Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 673 BAZI SEBZE, MEYVE ve BAHARLI BİTKİLERİN KURUTULMA YÖNTEMLERİ VE KULLANILAN GÜNEŞ ENERJİLİ KURUTUCULAR Drying Techniques of Some Vegetable, Fruit and Spices and Solar Dryers Can ERTEKİN* Osman YALDIZ** ÖZET Ülkemizde tarım ürünlerinin önemli bir kısmı kurutularak saklanmak veya depolanmak durumundadır. Ülkenin önemli bir kaynağı olan tarımsal ürünler içinde kuru ve kurutulmuş sebze ve meyve ile baharatta büyük bir yer tutmaktadır. Tüm sebze ve meyve, baharat dış satımımızın %63 ünü oluşturan kuru ve kurutulmuş sebze, meyve ve baharat dış satım değeri, bu ürünlerin toplam dış satımından elde olunan değerin %80 i kadardır. Ülkemizde kurutma tekniğinde kullanılan enerji kaynaklarının başında güneş enerjisi gelmektedir. Ancak güneş enerjisinin kontrolsüz kullanımı ürünün kalitesinde azalmaya neden olmaktadır. Güneş enerjisinin kontrollu olarak kullanıldığı kurutma sistemlerinin geliştirilmesi kalite ve hijyenik yönden önem taşımaktadır. Kurutma işleminin bu yapay sistemlerde yapılması ürünün kirlenmesini önlemekte ve böylece daha sağlıklı ve kaliteli ürün eldesi mümkün olmaktadır. Günümüzde tarımsal ürünlerin kurutulmasında kullanılan çok değişik tipte güneş enerjili kurutucu geliştirilmiştir. Bu çalışmada öncelikle bazı sebze ve meyvelerin kurutulmaları hakkında kısa bir bilgi verilecek, güneş enerjili kurutucular sınıflandırılacak ve çeşitli ülkelerde imal edilen ve bazı sebze ve meyvelerin kurutulması için kullanılan çeşitli güneş enerjili kurutucular tanıtılmaya çalışılacaktır. ABSTRACT Important part of agricultural products have to be dried or stored in Turkey. Dry or dried vegetable, fruit and spices are very important in agricultural production. 63% of the export of all vegetable, fruit and spices consist of dry and dried of this products. And also the export value of this products is about 80% of the value of total export value of all vegetable, fruit and spices. Solar energy is the first source used in drying in Turkey. But using solar energy wiithout control lower the product quality. It is important to improve drying techniques using controlled solar energy according to the quality and higyen. Using these systems in drying prevents the dirt of product and so it is possible to obtain more healtful and higher quality products. There are lots of different types of solar dryers in drying of different agricultural products. In this study, the knowledge about drying of vegetable, fruit and spices were given, solar dryers were classified and introduced. * Araş.Gör., Akdeniz Üniv., Fen Bilimleri Ens., Tarım Makinaları ABD, Antalya. ** Doç.Dr., Akdeniz Üniv., Ziraat Fakültesi, Tarım Makinaları Bölümü, Antalya.
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 674 GİRİŞ Kuru ürün şeklinde ihraç edilen ürünlerin ülke ekonomisine olan katkıları şüphesizdir. Bunların bazıları lahana, bamya, kabak, soğan, sarmısak, pırasa, armut, şeftali, üzüm, kayısı, incir, defne yaprağı ve havuçtur. Çeşitli kurutulmuş ürünlerin ihracat miktarları ve elde edilen gelirler Tablo 1 de verilmiştir (1, 2). Tablo 1. Çeşitli ürünlerin ihracat miktarları ve elde edilen gelirler (1, 2) Ürün Miktar (ton) Gelir ($) Üzüm 108409.6 128508300 Pırasa 151 153000 Soğan 92 78000 Domates 508.5 1591900 Patlıcan 30.2 67000 Mantar 42.4 3109900 Erik 656 636043 İncir 27012 63126000 Ülkemizde kurutma işleminin genellikle güneşe sererek yapılması dolayısıyla ürünün kalitesinde bozulmalar meydana gelmektedir. Bunu önlemenin en etkin ve kolay yolu kurutmada kullanılacak özel kurutucuların tasarımı ile hijyenik çalışma koşullarının oluşturulması olarak belirtilebilir. Kurutma işlemi için gerekli enerji çeşitli doğal enerji kaynaklarından sağlanabilir. Petrol ve türevi enerji kaynaklarının pahalı ve dışa bağımlı olması dolayısıyla maliyetleri yüksektir. Bunun yanında elektrik ile çalışan kurutucularında kullanımı ekonomik olarak uygun değildir. Bunların yanında ülkemizin zengin sayılabilecek güneş enerjisi potansiyeline sahip olması ve tarımsal ürünleri kurutma zamanlarının güneş enerjisinin yoğun olduğu dönemlere (Tablo 2) rastlaması bu enerjinin kontrollu ortamlarda kurutma işleminde birincil enerji kaynağı olarak kullanılmasını gerekli kılmaktadır. KURUTMA İŞLEMİ Tarımsal ürünleri kurutma aşamasında çiftçilerin önünde duran en büyük problem, basit yöntemler ile mümkün olabildiğince hızlı bir şekilde üründen nemi uzaklaştırmak ve güvenilir depolama için gerek duyulan son nem içeriğine ulaşmaktır. Yağışlı iklime sahip bölgelerdeki tahıl ürünlerinin hasattaki yaklaşık %30 luk ilk nem içeriğinden %12 lik son nem içeriğine kadar kurutulmaları gerekirken, sebze ve meyvelerin ise %60-80 lik ilk nem içeriğinden %10-25 lik son nem içeriğine kadar kurutulmaları gerekmektedir (Tablo 3).
