu sayfalar basılacak olan işe uygun şekilde ciltlenerek montajı yapacak montajcıya teslim edilir. Montajcı işe başlarken bu maketten yararlanarak resmin veya yazının geleceği sayfaları bulurlar. Hata yapmaları bu maket sayesinde engellenmiş olur. 2.12. BASKI TAKSİMAT KARTONU (TRASE) VE ÇİZİMİ İlk rengin montajı için veya basılacak olan kitap formasının montajı için şablon vazifesi görür. Şeffaf taşıyıcılar kullanılacak ise üzerine milimetrik cetvel basılmış bristol karton üzerine çizilmesi mat taşıyıcı kullanılacak ise şeffaf milimetrik folyeye çizilmesi hassas bir montaj yapımı için iyi sonuçlar verir. Baskı taksimat kartonunu çizebilmek için ihtiyacımız olan bazı bilgiler vardır. Bu bilgiler kısaca; kullanılacak kağıt cinsi, kağıt ebadı, gramajı, sayfanın iş alanı, kitabın kesilmiş ebadı, cilt şekli, kırma makinesinin özelliği şeklinde sıralayabiliriz. Öncelikle sayfa planlaması yapılmalıdır. Sayfa planlamasında kitabın veya derginin kesim payları ve sayfanın yerleştirilmesi hesaplanır. Bu hesaplamada sayfanın iş alanı, derginin veya kitabın cilt şekli tespit edilir. Kitap amerikan cilt olacaksa sırttan 3 mm boşluk bırakılması uygundur. Tel dikiş alacaksa sırttan ayrıca pay bırakmaya gerek yoktur. Eğer elde tutkallanacaksa sırttan 5 mm traş alınıp öyle tutkallanmalıdır. Formalar basılıp kırıldıktan sonra düzgün olmayan ağız ye etek kısmından alınan traş payı ile düzgün olan baş kısmından alanın traş payı farklı olabilir. Bir trase çizimi için bir kitap formasını örnek alalım. Burada sayfa planlamasının yapılabilmesi ve trasenin çizilebilmesi için bilinmesi gereken verileri sıralayalım. Kağıt ebadı: 68 cm x 100 cm. Makine ebadı: 50 cm x 70 cm. İş Alanı: 12 cm x 19,5 cm. Kitabın Kesilmiş Ebadı: 16,5 cm x 23,5 cm. Kitap Amerikan cilt sistemi ile ciltlenecektir. Sayfa planlaması çizimine başlamadan önce ilk yapılması gereken ham sayfa ebadının belirlenmesidir. Kitabın Kesilmiş Ebadı: 16.5 cm x 23.5 cm dir. Eğer baskıya girecek kağıt belirlenmemişse kesilmiş olan kitap ebadına uygun kağıt ebadını belirlenir. Kesim ebadına en uygun kağıt ebadı 68 cm x 100 cm veya 70 cm x 100 cm dir. Bunun için makine ebadına bakarsak 50 cm x 70 cm basabilen bir makinede iki kağıt ebadı da basıma uygundur. Verilen kağıt ebadı 68 cm x 100 cm dir. Sayfa planlaması baskı makinesine uygun 68 cm x 100 cm kağıdın yarısı olan 50 cm x 68 cm kağıda göre yapılacaktır. 50 cm x 68 cm kağıt kırma makinesinin özelliğine göre katlanıldığında ham sayfa ebadı 17 cm x 25 cm olarak belirlenir. Ham sayfa ebadı 17 cm x 25 cm olarak kağıda milimetrik olarak çizilir. Ham sayfa ebadından kitabın son kesim ebadına gelmesi için ne kadar traş alınacağı hesaplanır. Ağız kısmından 0.5 cm, baş ve etek tarafından toplam 1,5 cm traş alınmalıdır. Baş ve etek tarafından alınması gereken 1.5 cm lik traş payı baş ve etek tarafına paylaştırılmalıdır. Bu paylaşım genellikle baş kısmından 0.5 cm ve etek tarafından 1 cm olarak bırakılabilir. Ancak etek kısmı 0.5 cm den az olmamak şartı ile etek ve baş kısımlarından alınacak traş payı 1.5 cm yi geçmemelidir. Bu arada cilt şekline göre sırttan tras alınmaz. Sayfa planlaması üzerinde kesim payları belirlendikten sonra geriye kalan kısım kitabın kesilmiş boyutudur. Bu boyut içersine iş alanı yerleştirilir. İş alanı 12 cm x 19.5 cm, kitabın kesilmiş ebadı 16.5 cm x 23.5 cm içersine yerleştirildiğinde kenarlarda kalan boşluklar hesaplanmalıdır. Baş ve etek tarafında toplam 4 cm lik boşluk, sayfa numarasının altta veya üstte olmasına göre değerlendirilmelidir. Baş tarafında bırakılan boşluk, etek tarafında bırakılan boşluktan daha az olabilir. 2 cm baş kısmında ve 2 cm etekte boşluk bırakılabilir. Ağız ve sırt tarafındaki toplam 4.5 cm lik boşluğun dağıtılması sırasında dikkat edilmesi gereken en önemli nokta sırt tarafında cilt şekline bağlı olarak bırakılması gereken boşluğun ağız kısmında bırakılan boşluktan 2 mm ile 3 mm daha fazla olması gerektiğidir. Buna göre sırttan 2.4 cm ve ağız kısmından ise 2.1 cm boşluk bırakılması uygundur. Bu değerler hesaplandıktan sonra trase çizimine geçilebilir.

