İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE EL HALICILlGI SEKTÖRÜ: ESKİ HALI TAMİR SEKTÖRÜ VE İHTİSAS GÜMRÜGÜ UYGULAMALARI Doç. Dr. Mehmet Hüseyin BİLGİN Arş. Gör. Ender DEMİR YAYlN NO: 2010-46 İstanbul, 2010
DOÇ. DR. MEHMET HÜSEYİN BİLGİN Doç. Dr. Mehmet Hüseyin Bilgin, 1973 yılında Siirt-BaykanAtabağı Köyü'nde doğdu. 1994 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi'ni bitirdi. Aynı üniversitenin Çalışma Ekonomisi Anabilim Dalı'nda başladığı yüksek lisansını "Performans Değerleme ve Türkiye'de Uygulamaları" adlı tezle 1996 yılında bitirdi. Doktorasını Abant İzzet Baysal Üniversitesi İktisat Anabilim Dalı 'nda 2000 yılında tamamladı. "Yeni Teknolojiler ve Üretim Sistemlerindeki Değişimin Emek ve İstihdam Üzerindeki Etkileri" başlıklı tezi, aynı yıl Kamu İşletmeleri İşverenleri Sendikası tarafından yayınlandı. 2000 yılından beri Kadir Has Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi öğretim üyesi olan Doç. Dr. Bilgin, 2000-2005 yıllan arasında yardımcı doçent olarak çalıştı. 2005 yılında Makro İktisat alanında Doçent oldu. Halen Kadir Has Üniversitesi Uluslararası Finans Bölüm Başkanlığı görevini yürütmektedir. Öte yandan, İstanbul Ekonomik Araştırmalar Derneği Yönetim Kurulu Başkam'dır. Akademik ve mesleki faaliyetlerinin yanında, 2003-2006 arasında düzenli olarak HO Tercüman Gazetesi'nde köşe yazarlığı yaptı. Başta İTO olmak üzere, İTKİB ve Türkiye Tekstil Sanayii İşverenleri Sendikası gibi mesleki kuruluşlara çeşitli konularda projeler yaptı, raporlar hazırladı.
İÇİNDEKİLER Tablo Listesi............................................................................... ll Grafık Listesi... 12 Sunuş...,... 13 Özet... 15 Giriş... 23 BİRİNCİ BÖLÜM DÜNYA EL HALISI TİCARETİ VE SEÇİLMİŞ BAZI ÜLKELERDE EL HALICILlGI 1.1. Dünya El Halısı Ticareti....27 1.2. Seçilmiş Bazı Ülkelerde El Halıcılığı Sektörü... 31 1.2.1. İran... 3 1 1.2.1.1. Genel Ekonomik Durum... 31 1.2.1.2. İran Halısının Tarihi ve Genel Özellikleri... 32 1.2.1.3. İran Halıcılık Sektörü... 34 1.2.1.4. İran Halı Sektöründeki Kurumlar ve Fuarcılık.... 37 1.2.1.5. İran Halı Sektörünün SWOT Analizi... 37 1.2.2. Hindistan..... 41 1.2.2.1. Genel Ekonomik Durum....41 1.2.2.2. Hindistan Halısının Tarihi ve Genel Özellikleri....43 1.2.2.3. Hindistan Halıcılık Sektörü....43 1.2.2.4. Hindistan Halı Sektöründeki Kurumlar ve Fuarcılık...49 1.2.2.5. Hindistan Halı Sektörünün SWOT Analizi... 52 1.2.3. Çin... 54 1.2.3.1. Genel Ekonomik Durum... 54 1.2.3.2. Çin Halısının Tarihi ve Genel Özellikleri... 56 1.2.3.3. Çin Halıcılık Sektörü... 57 1.2.3.4. Çin Halı Sektöründeki Kurumlar ve Fuarcılık.... 62 1.2.3.5. Çin Halı Sektörünün SWOT Analizi... 65
1.2.4. Afganistan... 67 1.2.4.1. Genel Ekonomik Durum... 67 1.2.4.2. Afganistan Halısının Tarihi ve Genel Özellikleri... 69 1.2.4.3. Afganistan Halıcılık Sektörü... 70 1.2.4.4. Afganistan Halı Sektöründeki Kurumlar ve Fuarcılık... 73 1.2.4.5. Afganistan Halı Sektörünün SWOT Analizi... 75 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE HALI SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ 2.1. Tarihsel Gelişim ve Kültürel Boyut..... 79 2.2. Halı Sektörünün Mevcut Durumu... 82 2.2.1. Genel Olarak İstihdam, Üretim ve Dış Ticaret..... 82 2.2.2. El Dokuma Halı Sektörünün Değerlendirmesi... 93 2.2.3. Makine Halı Sektörünün Değerlendirmesi... 96 2.3. Türkiye El Dokuma Halı Sektörünün SWOT Analizi... 97 2.3.ı. Güçlü Yanları... 97 2.3.2. ZayıfYanlan... 97 2.3.3. Fırsatlar... 98 2.3.4. Tehlikeıer.... 99 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE EL HALI VE KİLİM SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI VE REKABET GÜCÜNÜ ARTlRlCI ÖNERİLER ÜZERİNE BİR SAHA ARAŞTIRMASI 3.ı. AraştırmamnAmacı, Yöntemi ve Kapsamı... ı 00 3.ı.ı. Araştırmanın Amacı.... ı O ı 3.ı.2. Araştırmanın Yöntemi... ı 02 3.1.3. Araştırmanın Kapsamı... ı O 2