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 675 Tablo 2. Çeşitli tarımsal ürünlerin hasat zamanları (3). AYLAR Ürün 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Armut + + + + + + + + Badem + + + + + + Ceviz + + + + + + + + Dut + + + + Elma + + + + + + Erik + + + + + + + + + + Fındık + + + + Fıstık + + + + İncir + + + + + Kayısı + + + + + + + + + + Kiraz + + + + Mısır + + + + + + + + Üzüm + + + + + + + + Vişne + + + + + + Bamya + + + + + + + + Y.Kır. + + + + + + + + Biber Çay + + + + + + + + + + + + Fasulye + + + + + + + + + + Havuç + + + + + + + + + + + + + + + + Ispanak + + + + + + + + + + + + + + + + Kabak + + + + + + + + + + + + Lahana + + + + + + + + + + + + + + Maydanoz + + + + + + + + + + + + Nane + + + + + + + + Patlıcan + + + + + + + + Pırasa + + + + + + + + + + + + + + Sarmısak + + + + + Soğan + + + + Yeşil + + + + soğan Tütün + + + +
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 676 Tablo 3. Çeşitli ürünlerin ilk ve son nem içeriği değerlerinin değişimi. Ürün İlk nem içeriği (%) Son nem içeriği (%) Kaynak Ürün İlk nem içeriği (%) Son nem içeriği (%) Kaynak Adaçayı 62 11 4 Hurma 65 40 14 Armut 84 25 5 İncir 77.5 26 8, 15 Bamya 81 6 6 Ispanak 80 10 16 Bezelye 60-70 5-10 7 Kakule 80 16 17 Domates 93 7 6 Kayısı 85.3 25 8, 18 Elma 84.8 24 8, 9 Kiraz 81 30 5, 19 Erik 78.7 35 8, 10 K. biber 90 20 16 Fasulye 60-70 5-10 7 Muz 80 15 20 Fesleğen 80 6 6 Nane 80 11 4 Havuç 80-90 5-10 11 Oğulotu 77 11 21 Hindistan 45-50 5 12 Patates 77 7 6 cevizi Hint yerelması 70 15 13 Üzüm 74-81.6 15-18 25, 26, 27 Sarı papatya 75 7 22 Vişne 83.7 25 8, 28 Sarmısak 80 4 16 Yerfıstığı 45-50 13 29 Soğan 84 6 6 Y. biber 80 10 16 Şeftali 75-80 20 23, 24 Ateş çiçeği 71 11 21 Şerbetçiotu 77 8 4 Kahve 43-48 12 12 Kakao 50 6-7 12 Pirekapan 70 10-13 7 Şekerkamışı 40-60 20 14 Maydanoz 83 12 31 Hint 70 15 30 Frenk 80 12 31 yerelması maydanozu Dereotu 70-80 10 31 Kadife 72-85 12 31 çiçeği Frenk soğanı 80-85 12 31 Biberiye 70 10 31 BAZI SEBZE, MEYVE VE BAHARLI BİTKİLERİN KURUTULMASI Ürünlerin kurutulması için gerekli olan hava sıcaklığı, o ürünün çeşitli özelliklerine bağlı olarak çok farklı değerler almaktadır. Bu değerlerin belirlenen değerlerden fazla olması ürüne zarar verirken, düşük olması kurutma işleminin süresini artıracaktır. Farklı ürünlerin kurutulması için güvenilir kurutma havası sıcaklığı değerleri Tablo 4 te verilmiştir.
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 677 Tablo 4. Bazı tarımsal ürünler için güvenilir kurutma havası sıcaklığı değerleri (16, 32). Ürün Sıcaklık ( o C) Ürün Sıcaklık ( o C) Elma 74 Kayısı 71 Lahana 63 Havuç 79 İncir 71 Vişne 71-77 Üzüm 71 Soğan 88 Şeftali 66 Armut 63 Patates 66 Erik 74-77 Muz 70 Sarmısak 55 Tıbbi bitkiler 35-50 Biber 55 Kakule 45-50 Manyok 70 Kırmızı biber 35-40 Hindistan cevizi 35-40 Fasulye 75 Ancak bu ürünlerin kurutma işlemine hazırlanmaları, gerekli ise bir ön işleme tabi tutulmaları gerekmektedir. Çeşitli ürünlerin kurutulmaya başlamadan önce yapılacak işlemler Tablo 5 ve Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 5. Çeşitli sebze ve baharlı bitkilerin kurutmaya hazırlanma yöntemleri (32, 33, 34). Haşlama Süresi (dakika) Sebzeler Hazırlama Buharda Suda Kuşkonmaz İyice yıkanır 4-6 4-5 Geniş uç kısımları ikiye bölünür Taze fasulye Yıkanır 2-3 2 Pancar Broccoli Bürüksel Lahanası Lahana Havuç Parçalara bölünür veya soyulur Normal pişirilir, kabuğu soyulur 1/8 inç kalınlığında uzun parçalara ayrılır Parçalara ayrılır Yıkanır Saplar uzunluğuna 4 e ayrılır pişirmeye dahil edilmiştir 3-4 2 Saplar uzunluğuna ikiye ayrılır 7-8 5-6 Dış yaprakları atılır 1/8 inç kalınlığında uzun parçalara ayrılır Taze sebzeler seçilir Yıkanır Kökleri ve başı kesilir, soyulur Dilimlere veya 1/8 inç kalınlığında uzun parçalara ayrılır 3 2 3-4 4
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 678 Tablo 5 in devamı. Karnabahar Servise hazırlar gibi hazırlanır 5-6 4-5 Sap kerevizi Saplar ayıklanır, saplar ve yapraklar 2-3 2-3 iyice yıkanır Saplar dilimlenir Yeşil biber Yıkanır Yok Yok Üst kabuğunu zayıflatmak için 6-8 dakika ateş üzerinde çevrilir veya kaynar suda kaynatılır Kabuğu soyulur, sap ve tohum kısmı çıkarılır Kırmızı biber Yıkanır Yok Yok İğne ile ipe geçirerek demet asılır İyi hava sirkülasyonu olan yere kök kısmı yukarı gelecek şekilde asılır Patlıcan Yıkanır 3-4 3-4 ¼ inçlik dilimler kesilir Yaban turpu Yıkanır Yok Yok Küçük kökleri ve dip koçanı atılır Kökler soyulur ve rendelenir Mantar Temizlenir Yok Yok Sert odunsu saplar atılır Taze saplar ¼ inç lik parçalara dilimlenir Büyük mantarlar soyulur, dilimlenir Küçük mantarlar bütün bırakılır Soğan Yıkanır Yok Yok Dış zarı çıkarılır Üst ve alt kökleri atılır, 1/8-1/4 inç kalınlığında dilimlenir Maydanoz ve İyice yıkanır Yok Yok diğer baharatlar Salkımlar ayrılır, uzun veya sert saplar çıkarılır Raflarda kurutulur veya iyi hava sirkülasyonu olan yerde yığın asılır Bezelye Kabuğu soyulur 3-4 3 Tatlı taze Yıkanır Yok Yok kırmızı biber ve yeni bahar Tohum ve sapı çıkarılır ¼ veya ½ inçlik uzun veya halka şeklinde kesilir Patates Yıkanır, soyulur ¼ inçlik uzun parçalara veya 1/8 inçlik kalın dilimlere ayrılır 7-9 6-7
