Balkanlarda Türk Kültürü ve Sanat

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Balkanlarda Türk Kültürü ve Sanat Z YRD. DOÇ. DR. MEHMET ZEK BRAH MG L 1958 Makedonya do umlu. lk ve orta ö renimini Makedonya da tamamlad. 1983 te Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi slam Sanatlar Bölümü nden mezun oldu. 1989 da Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Makedonya da Türk- slam Mimarisi nde Görülen Duvar Süslemelerinden Örnekler adl teziyle doktora derecesini ald. 1986-1991 y llar aras nda Makedonya slam Birli i Meflihat nda kültür Müflaviri olarak çal flt. Üsküp ve Pirifltine televizyonlar na Türk Eserleri ile ilgili belgesel yay nlar haz rlad. 1991-1992 y llar aras nda Belçika da L universite Libre de Bruxelles de Yugoslavya da Tarikat Yap lar üzerine araflt rma yapt. 1991-1992 y llar aras nda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Co rafya Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü nde misafir ö retim üyesi olarak çal flt. 1994 ten bu yana G. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü nde yard mc doçent olarak çal flmakta. 428

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Resim 1: Filibe (Plovdiv), Hüdavendigâr Camii-Ulu Cami (14. yy). Resim 2: Üsküp, II. Sultan Murat Camii (1436). Balkanlar, Avrupa dan belirgin yüzey flekilleriyle ayr lmad ndan, Balkanlar n kuzey s n r n kesin olarak tan mlamak güçtür. Bazen Osmanl Devleti ile Hristiyanl k Dünyas n birbirinden ay ran Tuna ve onun kolu Sava nehirleri, fiziksel bir s n r olarak kabul edilmektedir. Bazen de 1918 den sonra kurulan Yugoslavya n n sahip oldu u topraklar olarak kabul edildi ini görüyoruz. Bu nedenle Balkanlar yar madas n n kuzey s n r n n ikili bir tan mla belirlendi i anlafl lmaktad r. Fiziksel co rafya aç s ndan Balkanlar n s n r, kuzeyde Tuna nehrinin güneyi, do uda Karadeniz, güneydo uda Ege ve Akdeniz, kuzeybat da Adriyatik ve yon denizi ile çizilir. Siyasal co rafya aç s ndan bak ld nda Balkanlar: Arnavutluk, Bulgaristan, Bosna-Hersek, H rvatistan, Kosova, Makedonya, Romanya, Yugoslavya (S rbistan - Karda -Voyvodina - Sancak), Yunanistan ve Türkiye nin Avrupa daki topraklar n n tümünü içine almaktad r. Bu yar m adada bulunan ülkelere 19. yüzy l bafllar ndan itibaren "Balkan Ülkeleri" ad verilmektedir."balkan" ad "s k ormanlarla kapl s - ra da " anlam na gelmektedir(1). Balkanlar, iç içe geçmifl kültürel gelenekleri, inançlar ve görenekleriyle kar fl k bir etnoloji müzesi görünümünü 429 tafl r. Balkan ülkelerinin aralar ndaki dinî, etnik ve siyasi çekiflmeler zaman zaman s cak çat flmalara ve hatta savafllara dönüflmüfltür. Nitekim bunun yak n zamanda Bosna-Hersek ve Kosova daki savafllarla örneklerini gördük. Türklerin Balkanlar ile ilk temaslar 10. ve 11. yüzy llarda Volga Bölgesi nden buraya göç eden Peçenek ve Kuman Türk boylar yla oluflmufltur(2). Ard ndan 13. yüzy lda Balkanlara Türk kültürünü ve slâmiyeti yaymak için Sar Saltuk gibi misyoner Türk dervifllerinin gelmesi takip etmifltir(3). Osmanl - lar n askerî harekat bafllatmadan önce buraya misyoner Türk dervifllerini gönderip dergahlar açmas, bölge insan n n 1) Smail Tihiç, slamska Umetnost u Jugoslaviji, Beograd, 1979, s.22. 