3.2. Yüzyüze Görüşme Sonuçlan... 103 3.2.1. Türkiye El Doleuma Halı ve Kilim Sektörünün Sorunları... 103 3.2.l.l.Dünya Pazarlannda Artan Rekabet... 105 3.2.1.2. Artan İthalat ve Haksız Rekabet..... 107 3.2.1.3. Yüksek Maliyetler ve imalatm Yurtdışına Çıkması.....107 3.2.1.4. Makine Halısının Hızlı Gelişimi... 108 3.2.1.5. Dokuyuculardan Kaynaklanan Sorunlar ve Yeni Dolruyucu Yetişmemesi... 108 3.2.1.6. Kalite Sorunu ve Imalatta Yenilik Yapılmaması...... 109 3.2.1. 7. Markalaşma Eksikliği ve Tasanın - Desen - Model ve Renk Konularına Gereken Önemin Verilmemesi... ll O 3.2.1.8. Tamtım-Pazarlama Sorunu ve Fuarcılığa Gereken Önemin Verilmemesi... 110 3.2.1.9. imaj Sorunu... lll 3.2.1.10. Komisyonlarm Yüksekliği... lll 3.2.1.11. Turist Profilindeki Değişme...lll 3.2.1.12. Devlet ve Bürokrasiden Kaynaklanan Sorunlar..... 112 3.2.1.13. Koordinasyon Eksikliği ve Sektörde İşbirliğinin OlmamasL... 112 3.2.1.14. İmalatçılardan Kaynaklanan Sorunlar..... 113 3.2.1.15. ithalatm Önündeki Engeller... 113 3.2.1.16. Döviz Kuru... 113 3.2.1.17. Piyasadaki Durgunluk ve Değişen Talep Yapısı...... 114 3.2.2.Yüzyüze Görüşme Sonuçlan ve Dünya Uygulamalarından Hareketle Türkiye El Halı ve Kilim Sektörünün Rekabet Gücünü Artıncı Çözüm Önerileri... 114 3.2.2.1. Özel ve Kaliteli Ürünler Üretilmeli... 115 3.2.2.2. Türk Halılannın Taklit Edilmesi Engellenmeli... 116 3.2.2.3. Dokuyucu ve Nitelikli İşgücü Yetiştirilmeli... 116 3.2.2.4. Dokuyucular Sosyal Güvenlik Sistemi Kapsamına Alınmalı... ll 7 3.2.2.5. Sektörde Birlik Sağlanmalı: Türkiye Halıcılar Birliği... 117
3.2.2.6. Künıelernne Sağlanmalı... 118 3.2.2. 7. imalat Koordine Edilmeli... 118 3.2.2.8. İmalatçılar Yenilikçi Olmalı... 119 3.2.2.9. Devlet Destek Olmalı... 119 3.2.2.10. İhracat Desteklenmeli: Halı İhracatını Destekleme Merkezi... 120 3.2.2. 1 1.Moda Takip Edilmeli ve Markalaşma ile Tasanma Önem Verilmeli... 120 3.2.2.12. Tanıtım- Pazarlama-Fuarcılık ve Paketlerneye Önem Verilmeli... 121 3.2.2.13. Eski Halıların Girişi Kolaylaştınlmalı... 122 3.2.2.14. Turizme Daha Çok Önem Verilmeli... 122 3.3. Anket Sonuçları... 122 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ESKİ HALI TAMİR SEKTÖRÜ 4.1. Eski Halı Tamir Sektöründe Mevcut Durum... 128 4.2. Eski Halı Ticaretinin Yasal Çerçevesi... 131 4.3. Eski Halı Tamir Sektöründe Türkiye'nin Durumu: Sultanhanı... 134 4.4. Eski Halı Tamir Sektöründe Mevcut Sorunlar.... 137 4.5. Eski Halı Tamir Sektörüne İlişkin Öneriler.... 141 BEŞİNCi BÖLÜM İHTİSAS GÜMRÜGÜ UYGULAMALARI VE ISPARTA HALI İHTİSAS GÜMRÜGÜ ÖRNEGİ 5. 1. ihtisas Gümrüklerinin ve Isparta Halı ihtisas Gümrüğünün Gerekçesi ve Yasal Çerçevesi... 146
5.2. Halı ihtisas Gümrüğündeki Temel Sorunlar... 150 5.3. ihtisas Gümrüğü ve Gözetim Uygulamasının Sektöre Etkileri ve Tartışmalar... ı 54 5.4. Halı ihtisas Gümrüğündeki Sorunlara Yönelik Çözüm Öneriıeri.. ı59 SONUÇ... ı65 KAYNAKLAR... ı 7ı EK: ANKET FORMU (İNGİLİZCE'DEN ÇEVİRİ)... ı83
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
TABLO LİSTESİ TABLO 1.1: Dünya El Halısı Ticareti (Milyon Dolar)...,.. 26 1.2: Dünya El Halı Pazanndaki İthalatçı Ülkeler (Milyon Dolar)... 27 1.3: Dünya El Halı Pazanndaki Önemli İhracatçı Ülkeler (Milyon Dolar)... 28 1.4: Ürün Gruplarına Göre Hindistan Halı İhracatı (Milyon Dolar)....44 1.5: Ülkelere Göre Halı İhracatı (Milyon Dolar)....,....45 1.6: Çin'in Halı ve Diğer İlgili Ürünler İthalat ve İhracatı 1997-2006 (Milyon Dolar)... 57 1.7: Çin'in Halı İhracatı ve Miktan (Milyon Metrekare ve Milyon Dolar)... 58 2.1: imalat Sanayi Üretimde Çalışanlar Endeksi (1997=100) (Halı ve K.ilim İmalatı)... 81 2.2: Türkiye Makine Halısı Üretimi (m2)... 82 2.3: Türkiye imalat Sanayi Üretimde Çalışan Kişi Başına Reel Kazanç Endeksi (1997=100) (Halı ve Kilim İmalatı)... 83 2.4: Türkiye Genel İhracatında Halı İhracatının Payı (1,000 dolar)... 84 2.5: 2007 Yılı Başlıca Ülke Gruplan İtibariyle Türkiye Halı İhracat Kaydı (1,000 Dolar)... 87 2.6: Türkiye'nin En Çok Makine Halısı ihraç Ettiği Ülkeler..... 88 2. 7: Türkiye'nin En Çok El Halısı ihraç Ettiği Ülkeler... 89 2.8: Isparta Halı ihtisas Gümrüğü ithal Halı Girişi... 90 5.1 : Gözetim Uygulaması Kapsamına Alınan Maddeler Listesi... 14 7 5.2: El Halısı İhracatı (Birim: 1.000 $)... 154 5.3: El Halısı ithalatı (Birim: 1.000 $)... 155