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 679 Tablo 5 in devamı. Ispanak, pazı, hardal, kale Kabak, kışlık Kabak, yazlık veya muz Domates Parçalara ayrılır ve iyice yıkanır Aşırı nemin alınması için sallanır veya yassı bir şey ile vurulur Parçalara bölünür veya kesilir Tohumlar ve orta kısmı boşaltılır 1 inç genişliğinde uzun parçalara ayrılır Kabuğu soyulur Uzun parçalar 1/8 inç lik parçalara ayrılır Yıkanır, parçalara ayrılır ¼ inçlik dilimlere kesilir Kabuğun soyulması için buhar uygulanır veya kaynar suya batırılır Soğuk suda sertleştirilir ½ inç kalınlığında dilimlenir veya ¾ inç lik parçalara ayrılır 2-3 2 3 1-2 3 1-2 Yok Yok Tablo 6. Çeşitli meyvelerin kurutmaya hazırlanma yöntemleri (32, 33, 34). Meyveler Hazırlama Ön işlem Kurutma Yöntemi Elma Yıkanır İsteğe göre kabuğu soyulur ve göbek kısmı ayrılır Halkalar, 1/8-1/4 inç kalınlığında dilimler, çeyrek parçalar veya 1/8 lik parçalar kesilir Yüzeyi askorbik asit ile kaplanır Tercihe göre: - Sodyum sülfat solusyonunda 5 dakika bekletilir - Boyut ve yapıya bağlı olarak 3-5 dakika buharda tutulur Kayısı Yıkanır İkiye ayrılır ve çekirdeği çıkarılır Yüzeyi askorbik asit solusyonu ile kaplanır Tercihe göre: - Sodyum sülfat solusyonunda 5 dakika bekletilir - 3-5 dakika buharda tutulur Muz Soyulur, 1/8 inçlik dilimlere kesilir Gerekli değildir İsteğe göre limon suyuna daldırılabilir Tek tabaka çukur kısımları üste gelecek şekilde yerleştirilir Çukur kısmı yukarıda olacak şekilde tek tabaka raflara yerleştirilir Tek tabaka raflara yerleştirilir
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 680 Tablo 6 nın devamı. Kiraz Yıkanır, ikiye bölünür veya bütün bırakılır Gerekli değildir İsteğe göre 15-30 saniye kaynar suya daldırılır veya 30 saniye-1 dakika buhara tutulur Kalınlığı 2 kiraz tanesini geçmeyecek şekilde tabaka yayılır Vişne Yıkanır, sap ve çekirdekleri ayrılır Gerekli değildir Tek tabaka raflara yerleştirilir Narenciye kabuğu İncir Üzüm ve siyah kuşüzümü Kavun Karpuz Nektarin ve şeftali Yıkanır Kabuğun 1/16-1/8 inçlik kısmı ince şekilde soyulur, beyaz kısmı alınmaz Yıkanır veya nemli havlu ile temizlenir Koyu kabuklu olanlar isteğe göre soyulur Ağaç üzerinde kuruyanlar ve küçük olanlar bütün bırakılır Büyük olanlar ikiye ayrılır veya dilimlenir Yıkanır, ayrılır, küçük salkımlar bırakılır, saplar ayrılabilir Yıkanır Dış kabuğu, orta kısımdaki tohumları ve yumuşak kısmı ayrılır ¼ -1/2 inç kalınlığında dilimlenir0 Soyulur İkiye bölünür ve çekirdeği çıkarılır İsteğe göre çeyrek parçalara veya dilimlere ayrılır Yüzeyi askorbik asit solusyonu ile kaplanır Gerekli değildir Gerekli değildir Gerekli değildir İsteğe göre: - 15-30 saniye kaynar suya daldırılır - 1 dakika buhara tutulur Gerekli değildir Biri seçilir: - 5-15 dakika sodyum sülfata daldırılır - yarıya bölünmüş parçalar 8-10 dakika, dilimler 2-3 dakika buhara tutulur Tek tabaka raflara yerleştirilir Tek tabaka raflara yerleştirin İnce tabaka raflara yerleştirin Tek tabaka raflara yerleştirilir Tek tabaka çukur kısım yukarı gelecek şekilde yerleştirilir
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 681 Tablo 6 nın devamı. Armut Erik Yıkanır, isteğe göre kabuğu soyulur Uzunluğuna ikiye bölünür veya çeyrek veya 8 parçaya veya 1/8-1/4 inç kalınlığında dilimlere ayrılır Yüzeyi askorbik asit solusyonu ile kaplanır Yıkanır Küçük olanlar bütün bırakılır, büyük olanlar ikiye bölünür veya dilimlere ayrılır Biri seçilir: - 5-15 dakika sodyum sülfata daldırılır - 5-7 dakika buhara tutulur Gerekli değildir İsteğe göre: - 5-7 dakika buhara tutulur - 1-2 dakika kaynar suya daldırılır Tek tabaka çukur kısımları üste gelecek şekilde yerleştirilir Tek tabaka çukur kısımları üste gelecek şekilde yerleştirilir GÜNEŞ ENERJİLİ KURUTUCULAR Bunlar aşağıdaki kriterlere göre sınıflandırılabilirler; 1 Kurutulan ürünün güneşten etkileniş biçimine göre, 2 Kurutucudan geçen kurutma havasının akış biçimine göre, 3 Kurutma havasının sıcaklığına göre. İlk kritere göre kurutucular; direkt ve indirekt olmak üzere ikiye ayrılır. Direkt kurutucularda ürün güneşin etkisi altında ve güneşi görürken, indirekt etkili kurutucularda ürün kapalı bir ortama yerleştirilerek güneşin direkt etkisinden korunmakta ve güneş enerjisi ile ısıtılan havanın kurutma odasına sevkiyle taşınım etkili bir ısı geçişi sağlanarak ürün kurutulmaktadır. Direkt kurutucularda ise, ürüne ısı geçişi taşınım ve ışınım yoluyla gerçekleşmektedir. Kurutma odası içinde, kurutma havası akışı doğal taşınım veya