KİMYASAL ATIKLARIN DEPOLANMASINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR ve KİMYA BÖLÜMÜNDEKİ UYGULAMALAR Dr. ÖMER KOZ E.Ü. Fen Fak. Kimya Bölümü
Giriş - Ege Üniversitesi Tehlikeli Atıklar Yönergesinde belirtildiği üzere üniversitedeki eğitim, öğretim ve araştırma faaliyetleri sırasında meydana gelen tehlikeli atıkların önemli bir kısmını tehlikeli kimyasal atıklar oluşturmaktadır. - Bu atıkların minimum düzeye indirilmesi ve bertaraf edilmeden önce uygun şekilde depolanması gerekmektedir.
Atık Yönetimi Hiyerarşisi En son seçenek Bertaraf ve düzenli depolama - Atıkların en uygun proseslerle ve en yakın tesiste bertaraf edilmesi En öncelikli seçenek - Bertaraf edilemeyen atıkların (ağır metaller, radyoaktif materyaller vb.) uygun koşullarda depolanması Geri kazanım ve Tekrar kullanım - Atıkların kaynağında geri kazanımı - Çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek proseslerle atıkların değerlendirilmesi (enerji kaynağı olarak kullanılması vb.) Önleme ve azaltma - Atık oluşumunun ve zararlılığının kaynağında önlenmesi ve azaltılması - Atıkların kaynağında ayrı ayrı toplanması ve geçici olarak depolanması
Atık Oluşumunun ve Zararlılığının Kaynağında Önlenmesi ve Geri Kazanımı Ege Üniversitesi Tehlikeli Atıklar Yönergesi Madde 5 de belirtilen özelliklerin dışında kalan maddeler, atık olarak değerlendirilmemelidir. Tehlikeli atık oluşturma potansiyeli bulunan kimyasalların satın alma aşamasında tespit edilmesi ve mümkünse tehlikesiz olan bir seçenek ile değiştirilmesi eğer bu yapılamıyorsa gereğinden fazla satın alınmaması, Ağır metal içeren atık çözeltilerinin uygun bir reaktifle çöktürülmesi, Kromik asit gibi yıkama çözeltileri yerine tehlikeli olmayan diğer yıkama çözeltilerinin kullanılması gibi basit önlemlerin alınmasıyla atık oluşumunun minimuma indirilmesi önemlidir.
Atık Oluşumunun ve Zararlılığının Kaynağında Önlenmesi ve Geri Kazanımı Ayrıca, Kuvvetli asitler yada kuvvetli bazlar atık olarak değerlendirilmemelidir. Ağır metaller gibi toksik maddeler içermeyen kuvvetli asitler veya bazlar nötralleştirilerek lavabolara atılabilir. Laboratuarlarda kullanılan çözücüler distillenerek tekrar tekrar kullanılabilir. Bu atık hacmini önemli ölçüde azaltacaktır. Yine zararlı bileşik ihtiva etmeyen süzgeç kağıtları, eldivenler vb. malzemeler de atık olarak düşünülmemelidir.
Atıkların Toplanması ve Depolanması Bu tür önlemlerin haricinde, meydana gelen kimyasal atıkların ayrı ayrı toplanması ve etiketlenerek bertaraf edilmeden önce uygun koşullarda depolanması gerekmektedir. Kimya laboratuvarında meydana gelen atıklar kabaca 3 sınıfa ayrılabilir. Sıvılar (organik çözücüler, sulu çözeltiler, organik veya inorganik asitler veya bazlar, yaglar vb.), Katılar (çeşitli organik veya inorganik katı bileşikler, kromatografide kullanılan silika jel, alumina gibi adsorbanlar, vb.) ve Kimyasal bulaşmış lab. malzemeleri (kırılmış cam malzemeler, şırıngalar, süzgeç kağıtları vb.).
Atık Sıvı Kimyasallar Özellikle laboratuvarlarda kullanılan çözücüler öncelikle geri kazanılmalı ancak geri kazanmanın mümkün olmadığı durumlarda atık olarak değerlendirilmelidir. Sulu çözeltiler içinde arsenik (As), baryum (Ba), kadmiyum (Cd), krom (Cr), bakır (Cu), kurşun (Pb), civa (Hg), molibden (Mo), nikel (Ni), selenyum (Se), gümüş (Ag), çinko (Zn) vb. metalleri içeriyorsa hiçbir koşulda lavaboya atılmamalıdır. Ayrı bir kap içinde toplanmalı ve bertaraf edilmelidir. Yönergede belirtilen birbiriyle geçimsiz maddeler kesinlikle aynı kapta depolanmamalı ayrıca depolandığı alanlarda sızıntı olasılığına karşılık ayrı tepsilerde bulunmalıdır.