GRAFiK LİSTESİ GRAFİK 1.1: Yıllara Göre Hindistan Halı, Kilim ve Hint Keçesi İhracatı (Milyon Dolar)... 43 2.1: Türkiye Toplam Halı İhracatı (Milyon Dolar)... 84 2.2: Türkiye Halı hrracatında Makine Halısı ve El Halısı Payı(%)... 85 2.3: Türkiye'nin 2007 Ocak-Kasım Halı ithalatı Ülkelere Göre Dağılım... 91
SUNU Ş Günümüzde diğer birçok el sanatı gibi el halısı dokumacılığı da bir sektör haline gelmiş, bu durum geleneksel Türk el halısı sektöründe bazı değişimleri beraberinde getirmiştir. Kültürel varlıklanmız içinde çok önemli bir yere sahip olan Türk el dokuması halılannın son yıllarda hem iç pazarda hem de dış pazarlarda rekabetle zorluklar yaşaması ve pazar payının giderek düşmesi, sektördeki sorunların doğru bir şekilde ortaya konulmasını ve somut politika önerilerinin geliştinimesini gerekli kılmaktadır. Ülkemiz, el halısı dokumacılığında en güzel ve farklı motifleri, renkleri, desenleri ve dokuma örneklerini dünyaya kazandıran bir kültürel zenginliğe sahiptir. Bu nedenle, halı dokumacılığımız için büyük önem taşıyan geleneksel ve tarihsel değerleri koruyarak orijinal desenlerde meydana gelen dejenerasyonun önüne geçilmeli ve modern tasarımlar geliştirip bunları "marka" yaparak, tüketici tercihlerinin sürekli değiştiği ve son derece rekabetçi olan dünya pazarlarına satmalıdır. Tarihten gelen önemli bir bilgi birikimine ve dokuma kültürüne sahip olan Türk el halıcılığı sektörünün içinde bulunduğu gerileme sürecinden çıkabilmesi için sektörün rekabet gücünü azaltan sorunların iyi analiz edilmesi büyük önem taşımaktadır. Özellikle, geleneksel Türk motif ve desenlerinin korunması ve araştırma-geliştirme, tasarım ve markalaşma gibi konulara öncelik verilerek uygun tasarım ve pazarlama faaliyetleri ile sektörün canlandırılması gerekmektedir. Türkiye el halısı sektörünün mevcut yapısı ve sorunlannın aynntıh olarak incelendiği bu çalışma, 2008 yılında "Türkiye El Halıcılığı Sektör Araştırması" adıyla yayınlanmıştı. Sektörün yoğun ilgisiyle karşılaşan araştırmanın kısa sırada tükenınesi ve söz konusu araştırmaya; "eski halı tamir sektörü" ve "ihtisas gümrüğü uygulamaları" konularının da eklenmesinin sektör tarafından talep edilmesi üzerine, çalışma, bu konulan da kapsayacak şekilde geliştirilerek yeniden basılmıştır. 13
Dünyadaki halı sektörü ticareti ve seçilen bazı ülkelerdeki uygulamalara yer verilerek, yapılan saha çalışması sonuçlarından da hareketle, Türk el halısı sektörünün uluslararası rekabet gücünü artırmak için neler yapılması gerektiği konusunda somut politika önerileri ortaya koyan araştırmanın tüm ilgililere faydalı olmasım diler, yayını hazırlayan Doç. Dr. Mehmet Hüseyin Bilgin ve Araştırma Görevlisi Ender Demir' e teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter 14
ÖZET Dünya el halısı ve kilim üretim ve ihracatı genellikle İran, Çin, Pakistan, Hindistan, Türkiye, Nepal ve Tibet tarafından yapılmaktadır. Dünya el halısı ve kilim pazarı çoğunlukla İranh, Çinli ve Pakistanlı üretici/ihracatçılarm kontrolünde bulunmaktadır. El dokuma halı pazarı son derece rekabetçidir. Bu pazarda tüketici tercihleri hızla değişmektedir. Bu çerçevede, son yıllarda tasarımdaki rekabetin giderek popüler hale geldiği görülmektedir. N ep al ve Hindistan, bu değişikliklere hızla uyum sağlamayı başarmış ve el dokuma halı pazarında önemli ülkeler olarak dikkat çekmeye başlamışlardır. Çin'de ise üretim giderek makine halılanna kaymakta ve yükselen ücretler, el dokuma halı imalatını giderek azaltmaktadır. Tüm dünyada el halıcılığı sektöründe bazı sıkıntıların yaşanınasına rağmen, son yıllarda dünya el halısı ihracat ve ithalatında bir artış olduğu gözlenmektedir. El halısı ve kilim, genellikle refah seviyesi yüksek Batılı ülkeler tarafından ithal edilmektedir. Bu ülkelerde el halısı ve kilim imalatı olmadığından ithalat genellikle el halısı ve kilim üretim merkezleri olan İran, Çin, Pakistan, Türkiye, Nepal gibi ülkelerden yapılmaktadır. Dünyada en çok el halısı ve kilim ithal eden ülkeler; sırasıyla ABD, Almanya, İtalya, İngiltere, Japonya ve Fransa' dır. Öte yandan, dünya toplam el halısı ithalatının yüzde 63 'ü AB 'ye aittir. AB içindeki büyük İthalatçılar; Almanya, İtalya ve İngiltere'dir. Türkiye de önemli İthalatçı ülkelerden biridir. 