T.C. MALİYE BAKANLIĞI Muhasebat Genel Müdürlüğü

T.C. MALİYE BAKANLIĞI Muhasebat Genel Müdürlüğü BÜTÇE GELİRLERİ YARDIMCI HESAPLARININ İRDELENMESİ, HUKUKİ DAYANAKLARININ ARAŞTIRILMASI VE BÜTÇE GELİRLERİ YARDIMCI HESAPLAR CETVELİNİN GÜNCELLEŞTİRİLMESİ İLE İLGİLİ ÖNERİLER HAVVA TAŞTAN Devlet Muhasebe Uzman Yardımcısı Devlet Muhasebe Uzmanları Görev ve Çalışma Yönetmeliği uyarınca ARAŞTIRMA RAPORU olarak hazırlanmıştır. Ankara Kasım-2007

1 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR... 6 GİRİŞ... 7 BİRİNCİ BÖLÜM... 11 İKİNCİ BÖLÜM... 15 1 1 1 1 Beyana Dayanan Gelir Vergisi... 15 1 1 1 2 Basit Usulde Gelir Vergisi... 17 1 1 1 3 Gelir Vergisi Tevkifatı... 18 1 1 1 4 Gelir Geçici Vergisi... 19 1 1 2 1 Beyana Dayanan Kurumlar Vergisi... 21 1 1 2 2 Kurumlar Vergisi Tevkifatı... 23 1 1 2 3 Kurumlar Geçici Vergisi... 24 1 2 1 1 Veraset ve İntikal Vergisi... 25 1 2 2 1 Motorlu Taşıtlar Vergisi... 27 1 3 1 1 Beyana Dayanan Katma Değer Vergisi... 29 1 3 1 2 Tevkif Suretiyle Kesilen Katma Değer Vergisi... 32 1 3 2 1 Petrol ve Doğalgaz Ürünleri... 34 1 3 2 2 Motorlu Taşıt Araçları... 34 1 3 2 3 Alkollü İçkiler... 34 1 3 2 4 Tütün Mamülleri... 34 1 3 2 5 Kolalı Gazozlar... 34 1 3 2 6 Dayanıklı Tüketim Malları ve Diğer Mallar... 34 1 3 3 1 Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi... 37 1 3 4 1 Şans Oyunları Vergisi... 38 1 3 5 1 Özel İletişim Vergisi... 40 1 4 1 1 Gümrük Vergileri... 41 1 4 1 2 Ek Mali Yükümlülük... 41 1 4 2 1 İthalde Alınan Katma Değer Vergisi... 44 1 5 1 1 Damga Vergisi... 45 1 5 2 1 Eğitime Katkı Payı Ayrılması Gereken Damga Vergileri... 49 1 6 1 1 Ticaret Sicil Harçları... 50 1 6 1 99 Diğer Yargı Harçları... 50 1 6 1 2 Esnaf Sicil Harçları... 53 1 6 2 1 Noter Harçları... 54 1 6 3 1 Vergi Yargısı Harçları... 55 1 6 4 1 Tapu Harçları... 55 1 6 5 1 Pasaport ve Konsolosluk Harçları... 57 1 6 6 1 Gemi ve Liman Harçları... 58 1 6 7 1 Avcılık Belgesi Harçları... 59 1 6 7 99 Diğer İmtiyazname, Ruhsatname ve Diploma Harçları... 59 1 6 8 1 Trafik Harçları... 61 1 6 9 1 Yurtdışı Çıkış Harçları... 62 1 6 9 2 Eğitime Katkı Payı Ayrılması Gereken Harçlar... 63 1 6 9 3 Özel Güvenlik Harçları... 64 3 1 1 1 Şartname, Basılı Evrak, Form Satış Gelirleri... 65 3 1 1 2 Kitap, Yayın vb. Satış Gelirleri... 65 3 1 1 3 Banka Çekleri Değerli Kağıt Bedelleri... 66 3 1 1 4 Diğer Değerli Kağıt Bedelleri... 66 3 1 1 5 Gemi Sağlık Cüzdanı Bedelleri... 68

3 1 2 1 Teftiş ve Denetleme Ücret ve Payları... 69 3 1 2 2 Muayene, Denetim ve Kontrol Ücretleri... 69 3 1 2 3 Avukatlık Vekalet Ücret Gelirleri... 70 3 1 2 4 Kurs, Toplantı, Seminer Eğitim vb. Faaliyet Gelirleri... 70 3 1 2 6 Laboratuvar Deney ve Analiz Gelirleri... 71 3 1 2 8 Yol, Köprü ve Tünel Ücret Gelirleri... 71 3 1 2 13 Ölçü ve Ayar Hizmet Gelirleri... 72 3 1 2 14 Çevre Kirliliğini Önleme Gelirleri... 72 5 1 9 4 Çevre Kredi Faizleri... 72 5 2 5 18 İthalden Yüzde Bir ve Binde Beş Oranında Alınan Çevre Katkı Payı... 72 5 2 5 19 Belediyelerden Alınan Yüzde Bir Oranında Çevre Katkı Payı... 72 5 9 1 12 Çevre Kredi Anaparası... 72 3 1 2 15 Sivil Savunma Gelirleri... 74 3 1 2 16 Elektrik Enerjisi Gelirleri... 75 3 1 2 17 Serbest Bölge Gelirleri... 77 3 1 2 18 Kooperatifçiliği Tanıtım ve Eğitim Gelirleri... 78 3 2 1 1 RTÜK Lisans Ücreti... 79 3 2 1 2 RTÜK Yayın İzni Ücreti... 79 3 2 1 3 Sağlık Malzeme Hizmetleri Ruhsat Bedeli... 79 3 2 1 4 Yatırımları Teşvik Gelirleri... 80 3 2 1 7 İletişim Araçları Ruhsatname ve Sertifika Ücretleri... 81 3 2 1 8 İletişim Araçları Kullanım Ücretleri... 81 3 3 1 1 KİT den Elde Edilen Gelirler... 82 3 3 1 2 İştirak Gelirleri... 82 3 3 1 3 Yeniden Değerleme Farkları... 82 3 3 1 5 Kamu Bankalarından Elde Edilen Temettü Gelirleri... 82 3 3 1 99 Diğer Hazine Portföyü ve İştirak Gelirleri... 82 3 3 2 1 Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğünden... 82 3 3 2 2 Devlet Malzeme Ofisi Genel Müdürlüğünden... 82 3 3 2 3 Kıyı Emniyeti ve Gemi Kurtarma İşletmeleri Genel Müdürlüğünden... 82 3 3 2 4 Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığından... 82 3 3 1 4 2. Tip Telekomünikasyon Ruhsatı ve Genel İzin Gelirleri... 84 3 4 1 1 Resmi Basımevleri, Okullar Kurumlar Hasılatı... 85 3 5 1 1 Döner Sermayelerin Aylık Gayrisafi Hasılatından Aktarmalar... 