2) C ro Truhelka, Tursko- Slovenski Spomen ci Dubrovaçka Archive, Sarajevo,1911, s. 28. 3) Ömer Lutfi Barkan, " stila Devrinde Kolonizatör Türk Derviflleri ve Zaviyeler", Vak flar Dergisi S. 2, Ankara,1942, s.135.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 3: Üsküp, shak Bey (Alaca) Camii (1438). Resim 4: Küstendil, Fatih Camii (15. yy). 4) Tayyib Gökbilgin, "15. ve 16. as rlarda Edirne ve Paflaeli Livas ",.Ü.Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.3, stanbul 1952, s.158. 5) Hamdija Kreflevljakoviç, " Stari Bosanski Gradovi", Nafle Starine, S.2, Sarajevo 1954, s. 12. 430 Türk kültürü ve slamiyetle tan flmas n sa lam flt r. Misyoner Türk dervifllerinin sempatisini kazanan yerli halk, 14. yüzy lda Osmanl n n askerî harekat n kolaylaflt rm flt r. Türklerin Balkanlar da as l uzun süreli ve kal c iliflkileri Osmanl döneminde olmufltur. Balkanlara Osmanl lar n girifli, 1354 te Gelibolu ç karmas yla bafllam fl,1361 de Edirne nin fethi, 1371 de Meriç / Çirmen savafl ve 1389 da Kosova muharebesi ile devam etmifl, 1463 Bosna-Hersek fethi ve 1521 de Belgrad seferi ile tamamlanm flt r.1529 da baflar s z Viyana kuflatmas yla Osmanl Devleti nin Bat ya doru genifllemesi durdu. Avrupa da 1683 e kadar hiç toprak kaybetmeyen Osmanl lar,balkanlar n tamam n 1878 e kadar ellerinde tuttular.1878 de Berlin Konferans ve Karlofça Anlaflmas ile Bosna- Hersek, Erdel, Eflak ve Bo dan bölgelerini kaybettiler. Ard ndan 1893 de Türk-Rus savafl, Balkan savafllar ve 1. Dünya savafl ile 1912 den sonra Balkanlar, Trakya bölgemiz hariç, tamamen elden ç km flt r. Balkanlar da befl as rdan fazla süren Osmanl hakimiyeti döneminde, fethin ilk y llar ndan itibaren sistemli bir iskân politikas yürütülmüfltür. Anadolu nun de iflik bölgelerinde (özellikle Konya, Karaman, Ayd n ve Marafl) afliretlerinin zorunlu iskâna tabi tutulmas ya bölge k sa zamanda Türkleflmifl ve slâmlaflm flt r(4). Osmanl n n sahip oldu u askerî, ticarî, ekonomik, kültürel ve sosyal önemînden dolay Balkanlar da yo- un bir imar faaliyeti yürüttü ü görülmektedir. Mevcut flehirler yeni bir anlay flla imar ve ihya edilirken yeni flehirler ve yerleflim yerleri de kurulmufltur. fiehirlerde, bir cami etraf nda geliflen külliye yap lar, flehrin fizikî yap -