2008 yılı itibariyle yaklaşık 1,9 milyar dolar civarında olan dünya halı pazarının en önemli imalatçı ve ihracatçı ülkesi günümüzde Hindistan'dır. Uzun yıllar dünya el halı pazarmda lider konumda olan İran, yaşadığı sorunlar nedeniyle pazar payını giderek kaybetmiş ve son yıllarda yerini Hindistan'a bırakmıştır. Buna rağmen, halı sektörü, hala İran ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir. 2006 yılı (21 Mart 2006-20 Mart 2007) ihracatı 500 milyon ABD dolandır. İran'ın el halısı ihracatı 2007 yılında (21 Mart 2007-20 Mart 2008) yüzde 12 azalmış ve 440 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Aslında, 1990'lardan beri İran halı ihracatmda bir düşüş eğilimi görülmektedir. 15
İran, Uzakdoğu ülkelerinin haksız rekabeti karşısında sektörü koruyacak yollar aramaktadır. İran hükümeti, sektördeki kayıplan en aza indirmek için sektöre yardım edecek çok sayıda reform yapma hazırlığındadır. Ayrıca, İran halı sektörü, halıların gerçekliğini ve orijinalliğini sağlayacak ayırt edici bir marka kimliği/işaret üzerinde çalışmaktadır. Bu çerçevede, İran halılanna İran Ulusal Halı Merkezi (Iran National Carpet Center) tarafından bir kimlik kartı verilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Ayrıca, İran Halı İhracatçılan Birliği'nin de (Association of Carpet Exporters of Iran) ihracat lisansı verip, düşük kaliteli halıların ihracını engellemesi planlanmaktadır. Dünya el dokuma halı pazarının önemli ihracatçı ülkelerinden biri de Hindistan' dır. Hindistan, el dokuma halı ihracatı konusunda artan bir performans göstermiş ve 2008 yılı itibariyle 1. sıraya yükselmiştir. Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi'nin uyguladığı stratejilerle Hindistan halı sektörü büyük ilerleme kaydetmiş ve Hindistan el doleuma halılan, sahip olduğu özelliklerle dünya halı pazarında önemli bir yere gelmiştir. Günümüzde Hindistan, imal ettiği halıların yüzde 90'ını ihraç etmektedir. Hindistan, Polonya gibi ekonomisi gelişen ve el halısı alabilecek ülkelere satış yaparak hedef pazarlarını genişletmeyi hedeflemektedir. Halı sektörü, Hindistan için sosyo-ekonomik açıdan çok önemlidir. Hindistan' da halı sektöründe yaklaşık 3 milyon civarında insan çalışmaktadır. Hızla gelişen Hindistan halı sektörü; adaptasyonu, yenilikçiliği ve değişime ayak uydurabilme yeteneğiyle de bilinmektedir. Hem Avrupa, hem de Amerika pazarı için çeşitli renk, görünüm ve fıyat aralığında ürünlere sahip olan Hindistan, bu pazarlarda büyük avantaja sahiptir. Hindistan' da üretilen el halılan, dünya pazarlarında makine halılarıyla yaklaşık aynı fıyatlarda satılmaktadır. Hindistan, kalabalık nüfusu nedeniyle el halısı üretiminde rakiplerine göre maliyet avantajına sahiptir. Günümüzde Çin, dünya el dokuma halı pazarının önemli ihracatçı ülkelerinden biridir. Çin, değişik fıyat aralığına göre farklı kalitelerde el halısı imalatı gerçekleştirebilmektedir. Çin' deki pek çok sektörde olduğu gibi halıcılık sektöründe de artan ücretler, Çin'in el dokuma halı sektöründeki rekabet gücünü azaltına potansiyeli taşımaktadır. Çin' deki üretimin büyük kısmı tufte 16