86 3 5 1 2 Döner Sermayelerin Yıl Sonu Karlarından Aktarmalar... 86 4 6 1 12 Döner Sermaye Karlarından Sermayeye Eklenen Gelirler... 86 3 6 1 1 Lojman Kira Gelirleri... 87 3 6 1 2 Ecrimisil Gelirleri... 87 3 6 1 3 Sosyal Tesis Kira Gelirleri... 87 3 9 9 1 Para Basımı Gelirleri... 89 3 9 9 2 İşletme Mükelleflerinden Tahsil Olunan Amortisman Ücretleri... 89 3 9 9 4 Yurt Dışı Dövizli Askerlik Gelirleri... 89 3 9 9 5 Tarımsal Amaçlı Kooperatif Kredi Dönüş Gelirleri... 90 5 1 9 2 Hazine Alacağına Dönüşen Tohumluk Kredilerin Faizleri... 90 5 3 9 4 Hazine Alacağına Dönüşen Tohumluk Kredilerin Gecikme Zamları... 90 4 Alınan Bağış ve Yardımlar ile Özel Gelirler... 91 4 1 Yurt dışından Alınan Bağış ve Yardımlar... 91 4 2 Merkezi Yönetim Bütçesine Dahil İdarelerden Alınan Bağış ve Yardımlar... 91 4 3 Diğer İdarelerden Alınan Bağış ve Yardımlar... 91 4 4 Kurumlardan ve Kişilerden Alınan Yardım ve Bağışlar... 91 2

4 5 Proje Yardımları... 91 4 6 1 1 İç ve Dış Tanıtım Gelirleri... 92 4 6 1 2 Harita ve Kadastro Bedeli... 92 4 6 1 3 Saray Köşk ve Kasır Gelirleri... 92 4 6 1 4 Basılı Kağıt ve Plaka Satış Gelirleri... 93 4 6 1 5 Nato Anlaşma Karşılıkları... 93 4 6 1 6 Çıraklık Mesleki ve Teknik Eğitim Gelirleri... 94 5 2 5 10 3308 SK. Mülga 32/2-C maddesi Uyarınca Alınan Fon Payı... 94 4 6 1 7 TSK Mal ve Hizmet Satış Gelirleri... 94 4 6 1 8 Kara, Deniz ve Hava Taşıt Kira Gelirleri... 95 4 6 1 9 Organize Sanayi Bölge Gelirleri... 95 4 6 1 10 Gıda Maddesi Üretim İzin Gelirleri... 95 4 6 1 13 Konvertibl Olmayan Konsolosluk Gelirleri... 97 4 6 1 14 Deprem Nedeniyle Yapılan Bağış Hibe ve Yardımlar... 97 4 6 1 16 Ücretle Yapılacak İş ve Hizmet Karşılıkları... 97 4 6 1 15 Yol ve Tünel Geçiş Ücretleri... 98 4 6 1 17 Köprü Geçiş Ücretleri... 98 4 6 1 18 Gayrimenkul Satış ve Kira Gelirleri... 98 4 6 1 19 Şartlı Bağış ve Yardımlar... 99 4 6 1 20 Hurda Gemi Satış Geliri... 99 4 6 1 21 Yabancı Uyruklu Öğrenci Eğitim Karşılığı... 100 4 6 1 22 Kamu Bankalarından Nakledilen Personel Ücreti... 100 4 6 1 99 Diğer Özel Gelirler... 101 5 1 1 1 Dış Borcun İkrazından Doğan Alacaklar Faizleri... 102 5 1 2 1 Para Piyasası Nakit İşlemleri Alacakları Faizleri... 102 5 1 3 1 Kurumca Verilen Borçlardan Alacakların Faizleri... 102 5 1 4 1 Takipteki Kurum Alacakları Faizleri... 102 5 1 5 1 Menkul Kıymet ve Gecikmiş Ödemeler Faizleri... 102 5 1 6 1 Borçlanma Senedi Geçmiş Gün Faizleri... 102 5 1 7 1 Borçlanma Senedi Primli Satış Gelirleri... 102 5 1 9 5 İkrazlardan Geri Alınanlar... 102 8 Alacaklardan Tahsilat... 102 8 1 Yurtiçi Alacaklardan Tahsilat... 102 8 2 Yurtdışı Alacaklardan Tahsilat... 102 5 1 8 1 Vergi, Resim ve Harç Gecikme Faizleri... 104 5 2 1 1 Mükerrer Sigorta Şirketlerden Alınan... 104 5 2 1 2 Petrolden Devlet Hakkı... 104 5 2 1 5 Petrolden Devlet Hissesi... 104 5 2 1 3 Madenlerden Devlet Hakkı... 105 5 2 1 4 Oyun Kağıtları Gelirleri... 105 5 2 2 1 Yargı Harçlarından Alınan Paylar... 106 5 2 2 2 Noter Harçlarından Alınan Paylar... 106 5 2 2 3 Ticaret Sicil Harçlarından Alınan Paylar... 106 5 2 2 4 Savunma Sanayi Destekleme Fonu Payları... 106 5 2 5 2 Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlardan Alınan Paylar... 109 5 2 5 20 İMKB den Alınan Paylar... 109 5 2 5 3 Mahalli İdarelerden Alınan Paylar... 109 5 2 5 4 Eğitim Özel Geliri... 110 5 2 5 5 Fonlardan Aktarmalar... 110 5 2 5 6 Tasfiye Edilen Fon Gelirleri... 111 3

5 2 5 7 RTÜK ten Elde Edilen Eğitime Katkı Payı... 113 5 2 5 8 GSM İşletmelerinden Alınan Hazine Payları... 113 5 2 5 9 Evrensel Hizmet Gelirleri... 114 5 2 5 11 İthalatta Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Kesintisi... 115 5 2 5 12 Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Kesintisi... 115 5 3 9 3 Cezai Faiz (Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu Kesintisi)... 115 5 2 5 13 Müşterek Bahis Hasılatından Elde Edilen Gelirler... 117 5 2 5 14 Bandrol, Kayıt, Tescil, Ücret ve Payları... 117 5 2 5 15 Bağıtlanan Sözleşmelerden Alınan Kurum Payı... 120 5 2 5 16 Araştırma Projesi Gelirleri Payı... 120 5 2 5 17 Trafik Sigorta Payları... 121 5 3 1 1 Yargı Para Cezaları... 121 5 3 2 1 Trafik Para Cezaları... 123 5 3 3 1 Trafik Para Cezaları... 123 5 3 2 2 Karayolu Taşıma Kanununa Göre Alınan İdari Para Cezaları... 124 5 3 2 3 Karayolu Geçiş Ücretleri İdari Para Cezaları... 