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Resim 5: Üsküp, sa Bey Camii (1475) Resim 6: Üsküp, Mustafa Pafla Camii (1492) 431 s na yön vermifltir(5). fiehir merkezlerinde, cami-mescit, tekke-zaviye ve türbe gibi dinî; han, bedesten, arasta ve çarfl gibi ticarî; imaret, hamam, köprü, su kemeri, çeflme ve saat kulesi gibi sosyal; mektep, medrese ve kütüphane gibi e itim; kale, kuleocak, burç ve tabyalar gibi askerî yap - lar infla etmek suretiyle, Türk flehir dokusu anlay fl bölgeye hakim k l nm flt r. Bu suretle bölgeye yeni bir yaflama tarz, hayat ve medeniyet getirilmifltir. Balkanlar da Bulgaristan da Filibe (Plovdiv) ve fiumnu da; Makedonya da Üsküp, Manast r ve Ohri de; Arnavutluk ta Berat ve Kruya da; Macaristan da Peç de; Romanyada shakça ve Mectli de; Bosna-Hersek te Saraybosna, Travnik ve Bihaç ta; Kosova da Prizren ve pek (Peç) gibi flehirlerde k smen de olsa Türk flehir dokusunun günümüze kadar gelebildi ini görmek mümkündür. Osmanl n n Balkanlar da gerek flehirlerde imar faliyetlerine verdi i yo- unluk gerekse mevcut yap lar n Anadolu da Bursa, Edirne, Amasya ve Manisa gibi flehirlerdeki an tsal Osmanl yap lar yla boy ölçüflebilecek bir düzeyde olmas, Osmanl idaresinin bölgeye ne derece önem verdi ini de göstermektedir. Balkanlar da flehirlerin fizikî, ekonomik, kültürel ve dinî yap s na yön veren eserlerin yap lmas na öncülük eden devlet adamlar ve varl kl kiflilerin oldu u bilinmektedir. E. H. Ayverdi nin "Avrupa da Osmanl Mimarîsi" adl dört ciltlik külliyat nda(6), Vak flar Genel Müdürlü ü Arflivi nde, Tapu Kadastro Genel Müdürlü ü Arflivi nde ve Balkan ülkelerindeki mahallî vak f kurulufllar nda incelenebilen vakfiye ve defter kay tlar ndan, Balkanlar da befl as rdan fazla sü- 6) Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupa da Osmanl Mimarî Eserleri, c.1- c.4, Kitap 1-6, stanbul, 1981-1982.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 7: Foça, Alaca Camii (1550), 1993 de S rplar taraf ndan tamamen ortadan kald r lm flt r. Resim 8: Saraybosna, Gazi Hüsrev Bey Camii (1530). 7) E. H. Ayverdi, a.g.e., c. 4, s.420 8) E. H. Ayverdi, a.g.e., c.2, s.247; Amir Pafliç, slamic Architekture n Bosn a and Hercegovina, stanbul, 1994, s.206. 9) Hazim fiabanoviç, Postanak i Razvoj Sarajevo, Sarajevo 1959, s. 28. 10) Muharem Omerdiç, Prilozi zuçavnju Genocida nad Boflnacima (1992-1995), Sarajevo,1999, s. 461-467. 11) E.H. Ayverdi, a.g.e., c.4, s.143. fla edilmifltir(7). Günümüzde ise k smen veya tamamen ayakta olan yap lar n say s takribi olarak 110 u geçmemektedir. Malumunuz, Arnavutluk ta kat komunist döneminde, gerek hristiyan ve gerekse Türk- slâm yap lar na karfl sistematik bir tahribat olmufltur. Ayakta kalabilen örnekler farkl amaçlar için kullan lmak üzere korunabilmifllerdir. Bosna-Hersek te toplam 3560 vak f eserinin arfliv belgelerinde kayd geçti- i bilinmektedir. Bunlardan 1392 si dinî, 960 e itim, 373 ü sosyal, 636 s ticari ve 199 u askerî yap lard r(8). Burada Türk eserlerine karfl tahribat Avusturya iflgaliyle bafllam flt r. Nitekim 1717-1738 y llar aras nda Saraybosna y iflgal eden Avusturyal lar sadece bir gecede flehirde mevcut 177 camiden 120 sini atefle vermifllerdir(9). Bosna-Hersek te Türk eserlerine karfl tahribat Krall k ve komunist dönemi Yugoslavya s nda da devam etmifltir. Ancak, son 