halılardır ve bu pazarda Hindistan ile rekabet halindedir. Çin, ayrıca yüksek kalitede makine halılan üreterek pazardaki orta segmentte rekabet etmektedir. Öte yandan, düşük fiyatta ve iyi kalitede makine halılan üreterek, el dokuma halılada da rekabet etmektedir. Bu da, el dokuma halı üreticilerinin fiyat üzerinde rekabet etmelerini zorlaştırarak, onları farklı stratejiler geliştirmeye zorlamaktadır. Günümüzde Çin el dokuma halıları, dünyada önemli bir yere sahiptir. 2002-2005 yılları arasında Çin'in el dokuma halı ihracatı yıllık ortalama yüzde 20'den fazla büyüme göstermiştir. Birleşmiş Milletler'in verilerine göre, 2005 yılında hem üretim, hem de ihracat hacmine göre Çin el dokuma halılan ilk sırada yer almaktadır. Çin pek çok halı imalatçısı ülke gibi ürettiği halıların büyük bir kısmını ihraç etmektedir. Bu araştırmada incelenen ülkelerden biri olan Afganistan, günümüzde dünya el dokuma halı pazarının öneınli ihracatçı ülkelerinden biri olmamakla birlikte, yakın gelecekte bu pazarda söz sahibi olabilecek potansiyele sahiptir. Halıcılık sektörü, Afgan ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir. Halıcılık, Afgan ekonomisindeki dönüşümü ve yapısal değişimi destekleyecek potansiyele sahip bir sektördür. İhracatta önde gelen sektör, aynı zamanda kırsal kesimdeki nüfus için önemli bir istihdam ve gelir kaynağı durumundadır. Tamamen emek-yoğun olan halı imalatı, Afganistan' da ülke geneline yayılmıştır. Afganistan Halı İhracatçılan Birliği'ne (Afghan Carpet Exporters Guild - ACEG) göre, 1 milyondan fazla kişi halı imalatında çalışmaktadır. Milyonlarca kişi de yün imalatı, halıların kesimi, yıkanınası ve tasarımı gibi bağlı alanlarda çalışmaktadır. Bu nedenle, halı sektörü Afgan hükümetinin ve özel sektör kuruluşlannın odaklandıkları temel sektörlerden biridir. Halı imalatının yüzde 95'inden fazlası evlerde halı ihracat firmalan tarafından sağlanan bağımsız tezgahlarda yapılmaktadır. Afgan halı imalatçılarının dünya pazarlarına açılma konusunda ciddi sıkıntılan vardır. imalatçı ve satıcıların doğrudan pazarla ilişkileri zayıftır. Genel- 17
likle alıcılar ya da tüccarlar dokuyucularla temasa geçmekte veya "finishing" aşamasından önce halıyı almakta ve daha sonra dünya pazarlarına arz etmektedirler. Halı imalatının önemli bir aşaması olan ve "finishing" aşaması olarak tabir edilen kesme ve yıkama alanında Afganistan'ın kapasitesi yetersizdir. Ayrıca, Afganistan'ın lojistik altyapısı da yetersizdir. Bu nedenle, Afgan halılannın yüzde 80'inden fazlası "finishing" aşaması ve lojistik için kamyonlada Pakistan'a taşmmakta, orada bitirilmekte ve Pakistan markası altında dünya pazarlarına ihraç edilmektedir. Dünyada bilinen en eski halının Türk çift düğümüyle dokunmuş olmasından hareket edenler, halıcılığın ana yurdunun Türklerin ana yurdu olduğunu, Türk halıcılığının tarihinin 2500 yıl öncesine kadar gittiğini ve Türklerin halıyı OrtaAsya'danAnadolu'ya taşıdığını ifade etmektedirler. Dolayısıyla, tarihsel olarak el halıcılığının Türklerin el sanatlanndan biri olduğu söylenmektedir. Öte yandan, el dokuma halı ve kilim, Türk kültürünün önemli unsurlarından biridir. Geçmişte bir "halı ülkesi" olarak bilinen Türkiye'de el halıcılığı son yıllarda ciddi bir gerileme içindedir. Gerçekten de Türkiye, dünya el halı pazarında eskiden önemli bir yere sahipti ve el halısı denince akla ilk gelen ülkelerden biriydi. Türkiye'nin el halıcılığı konusunda tarihten gelen bir bilgi birikimi ve dokumacılık kültürüne sahip olmasına ve sektörde önemli bir altyapının mevcut olmasına rağmen, Türkiye el dokuma halı ve kilim sektörü sıkıntılı bir süreçten geçmektedir. Sıkıntının ve sorunların temelinde; Çin, Hindistan, Pakistan ve Nepal gibi Uzakdoğu ülkelerinin ucuz emeğe dayalı rekabetleri yatmaktadır. İşçilik başta olmak üzere bu ülkelerde maliyetierin Türkiye 'ye kıyasla çok düşük olmasından dolayı, Türkiye el dokuma halı ve kilim sektörü, hem iç pazarda, hem de dünya pazarlannda bu ülkelerle rekabet edememekte ve giderek rekabet gücünü kaybetmektedir. Hiç kuşku yok ki, sektörün rekabet gücünü azaltan daha pek çok sorun vardır. Bu ülkelerin zaman zaman geleneksel Türk modellerini ve desenlerini 18