124 5 3 2 4 Çevre İdari Para Cezaları... 125 5 3 2 5 Doğalgaz Piyasası Kanunu Uyarınca Alınan İdari Para Cezaları... 125 5 3 2 6 Petrol Piyasası Kanunu Uyarınca Alınan İdari Para Cezaları... 125 5 3 2 7 Sıvılaştırılmış Petrol Gazları Piyasası Kanunu Uyarınca Alınan İdari Para Cezaları... 125 5 3 3 2 Şeker Kanununa Göre Alınan İdari Para Cezaları... 126 5 3 3 3 Elektrik Piyasası Kanunu Uyarınca Alınan İdari Para Cezaları... 126 5 3 4 1 Vergi ve Diğer Amme Alacakları Gecikme Zamları... 126 5 3 4 2 Vergi Barışı TEFE Tutarı... 127 5 3 4 3 Vergi Barışı Geç Ödeme Zammı... 127 5 3 4 4 Vergi Barışı Kıymetli Maden ve Ziynet Eşyası Beyanı... 127 5 9 1 1 İrat Kaydedilecek Nakdi Teminatlar... 130 5 9 1 2 İrat Kaydedilecek Hisse Senedi ve Tahviller... 130 5 9 1 3 İrat Kaydedilecek Teminat Mektupları... 130 5 9 1 5 Para Farkları... 136 5 9 1 6 Kişilerden Alacaklar... 137 5 1 9 1 Kişilerden Alacaklar Faizleri... 137 5 9 1 7 Afetlerde Kullanılacak Gelirler... 139 5 9 1 8 Orman Köylülerini Kalkındırma Gelirleri... 139 5 9 1 9 Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrol Gelirleri... 140 5 9 1 10 Milli Parkları Koruma ve Geliştirme Gelirleri... 142 5 9 1 11 Mera Gelirleri... 142 6 Sermaye Gelirleri... 143 6 1 1 1 Lojman Satış Gelirleri... 143 6 1 2 1 Sosyal Tesis Satış Gelirleri... 143 6 1 3 1 Diğer Bina Satış Gelirleri... 143 6 1 4 1 Arazi Satışı... 143 6 1 5 1 Arsa Satışı... 143 6 1 9 99 Diğer Çeşitli Taşınmaz Satış Geliri... 143 6 2 1 1 Taşınır Satış Gelirleri... 144 6 2 2 1 Taşıt Satış Gelirleri... 144 6 2 3 1 Stok Satış Gelirleri... 146 6 3 1 1 Tahvil Senet ve Bonolar... 146 6 3 2 1 Altın... 147 4

6 3 3 1 Altın Dışındaki Kıymetli Madenler... 147 6 3 4 1 Konvertibl Olmayan Yabancı Paralar... 147 6 3 9 99 Diğer Çeşitli Menkul Varlıklar... 147 6 9 1 1 Enerji Dağıtım ve Santralleri Devri Geliri... 147 6 9 2 1 Telekom Hisse Satış Geliri... 148 SONUÇ ve ÖNERİLER... 150 KAYNAKÇA... 156 TABLO-1a... 163 TABLO-1b... 164 TABLO-1c... 166 TABLO-1d... 172 TABLO-2a... 201 TABLO-2b... 202 TABLO-2c... 209 TABLO-3a... 211 TABLO-3b... 212 TABLO-3c... 213 TABLO-3d... 215 5

6 KISALTMALAR GFS ESA 95 KHK BKK GVK KVK KDVK KDV ÖTVK YTL RTÜK KİT İDT NATO TSK TBMM SK. İMKB CİF FOB LPG TEFE GSM GAP A.Ş. syf. PTT B.K.İ T.C. EPDK DSİ EİE : Government Finance Statistics, Devlet Mali İstatistikleri : European System of İntegrated Economic Accounts, Avrupa Hesaplar Sistemi 1995 : Kanun Hükmünde Kararname : Bakanlar Kurulu Kararı : Gelir Vergisi Kanunu : Kurumlar Vergisi Kanunu : Katma Değer Vergisi Kanunu : Katma Değer Vergisi : Özel Tüketim Vergisi Kanunu : Yeni Türk Lirası : Radyo ve Televizyon Üst Kurumu : Kamu İktisadi Teşebbüsü : İktisadi Devlet Teşekkülü : North Atlantic Treaty Organization : Türk Silahlı Kuvvetleri : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Sayılı Kanun : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası : Cost, İnsurance and Freight; mal bedeli, sigorta gideri ve nakliye gideri : Free on Board, Gemiye teslime kadar olan masrafların toplamı : Sıvılaştırılmış Petrol Gazları : Toptan Eşya Fiyat Endeksi : Global System for Mobile Communications, Mobil İletişim İçin Küresel Sistem Sistemi : Güney Doğu Anadolu Projesi : Anonim Şirketi : Sayfa : Posta ve Telgraf Teşkilatı : Bölge Kurucu ve İşketicisi, Serbest bölgenin özel sektör tarafından kurulması ve işletilmesi halinde, bölgeyi kuran ve işleten kuruluş : Türkiye Cumhuriyeti : Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu : Devlet Su İşleri : Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü

7 GİRİŞ Bilindiği üzere, kamu yönetimi, topluluk halinde yaşayan insanların birbirleriyle olan ilişkilerinin belirli bir disiplin altında düzenlenmesi, ortaya çıkan toplumsal olayların yönlendirilmesi ve toplumun yönetilmesidir. Kamu yönetimi altında Devlet tarafından verilen hizmetler günün koşullarına göre sürekli artmaktadır. Klasik anlayışa göre Devlet tarafından adalet, savunma, emniyet hizmetleri verilirken zamanla bu anlayışta yaşanan değişiklik ile Devlet, ekonomik gelişimi ve istikrarı sağlama görevi üstlenmiştir. Bu sorumluluk Devletin vermiş olduğu hizmetlerin artması ile sonuçlanmıştır. Klasik anlayışa göre verilen hizmetlerin yanında Devlet ekonomik gelişime katkıda bulunan eğitim, sağlık hizmetlerini de üzerine almıştır. Devletin bu hizmetleri yerine getirebilmesi için gelir elde etmesi ve gelirlerin sınırlı olması dolayısıyla kamu harcamalarını belirli bir disiplin altında yapması gerekmektedir. Devlet kamu harcamalarını ancak hukuki düzen ile disiplin altına almaktadır. Bundan dolayı kamu gelir ve giderlerinin kontrol edilmesini ve disiplin altına alınmasını sağlamak amacıyla ortaya çıkan bütçe de zamanla hukuki bir nitelik kazanmıştır. 