DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Avrasya Araştırmaları Merkezi USAK RAPOR NO: 11-07 Yrd. Doç. Dr. Dilek M. Turgut Karal Demirtepe Editör Eylül 2011
DAĞLIK KARABAĞ SORUNU Dar Alanda Büyük Oyun USAK Avrasya Araştırmaları Merkezi Editör Yrd. Doç. Dr. M. Turgut Demirtepe Hazırlayanlar Prof. Dr. Kamer KASIM Yrd. Doç. Dr. Turgut DEMİRTEPE Yrd. Doç. Dr. Güner ÖZKAN Habibe ÖZDAL Hasan Selim ÖZERTEM Zaur ŞİRİYEV Gülay KILIÇ Arzu TURGUT USAK RAPORLARI NO: 11-07 Eylül 2011 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU International Strategic Research Organization
USAK Raporları No: 11-07 USAK Raporları Editörü : Mehmet GÜÇER Yardımcı Editörü : Gözde Damla ÇİTLER Copyright 2011 USAK Derneği Tüm Hakları Saklıdır Birinci Baskı Kütüphane Katalog Bilgileri Dağlık Karabağ Sorunu: Dar Alanda Büyük Oyun Tablo ve şekil içermektedir. USAK Yayınları ISBN: 978-605-4030-60-6 Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu International Strategic Research Organization Ayten Sokak No: 21 Tandoğan / Ankara Tel: (0312) 212 28 86-87 Faks: (0312) 212 25 84 www.usak.org.tr - www.turkishweekly.net www.usakgundem.com - info@usak.org.tr
İçindekiler İÇİNDEKİLER I. AZERBAYCAN IN DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNUN ÇÖZÜMÜNE YÖNELİK POLİTİKASI VE STRATEJİK VİZYONU... 5 A. Bağımsızlık Dönemi Karabağ Politikası... 6 B. İlham Aliyev Dönemi Azerbaycan ın Karabağ Politikası... 12 C. Azerbaycan Kamuoyu ve Siyasi Partilerinin Karabağ Sorununa Yaklaşımı... 18 D. Dağlık Karabağ Sorununun Çözümü İçin Stratejik Vizyon... 20 II. DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNDA ERMENİSTAN POLİTİKALARI... 23 A. Ermenistan Siyasetinde Dağlık Karabağ Sorunu... 23 B. Sarkisyan Dönemi Ermenistan ın Karabağ Siyaseti... 26 C. Ermenistan İç Siyasetinde Karabağ... 27 D. Karabağ Sorununda Ermenistan Tarafından İzlenen Askeri Politikalar... 32 E. Sonuç... 33 III. TÜRKİYE NİN DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNA YÖNELİK POLİTİKASI... 37 IV. DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNA RUSYA VE MİNSK GRUBU NUN YAKLAŞIMI... 43 A. Rusya nın Güney Kafkasya Politikası... 43 B. Minsk Grubu nun Karabağ Sorununa Yaklaşımı... 49 C. Sonuç... 56 V. ABD NİN DAĞLIK KARABAĞ POLİTİKASI... 57 A. ABD nin Dağlık Karabağ Sorununa Müdahil Oluşu... 58 B. 9/11 ve ABD-Azerbaycan İlişkilerinde Dağlık Karabağ Sorunu... 60 C. Sonuç... 62 VI. İRAN IN DAĞLIK KARABAĞ SORUNUNA YAKLAŞIMI... 63 A. Bağımsız Azerbaycan ve İran ın Dağlık Karabağ Sorununa Bakışı... 65 B. İran-Azerbaycan İlişkileri... 68 C. İran-Ermenistan İlişkileri... 71 D. Sonuç... 75 VII. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU VE AZERBAYCAN DA YERLERİNDEN EDİLMİŞ KİŞİLER... 77 A. Uluslararası Kaynaklarda Yerlerinden Edilmiş Kişi Statüsü ve Azerbaycan Örneği... 78 B. Azerbaycan Devlet Politikasında Yerlerinden Edilmiş Kişiler... 80 C. Uluslararası Kuruluşların Yerlerinden Edilmiş Azerilere Yardımı... 85 D. Dağlık Karabağ Çözüm Sürecinde Yerlerinden Edilmiş Kişiler Meselesi... 87 E. Sonuç... 89 VIII. TESPİT VE ÖNERİLER... 91
USAK AVRASYA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ USAK-Avrasya Araştırmaları Merkezi (AVRAM), sosyal gerçekliğin karmaşık bir bütünsellik arz ettiği ve değişik metotlar ve farklı disiplinlerin birlikteliği ile daha iyi anlaşılabileceği varsayımından hareket ederek, USAK bünyesinde yürütülen alan çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Bu anlamda Merkezin temel hedefi, var olan bilgi kümeleri arasında iyi bir seçki oluşturarak, Avrasya hakkında sağlıklı analizler yapmak ve politika önerilerinde bulunmaktır. Bu amaçla Merkez, risk analizlerinin yanı sıra, bölgeyle ilgili raporlar ve çalışmalar hazırlamakta, aynı zamanda düzenlemiş olduğu toplantı ve konferanslarla farklı fikir ve görüşlere yer veren bir platform görevi de görmektedir. Akademik anlamda yaptığı çalışmalarla da literatüre katkıda bulunan AVRAM, on uluslararası indeks tarafından taranan Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi ni de yayına hazırlamaktadır. Bu kapsamda merkeze bağlı olarak Rusya ve Doğu Avrupa Araştırmaları Masası, Kafkasya Araştırmaları Masası ve Orta Asya Araştırmaları Masası bulunmaktadır.