taklit etmesi, yerli el dokuma halıların kalitesinin giderek bozulması ve dünya pazarlanndaki kötü imaj, Türk halıcılann giderek imalatlarını maliyetierin düşük olduğu Uzakdoğu ülkelerine kaydırması, bu ülkelerden yapılan ve hızla artan ithalat, AR-GE, tasarım ve markalaşma konusuna gereken önemin bugüne kadar verilmemiş olması, dünya pazarlarında tüketici tercihlerinin değişmesi, iç pazarın giderek daralması ve talebin makine halısına kayması, turistlere yönelik satışların giderek azalması ve bu bağlamda yetersiz tanıtım ve pazarlama faaliyetleri, sektörün günümüzde yüzyüze kaldığı önemli sorunlardan birkaçı olarak belirtilebilir. Yaşanan sıkıntılar karşısında İmalatçılar, kaliteyi artırmalan ve markalaşmaları gerekirken, rekabet edebilmek adına giderek ucuz ve kalitesiz malzemelere yönelerek kaliteyi bozdular ve ayrıca özgün Türk desenleri ile markalaşmayı başaramadılar. Nitekim bugün, Türk el halılan, dünya pazarlarında bir dünya markası niteliğinde yer almamaktadır. Gelinen nokta itibariyle Türkiye'de el dokuma halı ve kilim imalatı önemli ölçüde azalmıştır. Öte yandan, el halısı ihracatının toplam halı ihracatı içindeki payı yıllar itibariyle sürekli düşüş göstermektedir. Türkiye'nin el dokuma halı ve kilim ithalatı ise son yıllarda giderek artmaktadır. Özellikle Uzakdoğu ülkelerinden yapılan el halısı ve kilim ithalatında son yıllarda önemli bir artış görülmektedir. Hızla artan ithalat ve yöresel modellerin/desenlerin taklit edilmesinin önlenememesi nedeniyle, el halısı üretimi gittikçe azalmakta. ve bugün geldiği nokta itibariyle sadece turizme bel bağlar bir duruma gelmiştir. Bu araştırma kapsamında yapılan yüzyüze görüşmelerde benzer sorunların dile getirilmesine rağmen, temelde iki farklı yaklaşımın ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Diğer bir deyişle, sektörün temsilcilerinin neredeyse tamamının sektörün sorunları konusunda hemfıkir oldukları söylenebilir. Yüzyüze görüşme yapılan kişilerin hemen hemen hepsi, Türkiye halı ve kilim sektörünün ciddi bir gerileme içinde olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, Türkiye' de imalatın çok zorlaştığı ve giderek bitme noktasına geldiği de ifade edilmiştir. Fakat çözüm noktasında sektörde iki farklı görüşün egemen olduğu görülmüştür. Bu çerçevede, imalatçılada imalatçı olmayıp halı ve kilim ticareti yapan- 19
ların görüşleriyle sektöre yaklaşımlarının temelden farklı olduğu tespit edilmiştir. Halı ve kilim işine bir "Türk el sanatı" olarak bakanlarm görüşlerinin de imalatçıların görüşlerine yakın olduğu görülınüştür. Yapılan yüzyüze görüşmelerde, özellikle imalatçılarm çok zor durumda ve dertli oldukları gözlenmiştir. Bu çerçevede, imalatçılara göre, Türkiye, kültürünün bir parçası olan halıcılığı giderek kaybetmektedir. İmalatçılar, çoğunlukla kırsal kesimde, özellikle dağ köylerinde halı dokumacılığmm önemli bir istihdam ve aileler için önemli bir "ek gelir kaynağı" olduğunu, fakat son yıllarda Uzakdoğu ülkelerinin ucuz halıları ve artan halı ithalatı karşısında Türkiye'de halı imalatının giderek zorlaştığmı ve önemli ölçüde azaldığını ifade etmişlerdir. Ayrıca, birçok halıcının sektör değiştirdiği ya da ek iş yapmak zorunda kaldığı tespit edilmiştir. Bu görüşte olanlar, Uzakdoğu ülkelerinden ucuz el halısı ithalatının zorlaştırılınasını ve devletin Türk kültürünün bir parçası olan, önemli bir istihdam ve gelir kaynağı olan el halısı imalatını çeşitli teşvik ve önlemlerle desteklemesini istemişlerdir. Türkiye bir halı ülkesi olınasma rağmen, Türkiye' de halı imalatma hiçbir zaman gerekli önemin verilmediği ve halı imalatçılarının kendilerini yenilemedikleri, günün şartlarına uyduramadıklan anlaşılınaktadır. Bu nedenle, Türkiye el halı ve kilim sektörünün standart ürünlerde ve klasik desen-modelrenklerde Uzakdoğu ülkelerinin ucuz halılanyla rekabet etme şansı yoktur. Türkiye'nin rekabet edebilmesinin yolu kaliteyi yükseltmesi ve modaya uygun, markalaşmış ve katma değeri yüksek halılar imal etmesinden geçmektedir. Türkiye el halı sektörü; eğer kaliteli, modaya uygun, desenierin ve renklerin ön plana çıktığı halılar üretmeyi başarırsa, o zaman dünya pazarlannda Uzakdoğu ülkeleriyle rahatlıkla rekabet edebilir. Türkiye, ancak kaliteli halılar ve çok özel ürünler, butik ürünler imal ederek dünya halı pazarmda var olmaya devam edebilir. imalatçı olmayıp halı ve kilim ticareti yapanlara göre ise halı ve kilim; fakir, gelir seviyesi düşük ülkelerin işidir. Gerçekten de, ülke kalkındıkça, geliştikçe, gelir ve eğitim düzeyi yükseldikçe halı ve kilim dokumaya olan ilgi azalır. Ayrıca halı ve kilim, emek-yoğun bir üründür. Bu nedenle, emeğin ucuz 20