zorlanmış taşınım biçiminde gerçekleşmektedir. Doğal taşınım ısınan havanın yükselmesi ile oluşurken, zorlanmış taşınımda bir fan aracılığı ile basınç farkı oluşturarak sağlanmaktadır. Kurutma havası sıcaklığına göre de çevre sıcaklığında veya çevre havası sıcaklığından yüksek sıcaklıklı kurutucular olarak sınıflandırılabilirler (7, 13, 29, 35-44). Tünel tipi kurutucu bir fan, güneş enerjili hava ısıtıcı ve kurutucudan meydana gelmiştir (Şekil 1). Hava fan aracılığı ile ısıtıcının yutucu yüzeyinin üzerinden geçirilerek ısıtılmakta ve daha sonra ürünün üzerinden geçirilmeye zorlanmaktadır. Temel yapı, plastik borular ve örtü yüzeyini destekleyen iki ahşap çatıdan meydana gelmiştir. Yutucu yüzey olarak kullanılan siyah PE yüzeyin üst kısmı güneş ışınımına maruz kalmakta, alt kısmında ise izolasyon malzemesi bulunmaktadır. Isıtıcı 0.8m uzunluğunda ve 0.5m genişliğinde, kurutma odası ise 3.2m uzunluğunda ve 0.5m genişliğindedir. Kurutma odası içerisine yerleştirilen 10 plastik rafın üzerine yaklaşık 43kg taze sarı papatya 6cm kalınlığında serilmiştir. 30W lık bir elektrik motoru ile çalışan radyal fan ile hava akımı sağlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre; %75 ilk nem içeriğine sahip 43kg sarı papatyanın %7 lik son nem içeriğine kurutulması yaklaşık
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 682 57saat sürmüştür. Çevre havası ile kurutucu içerisindeki ha sıcaklıkları arasındaki fark bazen 10 o C ı aşmıştır. Isıtıcı ile ısıtılan havanın nemi çevre havasının yaklaşık %15 altına düşürülmüştür. Kurutma oranı 3.12kg su/m 2.gün olarak hesaplanmıştır. 1kg suyu uzaklaştırmak için gerekli olan enerji miktarı ise 0.106kWh tir. Isıtıcının uzunluğu kurutma süresini etkilemez iken, kurutma kapasitesini etkilemektedir (22). Şekil 1. Tünel tipi kurutucu (22). Tamburlu kemer tipi kurutucu, ABD Kuzey Carolina Üniversitesi nde tasarlanmıştır (Şekil 2). Bu sistem, temiz oluklu bir fiberglas ile örtülmüş kemer şeklinde bir odadan meydana gelmektedir ve 7.7m genişliğinde, 4.0m yüksekliğinde ve 8.5m uzunluğundadır. Odanın içinde iki adet silindirik kurutma ünitesi vardır ve herbiri 2.2m çapında, 4.6m uzunluğunda ve yaklaşık 3-4ton yerfıstığı alabilecek kapasitededir. Kurutma sırasında bu silindirler döner ve fan atmosfer havasını odanın içerisine gönderir. Kurutucunun silindirik yüzeyi deliklidir ve sıcak havanın tambura girmesine müsade eder ve bu yüzey bir güneş enerjili ısıtıcı olarak görev yapması için siyaha boyanmıştır (42). Şekil 2. Tamburlu kemer tipi kurutucunun genel görünüşü (42). İzolasyon yüzeyli kurutucu, Şekil 3 te görüldüğü gibi alüminyum folye ile örtülmüş bir izolasyon yüzeyi ile sera tipi bir kurutucudan meydana gelmiştir. Gün boyunca alüminyum folye kurutucu içerisine güneş ışınlarını yansıtırken, geceleyinde yüzey kapatıldığında bir izolasyon tabakası olarak görev yapmaktadır (42).
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 683 Şekil 3. İzolasyon yüzeyli kurutucu (42). Zorlanmış dolaşımlı sera tipi muz kurutucusu 12m 2 lik bir geçirgen örtü ile kaplı bir kurutma odası ve 31.7m 2 lik düz yüzeyli bir güneşli hava ısıtıcısından oluşmaktadır (Şekil 4). Hava 1kW lık bir vantilatör ile ısıtıcıdan geçirilmiş ve kurutulacak ürün tarafından güneş ışınımının absorbe edildiği kurutma odasına girmeden önce bir ısı değiştiriciden geçirilmiştir. Sonuçlara göre; güneş enerjili hava ısıtıcısının günlük ısıl verimi yararlı ısının güneş enerjili ısıtıcı üzerine düşen güneş ışınımına oranı olarak tanımlanmış ve bu değer 0.01kg/s.m 2 özgül hava debisinde %28 civarında gerçekleşmiştir. Çevre ve giriş sıcaklıkları 26 ile 35 o C arasında ve güneş ışınımı 250 ile 990W/m 2 arasında değişirken, çıkış havası sıcaklığı 40-65 o C değerine ulaşmıştır. Ayrıca kurutucu verimi, muzların ortalama nem içeriği ile doğrusal bir şekilde arttığını, özgül hava debisi ile doğrusal olarak azaldığını gçstermiştir. Maksimum verim yaklaşık %30 ve sürekli kurutmada kurutma süresinin 6gün olduğu belirtilmiştir. Ekonomik analizlerden elde edilen sonuçlara göre; güneşe sererek kurutulan ile kurutucuda kurutulan muzların arasında 0.08-0.28$/kg fiyat farkı olduğu ve buna göre sistemin geri ödeme periyodunun 1.5 ile 5.4yıl arasında değiştiği saptanmıştır (20). Şekil 4. Sera tipi kurutucu. Pasif kurutucu, temiz ve kaliteli kabak çekirdeği elde etmek için geliştirmiştir ve güneye bakan kurutma odası 180cm uzunluğunda, 90cm genişliğinde ve 55cm yüksekliğindedir (Şekil 5). Kurutucunun bacası kuzeye yerleştirilmiş ve boyutları 180x160x20cm dir. Eğimi güneyle 26 derece olan kurutma odasının geçirgen örtüsü camdan yapılmıştır. Denemeler sırasında geçirgenlik katsayısının kurutmaya etkisini görmek için cam örtü PE örtü ile değiştirilmiştir. Kurutucu çevresinde 11 adet kanatlı menfez vardır. Menfezlerin boyutları 25.5x22.5cm olarak seçilmiştir ve bunların yardımıyla hava debisi ayarlanmıştır. Denemelerde, net kurutma alanı 1.28m 2 olan elek