Trase çiziminde uygulanacak işlem sırası şöyledir: 1. Kağıdın ebadı milimetrik üzerine çizilir: Baskıya girecek kağıdın boyutu milimetrik kağıt veya milimetrik folyo üzerine rapido kalemi ile çizilmelidir. Çizilecek olan çizgilerin milimetrik ve düzgün olması ile montajlarda olabilecek ayarsızlıklar engellenir. (Şekil 5) 2. Kırma ve katlama yerleri belirtilir: Kağıdın kırma ve katlama makinesinde nerelerinden kırılacağını belirlemek ve sayfaların montaj üzerinde simetrik olarak yerleşmesini sağlamak amacı ile kırım şekline göre ham sayfa boyutları traseye çizilmelidir. (Şekil 5) 3. Sırt ve baş kısımları belirlenir: Milimetrik kağıt veya folye üzerine sayfa planlamasını yerleştirilmeden önce sırt, baş, ağız ve etek kısımlarını belirleyip sayfa planlamasındaki değerler hatasız olarak traseye geçirilmelidir. (Şekil 5) 4. Kesim yerleri ve rehberler belirtilir: Kesim ve kırım yerlerini gösteren kros veya rehberlerin yerleri belirlenmelidir. (Şekil 5) 5. Sayfanın iş alanları, uygun paylar bırakılarak çizilir: Trase çizimine başlamadan önce hazırlanan sayfa planlamasına göre, ham sayfa boyutu içerisinde yapılan ölçülendirmeler traseye aktarılırken sırt, baş, ağız ve etek taraflarında bırakılan paylar hassas bir şekilde traseye aktarılmalıdır. İş alanları diğer çizgilerden daha belirgin olarak çizilmeli ve gereksiz çizilen çizgiler silgi ile silinmelidir. (Şekil 5) 6. Hata olup olmadığı gözle kontrol edilmelidir: Trase çizimi bittikten sonra hata olup olmadığı incelenerek, montaj işlemine geçilmelidir. (Şekil 5) 2.13. MONTAJ YÖNTEMLERİ Şekil 5: Çizilmiş trase şekli Basılı tüm malzemelerin orijinale uygun, kullanışlı, ekonomik ve göze hoş gelen bir görüntü bütünlüğü içinde olması gerekir. İşte montaj, ofset baskıda bu işlemi yerine getirmektedir. Montaj genellikle iki yöntemle yapılır. 2.13.1. MİZANPAJ PLANINA GÖRE MONTAJ Bu montaj şekli çok renkli işlerin montaj çalışmalarında kullanılır. Beyaz kağıt veya karton üzerine yapılan mizanpaj planına göre üzerine astrolon konarak filmler yerleştirilir. Bu yöntemde ilk rengin montajı

bittikten sonra diğer renklerin montajına geçilir. 2.13.2. MİLİMETRİK FOLYE ÜZERİNE MONTAJ Bu montaj yöntemi genellikle tek renkli işler ve kitap formları için kullanılır. Hazırlanan resim ve yazıların montajına başlamadan önce kağıt ebadı, sayfa sayısı ve montaj şekline göre trase milimetrik kağıt veya folye üzerine çizilerek montajın yapımına başlanır. 2.14. MONTAJ ÇEŞİTLERİ 2.14.1. DÜZ (REVOLTALI) MONTAJ Genellikle forma baskılarında sona kalan yarım formalarda, tirajı yüksek olan el ilanı, afiş gibi işlerin baskılarında, ön ve arka yüzünde de baskı olan kitap kapaklarının baskılarında kullanılır. Basılacak işin ön ve arka yüzü kağıdın bir yüzündedir. Kağıdın her iki yüzüne de aynı baskı yapılır. Bu tür baskılarda kağıdın iki yüzünün de aynı özellikte olması çok önemlidir. Kağıt ortadan ikiye kesildiğinde birbiriyle aynı iki forma elde edilir. Makinenin boyutlarına bağlı olarak eğer bize avantaj sağlıyorsa iki veya daha çok iş elde edilebilir. Revoltalı montajın en büyük avantajları, kalıptan, baskıdan, işçilikten ve zamandan kar etmektir. Revoltalı montajların baskılarında genellikle iki yöntem kullanılır. 