1992-1995 y llar aras ndaki savaflta, S rp ve H rvat güçleri taraf ndan mevcut 1000 e yak n yap n n 860 n n k smen veya tamamen tahrip edildi i bilinmektedir(10). Foça Alaca Camii, Banyaluka Ferhadiye ve Arnavudiye Camileri, Mostar Köprüsü gibi yap lar sadece birkaç örnekten biridir. Bulgaristan da arfliv kay tlar nda 3339 vak f eserimizin ismi geçmektedir. Kullan m amac na göre yap lar n ren Türk hakimiyeti döneminde mimarî de eri olan 1557 yap n n infla edildi- 136 si ticarî ve 6 s askerîdir(11). Bun- 2557 dinî, 419 u e itim, 221 sosyal, i anlafl lmaktad r. Bu yap lar n Balkanlar da mevcut ülkelere ve kullan m yak n yap n n geldi i tahmin edilmeklardan günümüze takribi olarak 130 a amaçlar na göre da l m flu flekildedir: tedir. Burada da Türk eserine karfl gözle görünür bir tahribat olmufltur. Ayak- Arnavutluk ta arflivlerde kayd geçen toplam 1015 yap dan, 664 ü dinî (camimescit, tekke, türbe), 139 u e itim de yap lar ve Türk Müslüman soydafllata kalabilenler, flehir merkezindeki göz- (medrese, mektep, kütüphane), 76 s r m z n yo un olarak yaflad klar bölgelerdeki yap lard r. sosyal (imaret, hamam, köprü, çeflme, saat kulesi, konak-saray), 123 ü ticarî H rvatistan da arflivlerde kayd geçen toplam 187 yap ismi bulunmakta- (han, kervansaray, bedesten) ve 13 üaskeri (kale, kule-ocak) yap lar olarak ind r. Bunlardan kullan m amac na göre, 432

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I 111 i dinî, 25 e itim, 20 si sosyal,17 si ticarî ve 14 ü askerî yap lard r(12). Günümüzde bu yap lardan sadece 6-7 yap n n izlerini bulabilmek mümkündür. Burada da Avusturya n n Türk eserlerine karfl bafllatt temizlik hareketinin tamamen uyguland n görüyoruz. Kosova da arfliv kay tlar nda toplam 361 vak f eserinin ismi geçmektedir. Bunlardan 248 i dinî, 41 i e itim, 27 si sosyal, 422 si ticarî ve 3 ü askerî yap - lard r(13). Günümüzde ayakta kalan yap lar n say s 70 dir. Son 1999 daki Resim 9: Mostar Koski Mehmet Pafla Camii (1618) Caminin 1992 deki hali Resim 10: Mostar Koski Mehmet Pafla Camii Caminin 1994 teki hali S rp iflgalinde k smen tahrip olan yap - lar n say s 30 dur. Macaristan da arfliv kay tlar nda toplam 724 yap n n ismi geçmektedir. Bunlardan 352 si dinî, 127 si e itim, 179 u sosyal, 31 i ticarî ve 35 i askerî yap lard r(14). Günümüzde k smen veya tamamen ayakta olan yap say s 13 tür. Ayakta olan cami örneklerinden bir k sm müze, birkaç kiliseye dönüfltürülmüfl, geriye kalanlar da farkl amaçlar için kullan lmaktad r. Makedonya da arfliv kay tlar na dayanarak 1411 yap n n infla edildi i tespit edilmifltir. Bu eserlerden 884 ü dinî, 433 208 i e itim, 221 i sosyal, 75 i ticarî ve 23 ü askerî yap lard r(15). Makedonya da Osmanl idaresinin çekilmesinden sonra özellikle flehir varofllar ile köylerde eski vak f eserlerin yerine yeni vak f eserleri infla edilmifltir. Günümüzde bunlardan ayakta kalabilen vak f eserlerin say s 468 dir. Bu verdi imiz rakamlarda Balkanlar da Türk vak f eserlerinin en iyi korundu u Balkan ülkelerinden biri Makedonya di eri Bosna-Hersek oldu u anlafl lmaktad r. Romanya ile ilgili arfliv belgelerinde toplam 291 vak f eserinin ismi geçmektedir. Yap lar n kullan m amaçlar na göre da l m, 179 u dinî, 48 i e itim, 12) E.H. Ayverdi, a.g.e., c.2, s. 420. 