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 684 kullanılmıştır ve tüm kurutucu 5cm lik cam yünü ile izole edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre; kurutma zamanı cam örtü ile PE örtüye göre 1 gün daha az olmuştur. Kurutucu verim katsayısı, kurutma odasında toplanan güneş enerjisinin geçirgen örtüye gelen güneş ışınımına oranı olrak tanımlanmış ve cam örtüde %57.7, PE örtüde %41.4 olarak hesaplanmıştır (45). Şekil 5. Pasif kurutucunun şematik gösterimi (45). Bu çalışmada (46), sera içinde ve dış ortamda bütün ve kıyılmış fasulye ve biber ve kıyılmış soğan kurutma denemeleri yapılmıştır. Seranın boyutları 10.5x13.4x3.66m ve üzeri 3mm'lik camla kaplıdır. Seranın çatı kısmında 6, doğu duvarında 2 havalandırma penceresi, batı duvarında ise sürgülü bir kapı bulunmaktadır. Denemeler süresince pencereler açık tutularak seranın içerisinde doğal bir hava akımı sağlanmıştır. Ürünler 30x30cm kutular içine serilmiştir. Kutular masaların üzerine yerleştirilmiş, kontrol amacıyla aynı denemeler sera dışında da yürütülmüştür. Denemelerde ortalama hava sıcaklığı sera dışında 18-24 o C, sera içinde 20-29 o C iken, bağıl nem dış ortamda %50-68, sera içinde %47-65 arasında değişmiştir. Fasulye kurutma denemelerinde sera içinde bütün ve kıyılmış ürün 3 günde, sera dışında kıyılmış ürün 4 gün içinde, sera dışında bütün olarak kurutulan ürün 7 günde kurutulmuştur. Biberde ise, sera içinde kıyılarak kurutulanlar 3 günde, sera içinde bütün kurutulanlar 8 günde, sera dışında bütün ve kıyılarak sırasıyla 9 ve 6 günde kurutulmuşlardır. Soğanda ise sera içinde 8 günde kurutulan kıyılmış ürün, sera dışında 9 günde kurutulmuştur. Şekil 6'da görülen rüzgar destekli doğal havalandırmalı güneş enerjili kurutucular, özellikle üzüm ve kayısı gibi iri taneli meyve ve sebzelerin kurutulması için geliştirilmiştir. Kurutulacak malzeme, raflar yerleştirilmiş ve güneş ışınımıyla ısıtılan havanın rafların içinden geçirilmesi hedeflenmiştir. Hava, yutucu yüzey ve geçirgen örtü arasından geçerken ısı transferiyle bir miktar ısınır. Kurutma odasının üstüne örtülen geçirgen örtü kurutma için bir miktar ek ısı sağlamaktadır. Sistemdeki havanın dolaşımı doğal taşınımla gerçekleşir. Hava çıkışı rüzgarın geliş yönünün tersinedir. Rüzgar sol taraftan geliyorsa hava çıkışı kurutma odasının sağ tarafından, aksi halde diğer taraftandır. Böylece rüzgarın gücüyle havanın dolaşımı desteklenmektedir. Buna karşın, sistemde kullanılacak raf sayısı ortaya çıkan direnç nedeniyle sınırlıdır (7).
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 685 Şekil 6. Rüzgar destekli güneş enerjili kurutucular. Bu çalışmada güneş enerjili hava ısıtıcısı ve kurutma odasından oluşan güneş enerjili kurutma sistemi tanıtılmıştır (47). Hava ısıtıcısı 203x57cm boyutlarındadır, yutucu yüzey olarak akış kanalına yerleştirilmiş ince alüminyum tel kullanılmıştır. Hava ısıtıcısı, güneye yönelik olarak güneş ışınlarının denemeler süresince geliş derecesinin 30 derecenin altında olmasını sağlayacak eğimde yerleştirilmiştir. Isıtıcı örtüsü olarak cam yünü katkılı polyester kullanılmıştır. Kurutma odası 105x51x129cm olup, çatısı 26 derece eğimlidir (Şekil7). Kurutma odasının çatısı, güney yüzü ve yan yüzeyleri cam yünü katkılı polyesterden imal edilmiştir. Kurutma odasının kuzey yüzeyine malzeme girişi için kapak yerleştirilmiştir. Isıtıcıdan gelen sıcak hava kurutma odasına, güney yüzündeki ısıtıcı ile bağlantılı olarak alt bölümden girip, kuzey yüzünün üst tarafında bulunan açıklıktan sistemi terkeder. Zorlanmış dolaşımın uygulandığı düzende kurutmayı sağlayacak hava, sistemin girişine yerleştirilmiş fan yardımıyla sağlanmıştır. Hava ısıtıcısının test edilmesinde çalışma akışkanının giriş sıcaklıklarının farklı düzeylerde seçilmesi nedeniyle bir elektrikli ısıtıcı kullanılmıştır. Çalışmada çekirdeksiz üzüm, dolmalık biber, sivri biber ve taze fasulye kullanılmıştır. Şekil 7. Güneş enerjili kurutma sisteminin şematik görünüşü. Hava debileri 150, 200 ve 250kg/h.m 2 olarak alınmıştır. 150kg/h.m 2 debide kurutucuda ve güneşe sererek kurutma süresi sivri biber, dolmalık biber, fasulye ve