2.14.1.1. YAN ÜZERİNE ÇEVİRME En sık kullanılan revolta baskı çeşididir. Baskı sırasında kağıt makineye makas tarafından girer. Arka yüzünün baskısına geçildiğinde kağıt yine makas tarafından makineye girer. İlk yüzde kullanılan poza yerine karşı poza ile baskı yapılır. Farklı ebatlarda bulunabilen kağıtların aynı ayarda basılabilmesi için iki pozanın da kullanılması şarttır. (Şekil 6a - 6b) Şekil 6: Revoltalı montaj şekillerinden; yan üzerine çevirme yöntemi ve etek - makas yöntemi 2.14.1.2. KIVIRARAK ÖNE DOĞRU ÇEVİRME Bu tür montajların yapımından sonra baskının gerçekleşmesi için en önemli olay basılacak olan kağıdın aynı ölçüde ve gönyeli olarak kesilmesidir. Kağıt makineye makas yönünden sokulur. Arka yüzün baskısına geçildiğinde aynı poza ile çalışılır. Kağıdın baskıya giriş yönü değişir. Birinci yüzün baskısında kağıt makas tarafından baskıya girer. İkinci yüzün baskısında ise kağıdın arka yüzünü çevirip kağıdı makineye yüklerken bir önceki yüzün baskısı sırasında etek olan kısmının makas tarafına yüklenmesine dikkat edilmelidir. (Şekil-6c) 2.14.2. ATLAMALI MONTAJ Forma baskılarında kullanılır. Ön ve arka yüzün sayfa numaraları tespit edildikten sonra her yüz için ayrı montaj yapılır. Forma sayısı kadar kağıt alınır. Bu kağıtlar kırma makinesinin şekline göre kırılır. Bu kırma

genelde küçük numara alta olacak şekilde sağdan sola doğru yapılır. Katlanan forma kağıtları üst üste konur. numaralandırılır. Her formanın montajı yapılırken üzerine yazılan sayfa numaralarının tam simetriğine montajı yapılacak sayfalar getirilir. 2.14.3. İÇ İÇE GEÇMELİ MONTAJ Kağıtlar forma sayısına göre atlamalı montajda olduğu gibi kırılır. Kırılan formalar iç içe konularak numaralandırılır. Bu numaraların tam simetriğine göre montaj yapılır. Dikiş şekli defterdeki gibi ortadan tel dikiş ile yapılır. Gramajına göre en fazla üç veya dört formalık bir kitap şeklinde basılmalıdır. 2.15. PİM SİSTEMİ İLE MONTAJ Günümüzde kullanım alanı çok geniş olan bir sistemdir. Pim sistemi astrolonlara delik açan delgi makinesi ve bu deliklerin karşılığının bulunduğu pimlerden oluşmaktadır. Bu sistemin esas amacı kalıp çekimi ve baskı ayarı süresini en aza indirgemektir. Aynı zamanda montaj kontrolünün kolay yapılmasına olanak sağlanır. Montaj masası üzerinde bulunan pimler, kalıp pozlandırma şasesinde ve baskı makinesini kalıp kazanında bulunmaktadır. Böylelikle sırasıyla montaj yapımı, kalıp çekimi ve ayarlı baskıya geçiş hızlı bir şekilde gerçekleşmektedir. 2.16. KİTAP KAPAKLARINDA SIRT PAYININ HESAPLANMASI Özellikle katalog, kitap, ansiklopedi vb. gibi işlerin traseleri çizilirken kağıdın kapak boyutlarına i1ave olarak sırt paylarının da eklenmesi gerekir. Tasarım öncesi kitap kağıt cinsi, sayfa adedi ve gramajı aynı olacak şekilde maketi yapılır. Sırt kalınlığı ölçülerek bırakılacak pay belirlenir. Maket yoksa basit olarak kapağa ne kadar sırt payı bırakılacağı forma sayısından ve kağıdın gramajından hesaplamak mümkündür. Yapılan araştırma ve deneyimlere göre sırt payı hesaplanırken her hangi bir kağıdın kalınlığı kesin olmamakla birlikte gramajının 0.002 si kadar mm olduğu en yakın değer olarak bulunmuştur. 