RAPOR ÖZETİ Güney Kafkasya bölgesinde iki devlet arasında çözüme kavuşturulamamış en uzun süreli çatışma olma özelliğini koruyan Dağlık Karabağ sorunu, çözüme yönelik girişimlerde yer alan uluslararası örgütlerin varlığı ile uluslararası bir nitelik kazanmıştır. 1994 yılında imzalanan ateşkes anlaşması sonrasında ihtilaflı taraflar arasında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) bünyesinde oluşturulan Minsk Grubu nun girişimleriyle barış görüşmeleri yapılmaya başladıysa da Azerbaycan ve Ermenistan ın mutabık olduğu bir anlaşma üzerinde karar kılınamamıştır. Ateşkes Anlaşması nın dönem dönem artan oranda ihlal edilmesi, dondurulmuş olan sorunun her an yeniden sıcak bir savaşa dönüşmesi potansiyelini taşıdığını göstermektedir. 1 Dağlık Karabağ sorununun çözümüne yönelik girişimlerde dikkate alınması gereken unsurlardan biri, sorunun çok aktörlü yapısıdır. Daha açık bir ifade ile gerek Dağlık Karabağ konusunu derinlemesine incelemek, gerekse de sorunun çözümüne yönelik girişimleri, kapsamlı bir şekilde ele almak için sorunun çok taraflı yapısını mercek altına almak gerekmektedir. Bu kapsamda raporda, ihtilaflı taraflar olan Azerbaycan ve Ermenistan ın Dağlık Karabağ sorununun çözümüne yönelik politikaları ile gerek bölgesel gerekse de uluslararası alanda rol oynayan aktörler olarak Türkiye, Rusya, ABD ve İran ın Dağlık Karabağ politikaları incelenmektedir. Rapor ayrıca Dağlık Karabağ sorununun çözümü amacıyla oluşturulmuş olan Minsk Grubu nun yaklaşımı ile Azerbaycan da yerlerinden edilmiş kişiler de etraflıca ele almıştır. Raporun son bölümünde ise tespit ve öneriler yer almaktadır. Bu bağlamda aşağıdaki hususlar öne çıkmaktadır. * Çözüm konusunda tarafların uyumlu gündemleri yoktur. Bu bağlamda Azerbaycan ve Ermenistan arasında birinin kazanımının diğerinin kaybı olduğu anlamındaki sıfır toplamlı oyun (zero sum game) perspektifi, her iki tarafın kazanabileceği kazankazan (win-win game) anlayışıyla yer değiştirememiştir. Bu şartlar altında anlayış değişikliği olmaksızın çözüme yönelik somut adımlar atılması zor görünmektedir. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU DAR ALANDA BÜYÜK OYUN
* Dağlık Karabağ sorununun çözümünün önünde engeller arasında öne çıkan faktörlerden bir diğeri her iki taraf için de toplumların hazırlanması gereğidir. Zira Dağlık Karabağ sorunu hem Azerbaycan hem de Ermenistan da dış politika meselesi olduğu kadar aynı zamanda iç politika konusudur. * Minsk Grubu faaliyetlerinin ve kararlarının bağlayıcı niteliğinin olmaması, bir taraftan ihtilaflı tarafların bir araya gelmesini kolaylaştırırken diğer taraftan çözüme yönelik baskı oluşturma potansiyelini ortadan kaldırmaktadır. Tarafları bir araya getirmek ve diyalog zemini oluşturmak açısından son derece başarılı olan Minsk Grubu, alınan kararların bağlayıcı olmaması nedeniyle çözüme yönelik baskı oluşturamamakta, bu nedenle görüşmeler sonuçsuz kalmaktadır. * Bugüne kadar geçen sürede arabuluculuk görevinde bulunan devletlerin, öncelikli olarak kendi ulusal çıkarlarına odaklandıkları görülmektedir. Bu durum ise kaçınılmaz olarak arabuluculuk sürecini sekteye uğratmaktadır. Bu bağlamda çok taraflı girişimlerin en temel handikabı, Dağlık Karabağ sorununda da kendini göstermektedir. Bu noktada şartların aynı şekilde devamı durumunda ancak çıkarların görece ortaklaştığı bir zeminin ortaya çıkması ile çözüme yönelik bir yol açılabilir. 2 * 2008 sonrasında Rusya nın Minsk Grubu eşbaşkanı olarak, tek taraflı inisiyatifleriyle çatışma taraflarının görüşmelerinde canlanma gözlenmiştir. Fakat ABD ve Fransa nın arka planda kalmaları, Moskova nın tek başına görüşmeleri manipüle etmesine imkân tanımaktadır. Söz konusu durumda Rusya yı dengeleyecek bir güç bulunmamaktadır. Gelinen noktada ihtilaflı tarafların Dağlık Karabağ ın statüsünün belirlenmesi, Ermenistan askeri güçlerinin işgal altındaki topraklardan geri çekilmesi, mültecilerin geri dönmesi ve yapılan görüşmelerin formatı konularında uzlaşamaması durumunda barış adına atılan her adım sekteye uğrayacaktır. ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU
www.usak.org.tr Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Mebusevleri Mahallesi, Ayten Sokak, No: 21 06570, Tandoğan, Ankara Tel: 0090 312 212 28 86 Fax: 0090 312 212 25 84 www.usak.org.tr, www.turkishweekly.net, www.usakgundem.com 9 786054 03060 6