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 686 üzümde sırasıyla 6 ve 11 gün, 6 ve 8.5 gün, 4 ve 8.5 gün ve 5.6 ve 7.8 gün olarak bulunmuştur. Bu debide hava sıcaklığı ortalama 10 ile 32 o C, nem %40 ile %87 ve kurutucu sıcaklığı 40 ile 60 o C arasında değişmiştir. Bu değerler 200kg/h.m 2 debi için 10 ile 32 o C, nem %40 ile %87 ve kurutucu sıcaklığı 40 ile 60 o C arasındadır. Debinin 250kg/h.m 2 olduğu denemelerde ise hava sıcaklığı 17 ile 35 o C, nem %27 ile %90 ve kurutucu sıcaklığı 40 ile 55 o C arasında değişmiştir. Bu çalışmadaki güneş enerjili kurutma sistemi, düz yüzeyli güneş enerjili hava ısıtıcı, kurutma odası ve cam bölmeden meydana gelmiştir (48). Cam bölme ısıtıcı ile kurutma odasını birleştirmektedir. Isıtıcının yutucu yüzeyi 0.5mm kalınlığında üçgen şeklindeki siyah boyalı sacdan yapılmıştır. Yutucu yüzey izole edilmiş ve yerleştirildiği kısımdan konveksiyon ve radyasyon kayıplarını önlemek için 4mm kalınlığında cam geçirgen örtü ile kaplanmıştır. Hava yutucu yüzeyin altından ve üzerinden geçmektedir. Isıtıcı alanı 1x2m'dir. Cam bölme 0.25m 3 hacme sahiptir, galvanizli çelik materyalden yapılmıştır ve cam ile kaplı olduğundan hava sıcaklığını artırmaya yaramıştır. Kurutma odası 0.7mm kalınlığında galvanizli sacdan yapılmıştır, yan ve alt kısımları 4cm cam yünü ile izole edilmiş, üst kısma baca yerleştirilmiştir. Kurutma odası 1.08x1.02x0.7m boyutlarındadır. Oda içine, aralarında 14cm olan 4 raf yerleştirilmiştir. Raflar galvaniz delikli ağdır. Çakıl taşları odanın alt kısmına yerleştirilmiştir (Şekil 8). Yapılan dereotu kurutma denemelerinde 0.0475, 0.08 ve 0.125kg/s.m 2 hava debileri kullanılmıştır. En hızlı kurutma işlemi hava debisinin en düşü olduğu değerde elde edilmiştir. Şekil 8. Güneş enerjili kurutucu. Kabuk tipi güneş enerjili kurutucu Afrika'da kullanılan ve doğal konveksiyonlu bir kurutucu tipidir (49). Kurutucu, üst koni, silindir ve alt koni ile ayaklar olmak üzere üç kısımdan meydana gelir. Üsy koni maksimum 100cm çapında, 15cm yüksekliğindedir ve üst kısmında 14cm çapında bir çıkış bacası vardır. Bu kısımda hava debisini ayarlamak için bir kapak bulunmaktadır. Bu koni kısmı bir menteşe yardımıyla açılabilir ve kolayca meyve rafları kurutma odasına yerleitirilebilir. Silindir ise 100cm çapında ve 10cm yüksekliğindedir ve içerisine rafların asılmasını sağlamak için parçalar ayarlanmıştır. Böylece 100cm çapında iki raf yerleştirilme imkanı bulmaktadır. Alt kısımdaki koninin boyutları üstteki ile aynıdır ancak ters yerleştirilmiştir, üzerinde düzenli aralıklarla delikler bulunmaktadır. Tüm sistem
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 687 0.75cm yüksekliğinde üç ayak üzerine yerleştirilmiştir. Kurutucunun yapımında 0.8mm kalınlığında metal sac kullanılmıştır. Dış kısmı siyaha boyanmıştır (Şekil 9). Şekil 9. Kabuk şekilli kurutucu. Kurutucunun güneş ışınımına maruz kalması ile üst kısmı ısınır ve bu yüzey ile temas olan hava hafifliyerek yukarıya doğru harekete geçer. Hava alt yüzeydeki deliklerden içeri girer, raflara yerleştirilen ürünün içerisinden geçer ve üst kısımdaki bacadan dışarı çıkar. Yapılan mango kurutma denemelerinde meyveler 1cm kalınlığında dilimlenmiştir. Alt kapaktaki delikler 1.5, 10 ve 21cm çapında delinerek etkileri incelenmiştir. %95 nem içeriğindeki ürün iki gün sonunda %25 nem içeriğine kadar kurutulmuştur. En iyi sonuçlar 21cm çapındaki deliklerin kullanımı ile elde edilmiş, dilim kalınlıklarının değişmesinin nem içeriğine önemli etkisinin olduğu belirtilmiştir. Çalışmada yetirtirme amaçlı plastik örtülü seranın çekirdeksiz üzüm kurutma amaçlı kullanımıyla ilgili araştırmalarda bulunulmuştur (50). Gerçekleştirilen denemelerde sera tipi tünel kurutucu kullanılmıştır. Sera tipi tünel kurutucu 6x8m taban boyutlarındadır. Sera yüksekliği maksimum 3m'dir. Seranın iki yanında kullanılmak üzere 1x8m boyutlarında pencereler bulunmaktadır. Kurutma deneyelerinin ilk günlerinde sera içindeki fazla nemi atmak üzere bir fan seranın kuzey cephesine yerleştirilmiştir. Seraya giriş, çıkış ve yükleme yapmak üzere güney cephesinde bulunan kapı kullanılmaktadır. Sera örtü malzemesi olarak UV katkılı plastik kullanılmıştır. Sera kuzey-güney yönünde yerleştirilmiştir. Sera içinde yaş üzümlerin serilmesi için 5.8x0.8m boyutlarında raflı taşıma elemanları kullanılmıştır. Taşıma elemanları sera içine üç sıra yerleştirilmiştir (Şekil 10). Tünel kurutucu ise bir fan ve tünel şeklinde bir kurutma odasından meydana gelmiştir. Kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilmiş, uzunluğu 8m eni 1.5m'dir. Kurutucunun yan yüzeyleri örtü malzemesini yerleştirmek amacıyla 10cm yükseklikteki ağaç malzemeden imal edilmiştir. Örtü malzemesi olarak UV katkılı plastik kullanılmıştır. Hava kaçaklarını önlemek amacıyla sistemin alt ve üstünde aynı örtü malzemesi bulunmaktadır. Tüm sistem beton sergi üzerine yerleştirilmiştir. Sistem hem güneş enerjili hava ısıtıcısı hem de güneş enerjili kurutucu olarak çalıştırılmıştır. Kurutma havası bir fan yardımıyla sisteme gönderilmiştir (Şekil 11). Elde edilen sonuçlara göre, denemelerde kullanılan her iki kurutucuda da daha hijyenik ürünler açık sergiye göre daha kısa kuruma süreleri ile elde edilmiştir. Özellikle sera tipi kurutucunun yetiştirme amaçlı kullanılıyor olması ve kurutma kapasitesinin büyüklüğü, bu tip sistemlerin kullanılabilirliğini ilginç kılmaktadır.