13) Ayd n Yüksel, "Kosova da Türk Eserleri", I. Kosova Zaferinin 600. Y ldönümü Sempozyumu, 26 nisan 1989, Ankara 1992,s.44-54. 14) E.H. Ayverdi, a.g.e., c.1, s.271. 15) E.H.Ayverdi, a.g.e.., c.3, s.34916) E.H.Ayverdi, a.g.e. c.1, s.68. 16) E.H.Ayverdi, a.g.e. c.1, s.68. 17) E.H.Ayverdi, a.g.e.,c.4, s.384.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 11: Mostar, Karagöz Mehmet Bey Camii (1557) Caminin 1909 daki hâli. Resim 12: Mostar, Karagöz Mehmet Bey Camii. Caminin 1993 teki hâli. 18) E.H. Ayverdi, a.g.e. c.2, s.250 434 32 si sosyal, 20 si ticarî ve 12 si askerî yap lard r(16). Bu eserlerden günümüze sadece 30 a yak n yap gelebilmifltir. Burada ayakta kalabilmifl Türk eserlerinin ço u Köstence, sahakça ve Mecitli, Babada bölgelerindedir. Yunanistan da Türk eserleriyle ilgili birçok isim geçmektedir. Yap lar n kullan m amaçlar na göre da l m, 2673 ü dinî, 504 ü e itim, 391 i sosyal, 181 i ticarî, 22 si askerî yap lard r(17). Bunlardan günümüze gelebilen yap lar n say - s 80 civar ndad r. Ayakta kalabilen yap lar n ço u Türklerin yo un oldu u Bat Trakya bölgesindedir. Yeni Yugoslavya Federasyonu nda ise, arfliv belgelerine dayanarak toplam 1098 vak f eserinin ismi geçmektedir. Yap lar n kullan m amac na göre da l - m 580 i dinî, 193 ü e itim, 199 u sosyal, 103 ü ticarî ve 23 ü askerî olarak infla edilmifltir(18). Günümüzde ayakta olan yap lar n ço u Sancak bölgesinde Novi Pazar, Rojaj ve Tutin de, Karda Cumhuriyeti nde de Podgoriça flehrindedir. S rbistanda Türk eserlerinin mevcut durumu ise yok denecek kadar azd r. Sadece Belgrad ve Nifl te göstermelik olarak 2-3 eser ayakta kalabilmifltir. Balkanlar da 1913 te Türk hakimiyetinin çekilmesinden sonra, Türk yap lar n n büyük bir k sm zamanla y k l p ortadan kald r lm fl; bir k sm birkaç duvar parças veya harabe halinde, çok az bir k sm da eski orijinal veya tamiratlarda de iflerek günümüze ulaflabilmifltir. Yap lar n büyük bir k sm n n yok olmas nda de iflik tarihlerde vuku bulan savafllar n, yang n ve deprem gibi tabiî afetlerin yan s ra tarihî mirasa sahip ç kmas gereken kurum, kurulufl ve kiflilerin bilinçsizli inin de rolü vard r. En önemli sebep ise, Balkan ülkelerindeki yönetimlerin flehir görüntüsünü Osmanl varl ve kültürüne ait yap - lardan "temizlemek" maksad yla flehir imar planlar n n bahane ederek girifltikleri kas tl tutumlard r. Balkanlar da Türk eserlerinin durumuna genel olarak bakt m zda, Makedonya, Bosna-Hersek ve Kosova da bulunan yap lar n, di er Balkan ülkelerinde yer alan yap lara nispetle daha iyi korunmufl ve bak ml olduklar n söyleyebiliriz.