Atık Sıvı Kimyasallar Çözücülerin buharlaşmasını önlemek için atık kaplarının ağzı her zaman kapalı tutulmalı ve üzerinde etiketleri bulunmalıdır. Vakum pompaları vb. de kullanılan yağlar ayrı olarak toplanmalı ve bertaraf edilmelidir.
Atık Katı Kimyasallar Laboratuvarlarda kullanılmış veya elde edilmiş katı kimyasallar uygun sızdırmaz atık kaplarına konulmalı ve etiket ile içeriği açık bir şekilde belirtilmelidir. Ayrıca kromatografide kullanılmış absorbanlar ayrı olarak toplanmalı ve etiketlenmelidir. Katı organik veya Kullanılmış kromatografi adsorbanları vb. inorganik maddeler vb.
Kimyasal Bulaşmış Laboratuvar Malzemeleri Aşağıda örnekleri verilen malzemeler ayrı ayrı toplanmalıdır. Kullanılmış eldiven, süzgeç kağıtları vb. Kırılmış cam malzemeler, pipetler vb. Biyolojik kontaminasyon olmayan kimyasal bulaşmış şırıngalar, iğneler, kesici aletler vb. Bos kimyasal veya çözücü kapları suyla veya uygun çözücü ile temizlenmeli, içerisinden hava geçirilerek kalan çözücü buharları (eğer kullanıldıysa) uzaklaştırılmalı ve içerisinde kimyasal kalmadığından emin olduktan sonra etiketinde temizlendiği belirtilerek (ve kapağı açık olarak) atılmalıdır.
Atıkların Etiketlenmesi ve Depolanması Atıklar Ege Üniversitesi Tehlikeli Atıklar Yönergesi Madde 7 de belirtilen şekilde etiketlenmeli ve kayıt altına alınmalıdır. Atıkların doğru olarak etiketlenmesi ve tehlikeli atık kodu çok önemlidir. Örn. New York'ta bir kimya şirketinin atık depolama alanında meydana gelen kazada onlarca kişi yaralanmıştır. Yapılan incelemede, olayın organik atıkların küçük depolama kaplarından büyük taşıma kaplarına aktarımı sırasında meydana geldiği anlaşılmıştır. Depolama kaplarından birisinin üzerindeki etiketin yanlış olduğu, içerisinde nitrik asit bulunduğu belirlenmiştir. Kuvvetli yükseltgen olan nitrik asidin organik atıklar ile karışması sonucu ısı ve büyük miktarda gaz çıkışı meydana gelmiş ve sonrasında bu gazın alev almasıyla patlama gerçekleşmiştir. Bu olayda atık kaplarından birisinin etiketinin yanlış olması, aktarımın yapıldığı yerin yakınında elektrik panosunun bulunması kazaya zemin hazırlamıştır. Eğer atıkların içeriği doğru olarak etiketlenmez ise üniversitedeki geçici depolama alanlarından, atığın bertaraf edilmesine kadar tüm taşıma, depolama ve bertaraf işlemlerinde tehlikeli durumlar ortaya çıkabilir, yaralanmalar meydana gelebilir.
Atıkların Etiketlenmesi ve Depolanması Bunlara ilaveten, atıkların laboratuvarlardaki lavabolara atılması tehlikeli durumların ortaya çıkmasına neden olabilir. Örn. Washington'da bir üniversitenin uzun suredir kullanılmayan laboratuvarında lavaboların tamiri sırasında bir patlama meydana gelmiştir. Patlama sonrası yapılan incelemede patlamaya borunun içerisinde bulunan darbelere duyarlı bakır azid kristallerinin neden olduğunu görmüşlerdir. Bakır azid bileşiklerinin ise o laboratuvarda yıllar boyunca, sıklıkla biyokimyasal tampon olarak kullanılan sodyum azid çözeltilerinin lavaboya dökülmesi ve dökülen sodyum azid bileşiklerinin bakır boruyla reaksiyonu sonucu oluştuğunu belirlemişlerdir. Laboratuvarda oluşan atıkların minimuma indirilmesi ve uygun şekilde depolanması öncelikle laboratuvar çalışanının insanlara ve çevreye karşı, etik ve yasal sorumluluğudur. Doğru etiketlenmeyen veya içeriği bilinmeyen atıkların depolanmasının ve bertaraf edilmesinin tehlikeli ve daha maliyetli olduğu unutulmamalıdır.