1 Günümüzde bütçe, belirli bir dönemdeki gelir ve gider tahminleri ile bunların uygulanmasına ilişkin hususları gösteren ve usulüne uygun olarak yürürlüğe konulan belgeyi ifade etmektedir. Gelir ve giderlerin bütçelerde çok çeşitli şekillerde gösterilmesi mümkün bulunmakta olup Türk Bütçe Sistemi bu konuda değişik aşamalar geçirmiştir. Osmanlı döneminde 1856 yılında Islahat Fermanı ile birlikte yayımlanan Bütçe Nizamnamesinde yer alan bütçeye ilişkin hükümler çerçevesinde Devletin tüm gelir ve giderlerini gösteren Muvazene Defteri hazırlanmıştır. İlk defa bütçe 1876 anayasası ile hüküm altına alınmasına rağmen ancak 1908 II. Meşrutiyet döneminde Millet Meclisinin onaylamasıyla yürürlüğe girmiştir. Ayrıca, bu dönemde bütçe belirli bir disiplin altında yürütülememiştir. Cumhuriyet döneminde 1924 yılı Anayasası ve 1927 yılında yayımlanan Muhasebe-i Umumiye Kanunu hükümlerine uyularak bütçe, gerçek anlamda hukuki ve teknik yönleriyle hazırlanıp uygulamaya konulmuştur. 2 Bütçenin kuramsal gelişimine baktığımızda; denetim, yönetim ve planlama aracı olarak hizmet etme özelliğine göre geleneksel (klasik) bütçe, performans bütçe, program bütçe sistemi olarak üçe ayrılmaktadır. 1920-1963 yılları arasında geleneksel bütçe sistemi, 1964-1972 yılları arasında ise performans bütçe sistemi kullanılmıştır. Performans bütçe sistemi için 1961 yılında planlı kalkınma modeli doğrultusunda Devlet Planlama Teşkilatının kurulmasıyla birlikte hazırlanan 5 yıllık kalkınma planı ve yıllık programlar temel kriter oluşturmuştur. 1973 yılında ise geleneksel bütçe sisteminin sağladığı parasal denetim ile performans bütçe sisteminin hizmet verimliliği ve etkinliğin denetimi fonksiyonlarının yanında bütçenin stratejik bir planlama aracı olarak kullanılmasını amaçlayan program bütçe sistemine geçilmiştir. 1 COŞKUN Gülay: Devlet Bütçesi (Türk Bütçe Sistemi), Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara 2000, syf 1 2 COŞKUN Gülay: Devlet Bütçesi (Türk Bütçe Sistemi), Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara 2000, syf 18

8 1920-1963 yılları arasında uygulanmış olan geleneksel bütçe sisteminde bütçe gelirleri; 1920-1924 yılları arasında bölüm ve fasıl şeklinde, 1924-1963 yılları arasında ise kısım, bölüm ve madde şeklinde bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. 1964-1972 yılları arasında bütçe gelirleri kodlama sistemi düzeninde iki ve üç haneli numaralar verilerek üç düzeyli olarak sınıflandırılmıştır. 1973 yılından sonra program bütçe sistemine geçilmesiyle bütçe gelirlerinin sınıflandırılmasında dört düzeyli bir kodlama sistemi kullanılmıştır. Bu kodlama sistemi her düzeye verilen isimler hariç şu andaki kodlama ile aynıdır. 1973 yılında bütçe gelirlerinin sınıflandırılmasında; birinci düzeydeki kodlara gelir türü, ikinci düzeydeki kodlara bölüm, üçüncü düzeydeki kodlara kesim ve dördüncü düzeydeki kodlara madde denilmiştir. Program bütçe sistemi ile bütçe giderlerinin sınıflandırılmasında program sorumlularının tespiti amaçlanmış fakat istenilen hedefe ulaşılamayarak sınıflandırmanın sistematiği kaybedilmiş ve yeterli bir kurumsal sınıflandırma ve fonksiyonel sınıflandırma yapılamamıştır. Analize elverişli bir ortam yaratılamayınca ve mevcut kodlama uluslararası karşılaştırmaların yapılmasına imkan vermeyince yeni bütçe sınıflandırması arayışları başlamıştır. 1995 yılında kamunun yeniden yapılandırılmasını amaçlayan Kamu Mali Yönetim Projesi kapsamında yeni bir bütçe sınıflandırması üzerine çalışmalar başlatılmış, 1998 yılında IMF uzmanlarıyla birlikte çalışılarak GFS 3 esasına dayalı bir sınıflandırma modeli ortaya konulmuştur. Daha sonra bu uygulamaya bir süre ara verilmiş ve Avrupa Birliğine katılım sürecinde bütçe kodlamasının uluslararası standartlara uygun hale getirilmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. 