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I 435 Sonuç itibar yla Balkanlar da Türk ve Müslüman nüfusun yo un olarak yaflad Makedonya, Bosna-Hersek ve Kosova da Türk eserleri k smî de olsa korunabilmifltir. Türklerin ve Müslümanlar n az nl kta kald veya tamamen terkettikleri S rbistan, Macaristan, Bulgaristan, Karada ve H rvatistan gibi ülkelerde bulunan Türk eserlerindeki tahribat büyük boyuttad r. Bu ülkelerdeki Türk eserleri ya bak ms z yada kendi hallerine terkedilmifl durumdad rlar. Burada ayakta kalabilen bir k s m eserde sahipsiz kald için farkl amaçlarla kullan lmaktad r. Buna örnek olarak, Bulgaristan da Sofya da Mahmut Pafla Camii nin bafllang çta kilise, flimdi müze; Macaristan da Peç te Kaz m Pafla ve Zigetvar da Ali Pafla Camilerinin kilise; Makedonya da Haydar Kad Camii nin depo olarak kullan ld n gösterebiliriz. Balkanlar da Türk yap lar plan, hacim biçimlenifli, malzeme, teknik, cephe düzeni ve süsleme bak m ndan Osmanl Türk mimarîsinin bir bölümünü teflkil etmektedir. Balkan ülkelerindeki Türk eserleri Anadolu daki ça dafl yap larla pek çok bak mdan benzerlikler göstermektedir. Öte yandan Balkanlar da, Anadolu Türk mimarîsinde de örne i az bulunan, son cemaat, üç kubbe yerine iki kubbe kullan lan Üsküp Muslihuddin Abdulgani (Dükkanc k) Camii ve Yeni Pazar (Novi Pazar) da Alt n Alem Camisi gibi yap lara da rastlanmaktad r. Balkanlar da k smen veya tamamen ayakta olan camilerin Erken ve klâsik Osmanl Mimarîsinin plan ve hacim, malzeme, teknik ve süsleme anlay fl n devam ettirdikleri dikkati çekmektedir. Bulgaristan, Yunanistan ve Makedonya daki eserler genellikle Erken Osmanl Mimarîsi özelliklerini tafl rken, Bosna-Hersek, Macaristan ve Arnavutluk taki eserler Klasik Osmanl Mimarisi özelliklerine sahiptir. Bu farkl l da bölgelerin fethedilifl tarihlerindeki kronolojiye ba lamak gerekir. Balkanlardaki camiler, plan ve hacim biçimlenifli bak m ndan "Bazilikal", "Zaviyeli ve "Tek kubbeli" olmak üzere üç tiptedir: a) Bazilikal plan flemas n kökeni Bizans devrenin erken tarihli kliselerine kadar götürülmektedir. Bu plan flemas Anadolu Selçuklular taraf ndan da kabul görmüfl ve çok say da cami infla edilmifltir. Bu plan tipinin Beylikler ve Erken Osmanl dönemlerinde de uyguland görülmektedir. Balkanlar da Bazilikal planl camiler aras nda, Filibe (Plovdiv) Hüdavendigar Camii (1364), Sofya Mahmut Pafla (15yy), Üsküp II. Sultan Resim 13: Saraybosna, Bafl Çarfl.1908 lerdeki hâli. Resim 14: Saraybosna, Bafl Çarfl.1990 lardaki hâli.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 15: Mostar, Mostar Köprüsü (16. yy), savafl öncesi durumu. Resim 16: Mostar, Mostar Köprüsü, savaflta y k lm fl hâli. Resim 17: Tiran Ethem Bey Camii (1720). Murat (1438)ve Karl li Mehmet Bey (Burmal ) Camileri ile Dimetoka Mehmet Çelebi (15yy) Camiini sayabiliriz. b) Zaviyeli camiler ters "T" tipi camiler olarak da adland r lmaktad r. Bu 436 tip camiler, Beylikler ve Özellikle Erken Osmanl Döneminde infla edilmifllerdir. Gerek Anadolu da gerekse Balkanlar da bu tip camiler 15. yüzy l n ilk yar s ndan sonra yayg n bir flekilde yap lm fllard r. Balkanlar da Zaviye planl camiler