olduğu ülkelerde daha çok imal edilmesinin ekonomi biliminin kurallarına da uygun olduğu ileri sürülebilir. Bu açıdan bakıldığında, ücretierin nispeten yüksek olmasından dolayı, Türkiye'de halı imalatının iktisadi olmadığı söylenebilir. Bu görüşü savunanlara göre, el dokuma halı ve kilim sektörünün Türkiye ekonomisinde önemli bir yeri yoktur. Gerçekten de, halı sektörünün ve ihracatının en iyi durumda olduğu 1980'li ve 90'1ı yıllarda bile, halı ve kilim üretiminin milli gelir ve halı ihracatının toplam ihracat içinde önemli bir yeri olmamıştır. Günümüzde halı ve kilim sektörünün milli gelir ve toplam ihracat içindeki yeri çok daha önemsiz bir düzeydedir. Örneğin, 2007 yılında 107 milyar dolarlık toplam ihracat içinde el halısı ihracatı ancak 145 milyon dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Kaldı ki, bu ihracatın önemli bir kısmı ithal edilen halıların ihraç edilmesinden oluşmaktadır. Bu çerçevede, halı ithalatının zorlaştırılmasının doğru olmadığı, çünkü ithal edilen halının büyük bir bölümünün turizm kanalıyla (turistlere satış yoluyla) yeniden ihraç edildiği ve bu ithal halıların Türkiye'ye döviz kazandırmanın yanında, istihdam ve katma değer yarattığı belirtilmektedir. El halı ve kilim sektöründe işin ticaretini yapanlara göre, devletin el halısı ithalatı üzerinde büyük bir baskısı söz konusudur. ihtisas gümrüğü ve gözetim fiyatı uygulamalarının söz konusu baskının göstergeleri olduğu ve ihtisas gümrüğünün Isparta'da olmasının bu baskının şiddetini daha da artırdığı söylenmektedir. Gerçekten de, ihtisas gümrüğünün varlığı bir yana, bu gümrüğün Isparta'da olmasının İthalatçılar ve işin ticaretini yapanlar açısından büyük maliyetler yarattığı, zaman kaybına yol açtığı ve rekabet güçlerini azalttığı, bunun da günümüzde sektördeki temel tartışma konusunu oluşturduğu görülmektedir. Halı ve kilim ticareti yapanlara göre, mevcut kişi başı gelirle Türkiye'de el halısı imal etmek çok zordur. Ayrıca, bu maliyetlerle dünya pazarlarında rekabet etme şansı da yoktur. Dolayısıyla, sektörü kurtarmaya çalışmanın rasyonel bir tarafının olmadığı ifade edilmektedir. Ticari boyutuna girmeden kültürel/sanatsal boyutuyla Türkiye'de el halısı ve kilimimal etmenin daha 21
doğru olacağını ifade edenler de olmuştur. Ayrıca, Türkiye'de el halısı imalatının yakında önemli ölçüde bitebileceği, fakat turizm var oldukça halı ticaretinin yapılacağı ağırlıklı görüş olarak ileri sürülmüştür. Gelinen noktada, halı konusunda Türkiye'nin kararını vermesi gerektiği, görüşme yapılan birçok kişi tarafından ifade edilmiştir. Öte yandan, eski el halılarının tamir ve bakımı, günümüzde neredeyse bir sektör haline gelmiştir. Eski ve kullanılmış halıların tamir ve bakım işlemlerinin yapılarak tekrar ekonomiye kazandırılması konusunda Türkiye, ciddi bir altyapı ve bilgi birikimine sahiptir. Kaliteli ustaların varlığına, sektörün deneyimli kişilerin elinde olmasına ve eski halı tamir merkezi olarak bilinmesine rağmen, Türkiye'nin bu sektörden yeterli pay alamadığı ve sektördeki rekabet gücünü giderek kaybettiği görülmektedir. Sektörün rekabet gücünü olumsuz etkileyen faktörlerin başında, hiç kuşku yok ki eski halılann ticaretinde/ithalatında uygulanan mevzuat ve karşılaşılan bürokratik engeller gelmektedir. Mevcut potansiyelin kullanılması durumunda, eski halı ve kilim tamir ve bakım işinin önemli bir sektör haline geleceği ve bu sektörün önemli düzeyde istihdam yaratacağı ve ülkeye döviz kazandıracağı söylenebilir. 22