1998 yılında tamamlanmış olan yeni bütçe kod yapısı, yeniden gözden geçirilerek GFS deki değişikliklere ve Avrupa Birliğinde uygulanan ESA 95 4 standardına uygun hale getirilmiştir. Detaylı bir kurumsal sınıflandırmayla program sorumlularının tespitine imkan vermesi, mevcut bütçede var olmayan fonksiyonel sınıflandırmanın sağlanması, aynı kodlamanın konsolide bütçeli kuruluşlar dışındaki kuruluşlarda da uygulanabilir olması, uluslararası karşılaştırmalara imkan vermesi, analize elverişli olması ve istatistiksel veriler üretmeye imkan vermesi nedenleriyle yeni bütçe kodlaması Analitik Bütçe Sınıflandırması olarak adlandırılmıştır. 5 Analitik Bütçe Sınıflandırması; kurumsal sınıflandırma, fonksiyonel sınıflandırma ve ekonomik sınıflandırma olmak üzere üç ana gruptan oluşmakta olup, fonksiyonel sınıflandırma ile ekonomik sınıflandırma arasında ayrıca finansman tipi sınıflandırma yer almaktadır. Devlet faaliyetleri ile bu faaliyetlerin milli ekonominin geneli veya bölümleri üzerindeki etkisinin analizi için Devlet faaliyetleri kurumsal, fonksiyonel, finansal ve ekonomik sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Bu sınıflandırmaya göre yapılan bütçe kodlaması kamu mali işlemleri olan gelir, gider, açık ve finansmanı kapsamaktadır. 3 Government Finance Statistics, Devlet Mali İstatistikleri 4 European System of İntegrated Economic Accounts, Avrupa Hesaplar Sistemi 1995 5 Analitik Bütçe Sınıflandırması Eğitim El Kitabı, Maliye Bakanlığı Bütçe Mali Kontrol Genel Müdürlüğü

9 Analitik bütçe sınıflandırmasında ilk bölümde siyasi ve idari sorumluluğun belirlenmesi ve program sorumlularının tespiti amacıyla oluşturulmuş olan kurumsal sınıflandırma yer almaktadır. Kurumsal sınıflandırma dört düzeyli bir kod yapısından oluşmaktadır. Kurumsal sınıflandırmanın birinci düzeyinde, bakanlıklar ve anayasal olarak eşdeğer idareler ile bütçe türleri itibariyle bir sınıflandırma yer almaktadır. İkinci düzeyde, birinci düzeyde tanımlanan yöneticilere karşı doğrudan sorumlu birimler; üçüncü düzeyde, ana hizmet birimleri gibi ikinci düzeye bağlı olan ve kurumsal politikanın uygulanmasından sorumlu olan birimler; dördüncü düzeyde ise, destek ve lojistik birimler ile politikaları uygulayan ve hizmetten yararlananlarla doğrudan muhatap olan birimler yer almaktadır. Üçüncü ve dördüncü düzeyde kurumların teşkilatına ilişkin mevzuatına ve teşkilat şemasına uygun olarak sınıflandırılan idari birimler yer almakta ve bu birimler harcama yetkilisinin belirlenmesinde esas alınmaktadır. Analitik bütçe sınıflandırmasının ikinci bölümünde; Devlet faaliyetlerinin ve bu faaliyetlere yönelik harcamaların zaman serileri boyunca izlenmesi, uluslararası karşılaştırma imkanının elde edilmesi ve bütçe politikalarının oluşturulmasında sektörel ayrımların yapılabilmesi amacıyla oluşturulan fonksiyonel sınıflandırma yer almaktadır. Fonksiyonel sınıflandırma dört düzeyli bir kod grubundan oluşmaktadır. Birinci düzey, Devlet faaliyetlerini on ana fonksiyona ayırmaktadır. Ana fonksiyonlar, ikinci düzeyde alt fonksiyonlara bölünmektedir. Üçüncü düzey kodlar ise, nihai hizmetleri göstermektedir. Fonksiyonel sınıflandırmanın dördüncü düzeyi de, özel olarak izlemeyi gerektiren bazı kurumsal planlama ihtiyaçlarının karşılanması ve izlenmesi amacıyla yapıya dahil edilmiştir. Sınıflandırmanın üçüncü bölümünde ise yapılan harcamaların hangi kaynaktan finanse edildiğini gösteren finansal sınıflandırma yer almaktadır. Finansal sınıflandırma; genel bütçe, özel bütçe, sosyal güvenlik kurumları, bütçe dışı fonlar, özerk kuruluşlar, döner sermayeler, özel ödenekler, dış proje kredileri olmak üzere sekize ayrılmış tek haneli koddan oluşmaktadır. Sınıflandırmanın dördüncü bölümünde yer alan ekonomik sınıflandırma ise Devletin görev ve fonksiyonlarını yerine getirirken yürüttüğü faaliyetlerin, milli ekonomiye, piyasalara ve gelir dağılımına etkilerinin planlanması, izlenmesi ve değerlendirilmesi amacıyla oluşturulmuştur. Ekonomik sınıflandırma; gelirlerin, harcama ve borç vermenin, finansmanın (gelir-gider farkı) sınıflandırması şeklinde üç bölümden oluşmaktadır. Gelir ile harcama ve borç vermenin sınıflandırılmasında, karşılıklı veya karşılıksız, cari veya sermaye