aras nda, Üsküp shak Bey (Alaca) Camii (1438), sa Bey Camii (1475), Filibe maret (fiehabuddin) Camii (1464), Selanik Alaca Camii (15. yy), Serez Mehmet Bey Camii (15. yy) ve Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Camii (1531) yap lar n sayabiliriz. c) Tek kubbeli camiler, Türk mimarîsinde 16. yüzy ldan itibaren infla edilmifltir.tek kubbeli, önünde üç bölümlü son cemaat yeri ve genellikle bat cephesine bitiflik minaresi olan an tsal cami tipi örnekleri Bosna-Hersek ve Macaristan daki yap - larda yo unluk kazanmaktad r. Ancak, say lar az da olsa bu plan tipini di er Balkan ülkelerinde de görmek mümkündür. Tek kubbeli camiler Klasik Osmanl Mimarîsi özelliklerini tafl nmaktad rlar. Balkanlar da Klasik Osmanl Mimarîsi özelliklerini tafl - yan camiler aras nda, Üsküp Yahya Pafla (1506), Manast r Haydar Kad (1561), flkodra Kurflunlu (Mehmet Buflatl ), Saraybosna Ali Pafla (1560), Ferhat Bey (16. yy), Kosova da Cakova Had m A a (16. yy) ve Macaristan Peç Kaz m Pafla (16. yy) ve Bulgaristan fiumnu fierif Halil Pafla (1620) Camilerini sayabiliriz. Ohri de Ali Pafla (16. yy), Emin Mahmut (18. yy) ve Kulo lu, (17. yy), Kalkandelen (Tetova) de Alaca (16. yy), Tiran da Ethem Bey (1720) gibi camiler, yukar da iflaret edilen genel mimarî karakteri muhafaza etmekle birlikte yerel özellikler de tafl maktad rlar. Örne in, Ali Pafla Camii nin duvar yü-

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I zeyleri k sa kubbe kasnaklar çok yüksek tutulmufltur. Emin Mahmut Camii beflgen, Kulo lu sekizgen bir plana sahiptir. Bu plan tipi geleneksel Türk mimarîsinde görülen bir husus de ildir. Kalkandelen Alaca ve Tiran Ethem Bey Camilerinde gerek iç gerekse d fl duvar süslemelerine de yer verilmifltir. Balkanlar daki Türk mimarîsinde 15.ve 16. yüzy llarda infla edilen yap örneklerinde genellikle Bizans ve Erken Osmanl dönemi yap lar nda s kça karfl laflt m z bir s ra düzgün kesme tafl, iki, üç veya dört s ra tu la dizisinden oluflan almafl k tekni i kullan lm flt r.17-19. yüzy llar aras nda infla edilen yap lar aras nda ise, kaba kesme tafl,moloz tafl ve dolgu duvara yer verilmifltir. Bu dönemde infla edilen baz yap larda kerpiç ve tu la kullan ld görülmektedir. Balkanlar da mimarî ve estetik aç lardan önemli olan Türk eserleri, Türklerin hakl olarak iftihar kayna olman n yan s ra, ayn zamanda bölgede yaflayan insanlar n ve insanl n ortak miras ve zenginli- idir. Bu itibarla sözkonusu eserlerin korunmas, asl na uygun bir flekilde restore edilmesi ve kullan lmas için öncelikle Türkiye ve Balkan ülkelerinin ilgili kurumlar n n iflbirli i içerisinde bulunmalar gerekmektedir. Bafllang çta Balkanlar daki Türk eserlerinin bir envanterinin haz rlanmas na ihtiyaç vard r. Bafllat lacak ortak onar m projelerine de uluslararas kurulufllardan maddî destek istenebilir. nsanl n ortak miras olan bu eserlerimizin onar m na gereken maddi deste in, di er Avrupa ülkeleri ve kurulufl taraf ndan destek bulaca n umuyoruz. Resim 18: Kalkandelen (Tetova), Alaca Camii (1495). Resim 19: Manast r (Bitola), Atatürk ün Manast r da okudu u askeri idadi. Resim 20: Manast r (Bidola), Haydar Kad Camii. 437