GİRİŞ Halı, geleneksel olarak dokunarak ve günümüzde yapıştırma veya tafting yöntemiyle (düz zemin kumaşına ipiikierin dikilmesi) elde edilen havlı tekstil yüzeyleridir.ı Halı; yün, pamuk ya da ipek iplikten, çeşitli düğüm teknikleri kullanılarak üretilen dokuma (yaygı) olarak da tanımlanmaktadır. El halısı ise çözgü iplikleri üstüne ayrı bir desen ipliğiyle değişik şekillerde düğüm atılarak aralarından birkaç sıra atkı ipliği geçirilip sıkıştırılarak aynı yükseklikte veya yer yer farklı yüksekliklerde, kabartmalı olarak kesilmiş, havlı yüzü olan dokumalardır.2 Halı dışındaki havsız dokuma yaygılara ise genel olarak kilim denilmektedir. El dokuması halı ve kilimler, günümüzde yer kaplaması amacıyla değil, daha çok süs ve prestij amaçlı olarak kullanılmaktadır.3 Dünyada bilinen en eski halının M.Ö. 5. yüzyıla ait olduğu tahmin edilmektedir. 1949 yılında Rus arkeoloğu Rudenko'nun Güney Sibirya'da Pazyryk'ta İskit mezariarına ait bir kurgunda bulduğu halının en eski halı örneği olduğu konusunda kuvvetli bir görüş birliği vardır.4 Bu halının Türk çift düğümüyle dokunmuş olmasından hareket edenler, halıcılığın ana yurdunun Türklerin ana yurdu olduğunu, Türk halıcılığının tarihinin 2500 yıl öncesine kadar gittiğini ve Türklerin halıyı OrtaAsya'dan Anadolu'ya taşıdığını ifade etmektedirler. s Dolayısıyla, tarihsel olarak el halıcılığının Türklerin el sanatlanndan biri olduğu söylenmektedir. Uzun yıllar bir "halı ülkesi" olarak bilinen Türkiye'de el halıcılığı son yıllarda ciddi bir gerileme içindedir. Gerçekten de, Türkiye, dünya el halısı pazannda eskiden önemli bir yere sahipti ve el halısı denince akla gelen ilk ülkelerden biriydi. Türkiye'nin el halıcılığı konusunda tarihten gelen bir bilgi bi- 1 A. Emek, Halı Dış Pazar.Araştınnası, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara, 2003, s.l. 2 a.g.e., s.l. 3 Ü. Sevim ve A. Emek, Halı Sanayi, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara, 2006. 4 N. Görgünay, Doğu Yöresi Halılan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlan: 163, Sanat Dizisi: 23, s.2. 5 Türk Halıcılık Vakfı, TürkHalıcılıkPaneli, İstanbul, 1986 ve Uşak Ticaret ve Sanayi Odası, UŞAK: Sanayi, Kültür ve Tarih, Uşak, 2006. 23
rikimi ve dokumacılık kültürüne sahip olmasına ve önemli bir altyapının mevcut olmasına rağmen, Türk el dokuma halı ve kilim sektörü, son yıllarda sıkıntılı bir süreçten geçmektedir. Sıkıntının ve sorunların temelinde; Çin, Hindistan, Pakistan ve Nepal gibi Uzakdoğu ülkelerinin ucuz emeğe dayalı rekabetleri yatmaktadır. İşçilik başta olmak üzere bu ülkelerde maliyederin Türkiye'ye kıyasla çok düşük olmasından dolayı, Türkiye el dokuma halı ve kilim sektörü, hem iç pazarda, hem de dünya pazarlarında bu ülkelerle rekabet edememekte ve giderek rekabet gücünü kaybetmektedir. Yaşanan sorunlar ve sıkıntılar nedeniyle, Türkiye'nin el halısı ihracatı giderek azalmakta, buna karşılık el halısı ithalatı ise sürekli artmaktadır. Ayrıca, Türkiye'de el dokuma halı ve kilim imalatı ciddi bir gerileme içindedir. Büyük ölçekli imalat yapan fırma sayısı çok azalmıştır. Öte yandan, uzun yıllar kırsal kesimde, özellikle dağ köylerinde kadınlar için bir istihdam ve böylece aileler için bir "ek gelir" kaynağı olan bu sektörde, istihdam önemli ölçüde gerilemiş ve dokuyuculuğa olan ilgi çok azalmıştır. Türkiye el dokuma halı ve kilim sektörü, gelinen nokta itibariyle turizme bel bağlamış durumdadır. Mevcut eğilimin devam etmesi durumunda, endüstriyel boyutuyla Türkiye'de el dokuma halı ve kilim imalatımn sona ereceği, sadece kültürel ve sanatsal boyutuyla üretim yapılacağı öngörülebilir. Fakat el dokuma halı ve kilim ticaretiyle Uzakdoğu ülkelerinden ithal edilen halıların turizm yoluyla ihracatının ise devam edeceği beklenebilir. Bu çerçevede, bu araştırmanın temel amacı, yapılan saha araştırması sonuçları ve dünya uygulamalarından hareketle Türkiye el dokuma halı ve kilim sektörünün dünya pazarlarındaki rekabet gücünü artırmak için neler yapılması gerektiğini tartışmaya açmaktır. Bu amaçla; bir yandan Türkiye el dokuma halı ve kilim sektörünün mevcut yapısı ve sorunlan ortaya konulmakta, diğer yandan da seçilen ülke uygulamalanndan ve yapılan saha araştırması sonuçlarından hareketle, Türkiye el dokuma halı ve kilim sektörünün uluslararası rekabet gücünü artırmak için neler yapılması gerektiği konusundaki politika önerileri tartışmaya açılmaktadır. 24