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 688 Şekil 10. Sera tipi tünel kurutucu. Şekil 11. Tünel kurutucu. Bu çalışmada (51), elma kurutulması için zorlanmış taşınımlı, kabinet tipi bir kurutucu tasarlanmıştır. Kurutucunun perspektifi ve kesiti Şekil 12 ve Şekil 13'te görülmektedir. Bu kurutucunun ön kısmında 936x1936x102mm ölçülerinde 1.812m 2 brüt, 1.65m 2 net geçirgen yüzey alanlı 50W gücünde radyal fanlı hava ısıtıcı-toplayıcı bulunmaktadır. Hava ısıtıcısı düz metal levha (1mm sac) olup üzerine üç sıra rulosu açılmış ve siyaha boyanmış bulaşık teli yerleştirilmiştir. Fan ile sağlanan hava akışı yutucu yüzey ile cam arasında bulunan kanalın ve tellerin arasından geçmektedir. Yutucu yüzeyin arkası ve yan kenarları 30mm cam yünü ile yalıtılmış, geçirgen örtü malzemesi olarak 4mm kalınlığında cam kullanılmıştır. Fan güneşli hava ısıtıcı girişine bir davlumbaz ile bağlanmıştır. Hava ısıtıcısı 900x55mm ölçülerindeki bir kesit ile hava kurutucusuna eğim açısıda ayarlanabilen menteşeler ile tuturulmuştur. Kurutucu içine iki sıralı, 5 katlı 315x977mm brüt, 277x937mm net ölçülerinde 10 adet raf 150mm mesafelerle yerleştirilmiştir. Raflardan hava geçişini kolaylaştırmmak için çelik kare gözlü elek teli kullanılmıştır. Kurutucu hem kapalı devre hem de açık devre olarak gerekli düzenlemelerin yapılması ile çalıştırılabilmektedir. Havalandırma kapaklarının kapalı olması durumunda elmanın kuruması daha uzun sürmüştür. Ayrıca kurutucuda kurutulan elmalar dış ortamda kurutulanlara göre daha hızlı kurumuşlardır.
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 689 Şekil 12. Kurutucunun perpektifi ve boyutları. Şekil 13. Kurutucunun kurutma hacmi kesiti ve boyutları. Bu kurutucu piramit şeklindedir (Şekil 14). Ahşap bir iskelet bulunur ve üzeri PE folye ile kaplanmıştır. Ambarın yüzeyi 1 ile 2.25m 2 arasında değişir ve yerden 20cm yukarıya yerleştirilmiştir. Hava sirkülasyonu alt ve üst kısımda bulunan açıklıklardan sağlanmaktadır (22). Şekil 14. Piramit kurutucu.
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 690 Bu çalışmada kurutma sistemi, 18m 2 'lik düz yüzeyli güneş enerjili hava ısıtıcı, kurutma odası ve rafalr, hava dolaşım kontrol vanaları ve kanallardan meydana gelir (Şekil 15). Fan havayı ısıtıcıdan geçirerek ısıtır, sıcaklığı maksimum 65 o C ile sınırlı tutulmaktadır. Isınan bu hava ürünün yerleştirildiği rafın içerisinden geçirilir. Yapılan denemelerde üzüm, şeftali, elma ve domates kurutulmuştur. Ortalama kurutma oranı elma ve domateste 0.32kg/h.m 2, üzümde 0.09kg/h.m 2 ve şeftalide 0.24kg/h.m 2 olarak saptanmıştır. Yapılan ekonomik analizler, bu sistemin 3 yıl içerisinde sistemin yatırım masrafını karşılayacağını göstermiştir. Kurutucuda kurutulan ürünün kurutma süresi, güneşe sererek kurutmaya göre %25 oranında azaltılmıştır. Bunun yanında işgücü ve kayıplar önemli derecede azaltılmış ve kalitede önemli derecede artırılmıştır (24). Şekil 15. Kurutma sistemi. SONUÇ İstenilen ürünün en az kayıpla depolanması için belirli bir nem düzeyine kadar kurutulması gerekmektedir. Özellikle hava sıcaklığının artırılması ile istenilen bu değere ulaşılması mümkündür. Güneş enerjili kurutucular bu işlem için oldukça uygun düzenlerdir. Güneş enerjili kurutucular güneşe sererek kurutma ile karşılaştırıldığımda; - güneş enerjili kurutucularda güneş enerjisi ısı enerjisine çevrilerek kurutma süresi önemli derecede azaltılabilir, - ürün kurutma işlemi süresince istenilmeyen kayıplara yol açan yağmur, toz, böcek ve kemirgenlere karşı tamamen korunur, - bu sistemlerin basit olması, küçük atölyelerde b-veya bölgede mevcut materyallerin kullanımı ile çiftçilerin kendileri tarafından bile kolaylıkla üretimleri mümkündür, - ürün kayıplarındaki azalma ve kalitede meydana gelen gelişme gözönüne alındığında kendini 1-3 yıl içerisinde amorti ederler, - çok farklı ürünlerin kurutulması için uygundurlar, - zorlanmış dolaşımın kullanıldığı tiplerde sadece fanın çalıştırılması için gerekli olan elektrik enerjisi ihtiyacı ile sınırlıdır. - pratikte rahatlıkla kullanılabilir, özellikle küçük miktarların kurutulması için uygundurlar,
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 691 - kurutma havası sıcaklığını 70 o C değerine kadar çıkararak her türlü ürünün kurutulması sağlanabilir. KAYNAKLAR 1. Anonim; 1997. Meyvecilik. 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu. T.C. Başbakanlık DPT Müsteşarlığı, Yayın No:DPT:2469-ÖİK:516. 2. Anonim; 1997. Sebzecilik. 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu. T.C. Başbakanlık DPT Müsteşarlığı, Yayın No:DPT:2471-ÖİK:518. 3. Yaşartekin, Y.;. Ege Üniversitesi Güneş Enerjisi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. 4. Müller, J.; Reisinger, G.; Kisgeci, J.; Kotta, E.; Tesic, M.; Mühlbauer, W.; 1989. Development of a greenhouse-type solar dryer for medicinal plants and herbs. Solar and Wind Technology, Vol.6, No.5, pp.523-530. 5. Moyls, A.L.; 1986. Evaluation of a solar fruit dryer. Canadian Agric. Eng., Vol.28, No.2. 6. El-Shiatry, M.A.; Müller, J.; Mühlbauer, J.; 1991. Drying fruits and vegetables with solar energy in Egypt. AMA, Vol.22, No.4. 7. Mühlbauer, W.; 1985. Present status of solar crop drying. Proceedings of UNESCO/FAO Working Group Meeting, Solar Drying, CNRE Bulletin No.7. 8. Soylu, A.; 1985. Meyve Yetiştirme İlkeleri. Uludağ Üni. Ziraat Fakültesi Ders Notları:20. 9. TS 3688 Elma kurusu. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 10. TS 1204 Kuru Erik. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 11. ; 1984. Potential of solar heat in Europian Agriculture. An Assessment, Teil 1. 12. Amir, E.J.; Grandegger, K.; Esper, A.; Sumarsono, M.; Djaya, C.; Mühlbauer, W.; 1991. Development of a multi-purpose solar tunel dryer for use in humid tropics. 13. Headley, O.S.C.; Harvey, W.O.N.; 1987. Solar drying in the Eastern Caribbean. Solar Drying of Agricultural Products. Proceedings of CNRE Technical Meeting. 14. Bansal, N.K.; George, O.P.; 1993. Solar drying in India and other Asian countries. ISES Solar World Conference, Budapest. 15. TS 541 Kuru incir. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 16. Mahapatra, A.K.; Imre, L.; 1990. Role of solar agricultural drying in developing countries. Int. Journal of Ambient Energy, Vol.11, No.4. 17. Palaniappen,C.; Kumar, S.; 1993. Status paper in solar drying for plantation crops: Technology and economics. ISES Solar World Conference, Budapest. 18. TS 485 Kuru kayısı. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 19. TS 3310 Kuru kiraz. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 20. Soponronnarit, S.; Rakwichian, W.; Sukohai, S.; Assayo, M.; 1993. Performance of a solar dryer for peeled bananas. Int. Workshop pn energy perspectives in plantation industry, Coonoor, Nilgiris, South India, February 10-12. 21. Müller, J.; 1992. Prediction of drying rate for solar drying. ASAE Paper No:926040. 22. Mahapatra, A.K.; Imre, L.; Hecker, G.; 1994. Experimental testing of a directly irradiated solar tunnel-type dryer. Pen News Letter, Vol.3, No.3.