60 g/m 2 kağıda 12 formalık bir kitap basılacaktır. Bu kitabın sırt kalınlığı şöyle hesaplanır: İlk olarak 1 sayfanın kalınlığı bulunur. 60 x 0.002 = 0.12 mm İkinci olarak yaprak sayısı bulunur. 12 forma x 16 = 192 sayfa, 192: 2 = 96 yaprak eder. Son olarak sırt kalınlığı bulunur. 96 x 0.12 = 11.52 mm sırt payı verilmelidir. 2.17. MONTAJ YAPARKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR? Montaj yapımı için temiz bir çalışma ortamı yaratılmalıdır. Tozlu bir astrolon, lekeli bir film, montaj masasının üzerindeki lüzumsuz malzemeler birçok hatalara neden olabilir. Filmler astrolona yapıştırırken emülsiyonuna ve ters olmasına dikkat edilmelidir. Ofset baskı için bir montaj hazırlanırken filmler ters olarak yapıştırılmalı, yazı ve filmlerde emülsiyonlu yüzün kalıp emülsiyonu ile çakışmasına dikkat edilmelidir. Eğer emülsiyon ve kalıp çakışmazsa ince çizgi ve tramlarda pozlanma sırasında kırılmalar oluşur. Folyenin üzerine yazı ve film resimleri yapıştırılırken filmlerin kenarlarının ve bu film resimlerini yapıştırmak için kullanılan şeffaf bantların iş olan kısımlara veya iş olan kısımların çok yakınına yapıştırılmasından dolayı şeffaf bantlar kalınlık yapacağından yine kalıp çekimi sırasında ince yazı ve tramların kırılmasına neden olur. Bant yapıştırma payı olmayan yazı ve resim filmlerinin montajı sırasında özel yapıştırıcılar kullanılır. Bu tür yapıştırıcılar pozlandırma sırasında her hangi bir nokta kaybına neden olmazlar. Astrolon veya kullanılan montaj folyelerinin temiz olması çok önemlidir. Bir önceki işten dolayı folye üzerindeki şeffaf bantlar, rapido izleri, hatalı kullanımdan dolayı meydana gelmiş çizikler iyi temizlenmemişse folye üzerinde montaj yapıldıktan sonra bütün bu izler pozlandırmadan sonra kalıp üzerine geçer. Milimetrik olarak bir trase hazırlamalı, boyutlarını değiştirmeyen saydamı temiz bir taşıyıcı kullanmalıdır. Eğer mat taşıyıcı kullanılacaksa poz süresi mutlaka arttırılmalıdır. Ayarda kolaylık sağlaması için işin kenarlarına rehberler konmalıdır. Renkli işlerin montajı yapıldıktan sonra montaj taşıyıcıları katlanmamalıdır. Katlama yapılırsa yapıştırılan film ve resimlerde baskı

sırasında ayarsızlıklar meydana gelir. Filmlerin kenarları çok keskin bıçaklarla kesilmelidir. Keskin olmayan bıçakla kesilen film kenarları pürüzlü olur. Bu pürüzlü filmler yan yana veya üst üste geldiklerinde vakumsuzluklara neden olurlar. Renkli işlerin montajlarını yaparken ilk olarak mavi veya kırmızı rengin montajını yapmamızda yarar vardır. Genelde en keskin hatlar, mavi veya kırmızı renkte mevcuttur. Diğer renklerin montajı da mavi veya kırmızı rengin montajına göre yapılır. Üzerindeki toz ve bantlardan temizlenerek hazırlanan astrolon, montaj masası üzerine sabitlenen trase üzerine yapıştırılır. Astrolon üzerine yapılacak 1. rengin dokümanları makete göre yerlerine yapıştırılır. İlk rengin montajını sökmeden montajın üzerine temiz bir astrolon koyup diğer rengin montajına geçilir. İlk renkte olduğu gibi, ikinci rengin dokümanları da astrolona yapıştırılır. 