ayırımı öncelik taşımaktadır. Karşılıksız işlemler, kanunun emrettiği hususlarda bir mal veya hizmet karşılığı olmadan yapılan, burs ödemeleri veya vergi gelirleri gibi tahsilat ve ödemeleri kapsar. Sermaye ve cari ayrımında ise, bütçe hazırlama rehberi ile bütçe kanununda belirlenmiş asgari değer ile kullanım ömrü dikkate alınmaktadır. Finansmanın (gelir-gider farkının) sınıflandırması ise, bütçe gelirleri ile giderleri arasındaki açığın hangi kaynaklardan, hangi şartlarla finanse edildiğini göstermektedir. Aynı şekilde bütçe gelirleri ile giderleri arasında bir fazlalığın söz konusu olması halinde de bu fazlalığın nasıl değerlendirildiği hususu, finansman sınıflandırması kapsamına girmektedir.

10 Ayrıca, bütçe sınıflandırması ile muhasebe hesapları arasında karşılıklı bir ilişki söz konusu olup idari hesaplar hesap verilebilirlik ilkesine ve bütçe kodlamasına uygun olarak düzenlenmiştir. Ülke genelinde genel bütçeli idarelerde muhasebe kayıtlarının tutulduğu say2000i sisteminde kullanılan, hesap kodlarının belirtildiği Genel Bütçe Detaylı Hesap Planı da bütçe kodlama sistemine uygun şekilde düzenlenmiştir. Bu çalışmada bütçe gelirleri sınıflandırmasının şimdiye kadarki gelişim sürecinde gelinen son aşama ve bundan sonra yapılabilecek değişikliklerle 2007 yılı için hazırlanan Genel Bütçe Detaylı Hesap Planı nda yer alan 800 kodlu bütçe gelirlerinin dört düzeyli hesap kodları incelenmiştir. Birinci bölümde hesap kodları irdelenmiş olup, ikinci bölümde söz konusu hesap kodlarının hukuki dayanakları sunulmuştur. En son olarak sonuç kısmında bütçe gelirlerinin sınıflandırılması konusunda eleştiriler ve öneriler yer almaktadır.

11 BİRİNCİ BÖLÜM Analitik bütçe sınıflandırmasında gelirler dört düzeyli bir kod yapısıyla ekonomik sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü düzey gelir kodları sırasıyla Tablo-1a, Tablo-1b, Tablo-1c ve Tablo-1d deki şekilde sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmada yer alan 2 Sosyal Güvenlik Gelirleri, Sosyal Güvenlik Kurumuna bağlı olan Bağ-Kur, SSK ve Emekli Sandığının üyelerinden ve işverenlerden alınan primlerin kaydedildiği hesap kodudur. Bu kurumlar genel bütçe kapsamında yer almadıkları için 2 Sosyal Güvenlik Gelirleri Genel Bütçe Detaylı Hesap Planında yer almamaktadır. O yüzden bu çalışmada da dikkate alınmamıştır. Tablo-2a ve Tablo-2b deki 2004, 2005 ve 2006 yılı bütçe gelirlerini karşılaştırdığımızda her bir gelir rakamsal olarak artmıştır fakat bütçe gelirleri içindeki paylarda; Türk Telekom un hisselerinin satışından dolayı sermaye gelirlerinin payı vergi gelirlerinin payını olumsuz etkileyecek şekilde artmıştır. Fakat hisse satışından elde edilecek gelir belirli bir dönemi kapsadığı için bu durum geçicidir. Genel Bütçe Detaylı Hesap Planında birinci düzey hesap kodu olarak tanımlanan Vergi Gelirleri ; karşılıksız, zorunlu transfer niteliğine sahip vergi gelirlerinden ve Devletin belirli hizmetler karşılığında o hizmetten yararlanmış olan kişiden tahsil ettiği harçlardan oluşmaktadır. Devletin tasarrufu altındaki varlıkları üzerinden elde ettiği kira, kar payı gelirleri ile mal ve hizmetlerin satışından elde ettiği gelirler 3 Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri içinde yer almaktadır. Devlete yurt dışından ve yurt içinden gönüllü olarak yapılan bağış ve yardımlar ile belirli hizmetlere kullanılmak üzere tahsil edilen özel gelirler 4 Alınan Bağış ve Yardımlar ile Özel Gelirler hesap koduna kaydedilmektedir. Devletin elde ettiği faiz gelirleri, genel bütçeye genel yönetim kapsamındaki diğer idarelerden veya gerçek ve tüzel kişilerden aktarılan paylar ile para cezaları 5 Diğer Gelirler ve Devletin taşınır ve taşınmaz mallarının satışından elde edilen gelirler ise 6 Sermaye Gelirleri hesap kodları altında takip edilmektedir. 2006 yılı bütçe gelirleri içinde vergi gelirleri %81,2 oranla en çok paya sahiptir. Daha sonra bütçe gelirlerinin %12 sini 5 Diğer Gelirler, %4,4 ünü 3 Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri, %1,3 ünü 4 Alınan Bağış ve Yardımlar ile Özel Gelirler ve en son %1,1 ini 6 Sermaye Gelirleri oluşturmaktadır. 