Laboratuvarlar Ölçeğinde Oluşan Atıkların Giderilmesinde Kullanılabilecek Kaynaklar - Prudent Practices in the Laboratory: Handling and Disposal of Chemicals, National Research Council, 1995 - Waste Disposal in Academic Institutions, Kaufman, James A. ed., Lewis Publishers, 1990. - Hazardous Chemicals: Information and Disposal Guide, by M.A. Armour, L.M. Browne, G.L. Weir, University of Alberta, 3 rd edition, 1987.
EGE ÜNİVERSİTESİ, FEN FAKÜLTESİ KİMYA BÖLÜMÜ NDE YAPILAN UYGULAMALAR
Kimya Bölümü Atık Organizasyon Şeması Kimya Bölümü Atık ve Güvenlik Komisyonu Laboratuvar Sorumluları ve Yardımcıları Öğrenci Laboratuvarları Dersin Sorumlu Öğretim Üyesi ve Laboratuvar Görevlileri Dönemsel Anketler ile Atık ve Güvenlik konularında geri bildirimler alınarak sistemin daha da iyileştirilmesine çalışılmaktadır. Araştırma Laboratuvarları Lisansüstü Öğrenciler ve Araştırmacılar (Danışman Öğretim Üyesi)
Bölüm Uydu Atık Deposu Kimya bölümünde meydana gelen atıkların üniversitenin genel atık deposuna gönderilmeden önce toplandığı, geçici olarak depolandığı ve kayıt altına alındığı yerdir.
Laboratuvar Atık Toplama Noktaları ve Defteri Kimya bölümünde her anabilim dalında atık toplama noktaları oluşturulmuş ve atıklar etiketli plastik kaplarda biriktirilerek, kayıt altına alınmaktadır.
Kişisel Atık İzleme Defteri Bölümümüzde her bir araştırıcı ve lisansüstü öğrencinin kişisel atık izleme defteri bulunmaktadır. Bu defterlerde atıklar hakkında kısa bir önbilgi verilmiş, tehlike işaretleri ve geçimsiz atıkların neler olduğu belirtilmiştir. Ayrıca araştırmacıların ve lisansüstü öğrencilerin çalışmaları sırasında kullandığı saf kimyasalların özelliklerini listeleyebilecekleri bir bölüm bulunmaktadır. Laboratuvarlarımızda oluşan atık türleri ve kodları ayrıntılı olarak belirtilmiş ve atıkların birbirine karıştırılmasının önüne geçilmiştir. Kişisel atık izleme defterlerinde her atığın kodunun, miktarının ve ne kadar tehlikeli olduğunun belirtilmesi zorunludur. Böylece atıkların taşınması ve depolanması sırasında oluşabilecek tehlikelerin önüne geçilmesi hedeflenmiştir. Bu defterlerin lisansüstü öğrencilerin çalışmaları tamamlandığında danışman öğretim üyesi tarafından imzalanarak teziyle beraber bölüm başkanlığına teslim edilmesi gerekmektedir. Bu defter ile laboratuvarlarda bulunan atık izleme defterleri ve bölüm uydu atık deposunda bulunan defterler karşılaştırılarak atıkların tam olarak izlenebilirliği sağlanmıştır.
Geri Kazanım Üniteleri Bölümümüzde ayrıca basit destilasyon düzenekleri kullanılarak geri kazanım üniteleri kurulmuştur. İsteyen araştırmacılar biriktirdikleri atıklarını (özellikle organik çözücüler) bir sorumlunun gözetiminde tekrar kullanılmak üzere geriye kazanmaktadırlar. Bu geri kazanım işlemiyle hem bölümdeki atık hacmi oldukça azaltılmakta hem de tekrar kullanım sayesinde maliyetler azaltılmaktadır.
TEŞEKKÜRLER