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 692 23. Martinez, P.S.; 1989. Production characteristics of a solar heated drying plant. Sunworld, Vol.13, No.1. 24. TS 3687 Şeftali kurusu. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 25. Lutz, K.; Mühlbauer, W.; Müller, J.; Reisinger, G.; 1987. Development of multi-purpose solar crop dryer for arid zones. Solar and Wind Technology, No.4, p.417-424. 26. TS 3411 Çekirdeksiz kuru üzüm. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 27. TS 3410 Çekirdekli kuru üzüm. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 28. TS 1050 Kuru Vişne. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 29. Sodha, M.S.; Bansal, N.K.; Kumar, A.; Bansal, P.K.; Malik, M.A.S.; 1987. Solar crop drying-vol.1. CRC Press Inc., Florida. 30. Headley, O.S.C.; Harvey, W.O.N.; 1987. Solar drying in the Eastern Caribbean. Solar Drying of Agricultural Products, Proceedings of CNRE Technical Meeting. 31. Reuss, M.; 1993. Solar drying in Europe. ISES Solar World Conference, Budapest. 32. Yağcıoğlu, A.; 1996. Ürünişleme tekniği. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları nno:517, Bornova, İzmir. 33. Hendley, A.J.; 1996. Drying foods. http://www.cahe.nmsu.edu 34. Hall, C.W.;. Dictionary of drying. Marcel Deccer, Inc., NewYork and Basel. 35. Güner, M.; 1991. Kurutmanın bilimsel temelleri, kurutma modelleri ve güneşli kurutucular. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No: 1205, Derlemeler: 48, Ankara. 36. Brenndorfer, B.; Kennedy, L.; Bateman, C.O.O.; Trim, D.S.; Mrema, G.C.; Brobby, C.W.; 1985. Solar Dryers: Their role in Post-harvest processing. Commonwealth Science Council. 37. Szulmayer, W.; 1971. From sun drying to solar dehydration, I-Methods and equipment. Food Technology in Australia, September. 38. Horn, M.; 1988. Solar drying of agricultural products in developing countries. 6.International Sonnenforum, Vol.2. 39. Mühlbauer, W.; Lutz, K.; Müller, J.; Reisinger, G.; 1987. Solar crop dryer for tropical and subtropical countries. International Workshop on Solar Energy, 9-15 February, Manila, Phillipines. 40. Imre, L.; 1993. General aspects for designing solar dryers. ISES Solar World Conference, Budapest. 41. Bolin, H.R.; Salunkhe, D.K.; 1982. Food dehydration by solar energy. Critical reviews in Food science and nutrition, Vol.16, N.4. 42. Charters, W.W.S.; MacDonald, R.W.G.; Kaye, D.R.; Xiaoren, S.; 1989. Passive greenhouse type solar dryers and their development. RERIC International Energy Journal, Vol.11, No.2, December. 43. Tsamparlis, M.; 1990. Solar drying for real applications. Drying Technology, Vol.8, No.2, pp.261-285. 44. Sodha, M.S.; Chandra, R.; 1994. Solar drying systems and their testing procedures: A review. Energy Conservation and Management, Vol.35, No.3, pp.219-267. 45. Atagündüz, G.; Ateş, T.; 1983. Kabak çekirdeğinin bir pasif güneş kurutucusunda kurutulması. Isı Bilimi ve Tekniği 9. Ulusal Kongresi, 20-22 Eylül, Elazığ.
Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal Kongresi Tekirdağ 693 46. Ergüneş, G.; Özgöz, E.; 1995. Bazı sebzelerin sera içinde kurutma karakteristikleri. Tarımsal Mekanizasyon 16.Ulusal Kongresi, 5-7 Eylül, Bursa. 47. Tırıs, Ç;. Tarımsal ürünlerin kurutulması için gelitirilmiş küçük ölçekli bir güneşli kurutma sistemi. 48. Helwa, H.H.; Abdel-Rahim, Z.S.; 1997. Experimental study of the performance of solar dryers with pebble beds. Energy Sources, 19, 579-591. 49. Fournier, M.; Guinebault, A.; 1995. The shell dryer-modelling and experimentation. Renewable Energy, Vol.6, No.4, pp.459-463. 50. Aydın, M.; Özbalta, N.; Güngör, A.; Düzbastılr, M.; Konuk, F.; 1996. Yetiştirme amaçlı katkılı plastik örtülü serada çekirdeksiz üzümün kurutulmasındaki tasarım parametrelerinin belirlenmesi üzerine bir araştırma. 16.Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi, 5-7 Eylül, Bursa. 51. Güngör, A.; Ayvaz, H.;. Aktif yeniden dolaşımlı, kabinet tipi güneş enerjili hava ısıtıcılı bir kurutucuda elma kurutulması. 52. Garango, T.; Sawadogo, A.E.; 1987. Vegetable solar dryers in Burkina Faso. Proceedings of CNRE Technical Meeting, Stuttgart.