6 Birinci düzey hesap kodlarının ikinci, üçüncü ve dördüncü düzey sınıflandırması Tablo-1d de görüleceği üzere genel olarak bütçe gelirlerinin hukuki dayanağına göre yapılmıştır. Vergi gelirleri altında ikinci düzey hesap kodu olarak tanımlanan 1 1 Gelir ve Kazanç Üzerinden Alınan Vergiler, gerçek ve tüzel kişilerin kazançları üzerinden ilgili kanunlara göre belli oranlarda tarh, tahakkuk ve tahsil edilen gelir ve kurumlar vergisini içermektedir. Tablo-2c de; gelir ve kazanç üzerinden alınan vergilerin vergi gelirleri içinde %30 paya sahip olduğu görülmektedir. Gelir ve kazanç üzerinden alınan vergilerin altında yer alan Gelir Vergisi, vergi gelirleri içinde özel tüketim vergisinden sonra %21 oranla ikinci büyük paya sahiptir. Kurumlar Vergisi ise 2004 ve 2005 yıllarındaki %10 luk payını koruyamamış 2006 yılında hem rakamsal hem oransal olarak düşmüş ve 2006 yılında vergi gelirlerinin %8 ini 6 Kamu Hesapları Bülteni, Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü, www.muhasebat.gov.tr

12 oluşturmuştur. Bunun en büyük sebebi ise 2006 yılında Kurumlar Vergisi oranının %30 dan %20 ye düşmüş olmasıdır. Ayrıca, genel olarak kurumlar vergisinin vergi gelirleri içindeki payının düşük olması ekonomide sermayenin ve kurumsallaşmanın daha yeterli bir düzeyde olmadığının da göstergesidir. Gelir vergisi ve kurumlar vergisinin dördüncü düzeyde sınıflandırmasında tahsilat yöntimi olan beyan ve tevkifat usulü ve geçici vergi uygulamasına göre hesap kodu açılmıştır. Bir diğer ikinci düzey hesap kodu 1 2 Mülkiyet Üzerinden Alınan Vergiler dir. Bu hesap kodu, gerçek ve tüzel kişilerin varlık kullanımı, sahipliği veya transferi üzerinden ilgili kanunlara göre belli oranlarda tarh, tahakkuk ve tahsil edilen Veraset ve İntikal Vergisi ile Motorlu Taşıtlar Vergisini içermektedir. Mülkiyet üzerinden alınan vergiler, Motorlu Taşıtlar Vergisi ndeki artıştan dolayı 2004, 2005 ve 2006 yılları itibariyle hem rakamsal hem de oransal olarak artmıştır ve 2006 yılında vergi gelirleri içinde %2,27 paya sahiptir. Veraset ve İntikal Vergisinin vergi gelirleri içindeki payında yıllar itibariyle fazla bir değişim olmamıştır. 2006 yılı vergi gelirleri içinde %0,07 oranla çok düşük bir paya sahiptir. Motorlu Taşıtlar Vergisinin ise yıllar itibariyle vergi gelirleri içindeki payı, sürekli artmakta olup 2006 yılında %2,18 e ulaşmıştır. 1 3 Dahilde Alınan Mal ve Hizmet Vergileri ikinci düzey hesap kodunda ise; ilgili kanunlara göre belirli işlemler üzerinden belli oranlarda tarh, tahakkuk ve tahsil edilen Katma Değer Vergisi, Özel Tüketim Vergisi, Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi, Şans Oyunları Vergisi ve Özel İletişim Vergisi yer almakta olup 2006 yılı vergi gelirleri içinde %43,2 oranla en büyük paya sahiptir. Mal ve hizmet vergilerinin %62 sini Özel Tüketim Vergisi, %26 sını ise Katma Değer Vergisi oluşturmaktadır. Diğer vergilerin ise payı fazla olmamakla birlikte Özel İletişim Vergisinin payındaki artış dikkat çekmektedir. Dördüncü olarak 1 4 Uluslararası Ticaret ve Muamelelerden Alınan Vergiler hesap kodunda, ilgili kanunlara göre belirli uluslararası işlemler üzerinden belli oranlarda tarh, tahakkuk ve tahsil edilen gümrük vergisi, ithalde alınan katma değer vergisi ve diğer dış ticaret gelirleri yer almaktadır. Uluslararası ticaret ve muamelelerden alınan vergiler; yıllar itibariyle rakamsal ve oransal olarak artmıştır. 2006 yılı vergi gelirleri içinde İthalde Alınan Katma Değer Vergisinin %18,49 oranla vergi gelirleri içinde üçüncü büyük paya sahip olduğu görülmektedir. İkinci düzey hesap kodu olan Damga Vergisi ise vergi gelirleri içinde %1,9 oranla düşük bir paya sahiptir. Harçlar, nitelik olarak hizmet karşılığı alınan bir idari ücret olmasına rağmen vergi gelirleri içinde sınıflandırılmıştır. Bir ödemenin vergi geliri mi yoksa idari ücret mi olduğunu tespit etmede zorluklar yaşanabilmektedir. GFS e göre, verilen hizmetle alınan ücret arasındaki uyumun olup olmadığı ve ödemeyi yapan kişi ile hizmetten yararlanan kişinin aynı olup olmadığına bakılarak alınan meblağın bir vergi geliri mi yoksa idari ücret mi olduğuna karar verilmektedir. Tablolardan harçların bütçe gelirleri içinde düşük bir paya sahip olduğu görülmektedir. Vergi dışı gelirlerin sınıflandırılmasına bakıldığında bütçe gelirlerindeki payının fazla olmamasına rağmen sınıflandırmada vergi gelirlerinden daha fazla hesap koduna sahiptir.