2. rengin montajı yapıldıktan sonra 2. rengin montajı sökülmelidir. 1. rengin üzerine 3. renk için temiz astrolon yapıştırılır. Dokümanlar yapıştırıldıktan sonra 4. renk içinde aynı işlemler yapılır. Mavi, sarı, kırmızı ve siyah renklerin montajına bir takım montaj denir. Renkli montajlarda resimli olan filmlerin ayarlı basılabilmesi için çok hassas ayarlanmaları gerekir. Bir rengin ayarsız olması yüzünden diğer renkler ayarlı olsalar bile bozuk gözükürler. Renkli montajlar yapılırken resimlerin en belirgin ve keskin hatlı yerlerine dikkat edilerek yapılmalıdır. Her trikromi rengin üzerine renk ayrımı esnasında konulan kroslar vardır. Fakat bunlar filmlerin kenarındaki fazlalıklar kesilirken kesilmiş olabilir. Bu yüzden montaj yapılırken lüp kesinlikle kullanılmalıdır. Film yapıştırma esnasında bir tarafından yapıştırıldıktan sonra bombe yaptırılmadan diğer tarafından da yapıştırılmalı ve daha sonra köşelerinden sabitlenmelidir. Bombe yaparsa film vakum esnasında kırılabilir ve bu sebeple nokta kayıpları meydana gelebilir. İdeal bir montaj yapmak için: 1. Milimetrik olarak bir trase hazırlamak gerekir. 2. Boyutlarını değiştirmeyen, saydam, temiz bir folye kullanmalıdır. Eğer mat bir folye kullanılacaksa poz süresini mutlaka artırmak gerekir. 3. Filmleri yapıştırırken, film kenarlarını ve bantları yazı veya resimlerin üzerine getirmemelidir. 4. Filmleri yapıştırılırken, emülsiyonun üstte ve ters olması gerekir. 5. Ayarda kolaylık sağlaması için işin uygun yerlerine rehberler konur. 6. Renkli işlerin montajını yaptıktan sonra astrolonları katlamamalıdır. Seloteyplerin kaymasıyla montajlarda ayarsızlıklar meydana gelebilir. SAYFA PLANLAMASI ÖRNEĞİ

16 SAYFA ATLAMALI MONTAJ ( BASKI HALİ)

16 SAYFA ATLAMALI MONTAJ ( MONTAJ HALİ) Sayfa dağılımını yaparken her zaman 1 formanın 16 sayfa olduğu unutulmamalıdır. Genelde hesaplamalar için her zaman maket kullanmak hata oranını yok etmektedir. Sayfalar matbaanın çalıştığı mücellithanenin kırma makinesinin kırma ve katlama şekline göre katlanıp numaralandırılır. Bu numaralar formanın baskı halinin numaralandırılmasıdır. Montaj halinin numaralandırması baskı halinin simetrik olarak numaralandırması ile meydana gelir Örnek. 6. Forma arka yüzün baskı ve montaj halinin sayfa dağılımını yapınız. 6. Formanın başlangıç sayfası; 5 x 16 = 80 + 1 = 81 olarak bulunur. 8 SAYFA YAN ÜZERİNE ÇEVİRME REVOLTA HALİ

8 SAYFA ETEK-MAKAS REVOLTA HALİ 32 SAYFA ÖRNEĞİ 32 SAYFA ATLAMALI MONTAJ (BASKI HALİ)

KAYNAKLAR 1. GATEHOUSE, A.L. and ROPER, K.N. Modern Film Planning and Platemaking, Lito Training Services Ltd., England,1983. 2. FAUX, I. Modern Litography, Lito Training Services Ltd. England, 1982. 3. ERDEN, M.Ç. Ciltleme Teknikleri Ders Notları, M.Ü. Teknik Eğitim Fakültesi Ders Notları, İstanbul, 1996. 4. BEYTUT, H.N. Ofset Baskı ve Planlama, Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1991. 5. YÜKSEL, A. ve ÜNAL, H. Meslek Maliyeti, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1990.