13 Vergi dışı gelirlerden 3 Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri altında mal ve hizmet satışları, malların kullanımı ve faaliyette bulunma izni gelirleri, kamu iktisadi kuruluşlarından ve diğer kurumlardan elde edilen gelirler, kira gelirleri ve diğer gelirler takip edilmektedir. GFS de faiz gelirleri de teşebbüs ve mülkiyet gelirleri içindedir. Fakat faiz gelirleri Genel Bütçe Detaylı Hesap Planı nda teşebbüs ve mülkiyet gelirleri değil diğer gelirler içinde yer almaktadır. Tablo-2b incelendiğinde teşebbüs ve mülkiyet gelirlerinin yaklaşık yarısını kamu iktisadi kuruluşlarından elde edilen gelirlerin oluşturduğu görülmektedir. Diğer bir vergi dışı gelir olan yardım ve bağışlar, GFS de bir yönetim birimi tarafından başka bir yönetim biriminden veya uluslararası bir örgütten alınan zorunlu olmayan cari veya sermaye transferleri olarak tanımlanmıştır. Alınan yardım ve bağışların sınıflandırması, yardımda bulunan birimin türüne ve yardımın sermaye veya cari oluşuna göre yapılmıştır. Tahsil edildiği miktar kadar belirli hizmetlerde harcanmak üzere özel ödenek sağlayan özel gelirler de 4 Alınan Bağış ve Yardımlar ile Özel Gelirler birinci düzey hesap kodu altında yer almaktadır. Özel gelirler, 5018 sayılı Kanun ile belirlenen bütçede ademi tahsis ilkesine yani belirli bir gelirin belirli bir gidere tahsis edilmemesi ilkesine ters düşmektedir. 23/07/2004 tarih ve 5217 sayılı Kanun ile özel gelirlerde kısıtlamaya gidilmiş olmasına rağmen; özel gelirler 2004, 2005 ve 2006 yıllarında hem rakamsal hem de oransal olarak artmıştır ve 2006 yılında bütçe gelirleri içinde %1,33 paya sahip olmuştur. Vergi dışı gelirlerde bir diğer sırayı faiz, para cezaları ve pay gelirlerinin yer aldığı 5 Diğer Gelirler oluşturmaktadır. Tablo-1d de görüleceği gibi, 5 Diğer Gelirler hesap kodu altında yer alan dördüncü düzey hesap kodları, 1 Vergi Gelirleri hesap kodu altındaki dördüncü düzey hesap kodlarından daha fazladır. Faiz gelirleri içinde vergi gelirlerinin geç ödenmesinden dolayı tahsil edilen faizler de yer almaktadır ki GFS e göre vergi gelirlerine yürütülen faizler ve gecikme zamları esas vergi ile birlikte gelir kaydedilmektedir. Sadece vergide usulsüzlük hallerinde verilen cezalar diğer gelirler altında yer almalıdır. Genel bütçeye; özel bütçeli idarelerin, düzenleyici ve denetleyici kurumların, mahalli idarelerin, fonların ve kişi ve kurumların gelirlerinden ayrılan paylar da bu hesap altında takip edilmektedir. GFS de bu tür payların vergi geliri niteliği taşıdığı belirtilmektedir. Bu paylar arasında 5 2 5 4 Eğitim Özel Geliri nin ayrı bir önemi vardır. Çünkü, Maliye Bakanlığı tarafından genel bütçe tarafından tahsil edilen bazı vergi gelirleri üzerinden belli oranlarda hesaplanan tutar sekiz yıllık kesintisiz eğitimde kullanılmak amacıyla yine genel bütçe içinde yer alan Milli Eğitim Bakanlığına aktarılmakta ve aktarılan bu tutar genel bütçeye 5 2 5 4 Eğitim Özel Geliri dördüncü düzey hesap koduna gelir kaydedilmektedir. Böyle bir uygulama hem bütçe gelirini hem de bütçe giderini arttırmaktadır. Ayrıca 5 Diğer Gelirler altında, değişik kanunlarla tasfiye edilen ve gelirleri genel bütçeye aktarılan fon gelirlerinin her biri için ayrı bir hesap kodu açılmıştır. Bunlar 5 9 1 7 Afetlerde Kullanılacak Gelirler, 5 9 1 8 Orman Köylülerini Kalkındırma Gelirleri, 5 9 1 9 Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrol Gelirleri, 5 9 1 10 Milli Parkları Koruma ve Geliştirme Gelirleri, 5 9 1 11 Mera Gelirleri dir. Bu hesap kodlarının hukuki dayanakları bir sonraki bölümde yer almakta olup, incelendiğinde bu hesaplara kaydedilen gelirlerin karışık bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Bu gelirlerin çoğu; belirli gelirlerden ayrılan paylardan ve yardım ve bağışlardan oluşmaktadır. Gelirin yapısına göre gerekli hesap koduna yani gelir bağış ve