SAYI : 8 AYLIK BÜLTENLER SERİSİ Mayıs, 2011 KONU : Çocuk Gelişimde Babanın Rolü Şimdi her şeyi yitirdiğim bir anda, gücünden dolayı değil, tam tersine otoritesinden dolayı bana biri yol göstersin, beni azarlasın, övsün istediğimde babamı arıyorum. -Albert Camus- Her çocuk büyümek için bir anneye ve bir babaya ihtiyaç duyar. Çocuk annesinden ve babasından aldıklarını bütünleştirerek, onlardan vazgeçerek benliğini oluşturur. Babanın rolünü edinmesi anneye göre bir parça daha zordur. Anne, bebeğin döl yatağına düşmesinden itibaren annelik meselesi ile meşgul olmaya başlarken babanın babalık meşguliyeti daha geç başlamakta, var olan bir ilişkiye dahil olmak durumunda kalmaktadır. Aile, toplumun en küçük birimidir ve anne-baba-çocuklardan oluşur. Geleneksel anlamda baba ailenin temel direği; esas olarak evi geçindiren, ailesini kötülüklerden ve zorluklardan koruyan çok önemli bir "KAHRAMAN"dır. Fakat, 20.yüzyılda kadınlık bir evrim geçirmiş bu da kocaların ve babaların konumunu derinden sarsmıştır. Kadınların daha çok eğitim görebilme, daha çok iş yaşamında olma ve daha çok ekonomik güce sahip olma yolunda değişen konumu ile birlikte erkeğin gücü daha çok kadın tarafından belirlenmeye ve sınırlandırılmaya başlandı. Babalığın kahramanlık tanımı toplumsal değişimlerle paralel olarak değişmesine rağmen babanın koruyucu, kollayıcı, kahraman olma rolü önemli bir rol olmaya devam etmektedir. Bu kahraman uzun yıllar boyunca kız ve erkek çocukları için ayrı anlamlar ifade etmesine rağmen hep vazgeçilmez bir kişidir. Babanın varlığı evdekilere güven verir, çoğu zaman da biraz çekinmeyle karışık saygı görür. Geleneksel Türk aile yapısına baktığımızda baba; evde her şeye karışmayan, ağır, saygı duyulan, hatta korkulan, çocuklarıyla iletişimi yüzgöz olmak şeklinde algılayan, çocuklarıyla ilgili kararlarda ve olaylarda asla ön plana çıkmayan genelde anneyi aracı olarak kullanan bir figür olarak karşımıza çıkar. Bu geleneksel yapı, toplumdaki değişime paralel olarak bugün epey değişmiştir. Evde annenin de artık çalışması, babanın bu rolleri üzerinde oldukça değişim sağlamıştır. En azından
artık babalar da çocuklarını dinlemekte, ihtiyaçları olduğunda çocuklarıyla birlikte olabilmekte, anlamaya çalışmaktadırlar. Toplumumuzda baba ya da bir üçüncü merci olmasaydı, şiddetin zincirinden boşalmasına tanık olurduk; çağımızın kimi olayları bunu çok güzel gözler önüne sermektedir. (A.Green) Babalık işlevi zorunludur, baba anne- çocuk ilişkisinin dışında üçüncü kişi rolünü üstlenir. Çocuk ile anne arasında iç içe geçmiş bir ilişki vardır. Baba çocuk ve anne arasına girerek gerekli mesafeyi sağlar. Bu mesafe sayesinde çocuk erkek ve kız olma kimliğini sağlıklı olarak edinir. Baba anneyi çocuğa, çocuğu anneye yasaklar, ayırıcı rol oynar.fakat baba ancak annenin kabul etmesi durumunda bu rolü üstlenebilir. Anne-baba-çocuk üçgeni hayati önem ifade ediyor. Bu rol ve figürler aslında hayatın ta kendisidir. Tüm yaşam bu üçgendeki ilişkiler üzerine kurulmuştur. Çocuğun zihinsel, fiziksel ve sosyal gelişimi, büyümesi, gelecekteki yaşamı, iş ve özel hayatı, aile yapısı, verimli olması ya da olmaması, kişisel ilişkileri hepsi ama hepsi ailesinde yaşadığı ortamın, anne-baba-çocuk ilişkisinin sonucudur. Çocuğun gelişimi, anne baba arasındaki incelikli iletişime bağlıdır. Lacan, üzerinde düşünmemiz gereken şey sadece annenin babanın şahsıyla nasıl alışverişte bulunduğu değildir; asıl ilgilenmemiz gereken husus, annenin, açıkça söyleyelim, babanın sözüne, otoritesine, ya da Yasa nın öne çıkarılmasında Baba nın Adı na bahşettiği yerle ilgilidir. der. BABA ANNENİN GÖSTERDİĞİ YERDEDİR! JACQUES LACAN Bir çocuğun hayatında annenin ve babanın rolü farklıdır. Hiçbir ebeveyn bir diğerinin rolünü de taşıyabilecek güçte değildir. Her ebeveyn kendi sınırı içinde çocuğun benlik algısını ve özgüvenini oluşturmasında destek verir. Baba çocuk ilişkisine annenin de destek ve izin vermesi önemlidir. Bir çocuğun babasına gösterdiği ilgi annenin kocasına gösterdiği ilgi yoluyla aktarılmaktadır. Babanın kullandığı iletişim yöntemleri, sınır koyma davranışları, tutumları, davranışları anne tarafından kabullenildiği ve beğenildiği sürece çocuk tarafından da dikkate alınacak ve babanın söyledikleri ve yaptıkları değer bulacaktır. Babayı küçük çocuk ile olan ilişkisinde
becerememek ve yapamamakla suçlamaması, başka bir deyişle ona baba ya da ebeveyn olarak yetersiz ve çocukla yalnız başına kalamayacak durumda olduğunu hissettirmemesi, bunun yerine bu beraberliği desteklemesi baba çocuk ilişkisinin küçük yaşlardan itibaren gelişmesi açısından gereklidir. Erkek çocuk annesini sever fakat annesi babasına aşık olduğu için babasına benzemek ister. Babası gibi davranarak annesinin ilgisini çekmek ister. Kız çocuk ise babasını sever fakat babası annesine aşık olduğu için annesine benzemek ister. Bu rol model alma modelinin geçerli olabilmesi için anne ve babanın aşk, sevgi, ilgi içeren ilişkilerinin çocuk tarafından farkediliyor olması gerekmektedir. Aksi durumda ise erkek çocuk babasının yerini alır, annesinin yanında eş/erkek olur, bebekliğindeki tümgüçlülüğü devam ettirir. Bu da hayatı boyunca kurallara uyamama, sorunlar karşısında sağlıklı çözümler getirememe, yoğun hayal kırıklıkları, kontrol edilemeyen duygu taşmalarına sebep olabilmektedir. Ailede ebeveynlerden herhangi birinin eksikliği (burada fiziksel eksiklikten çok rol olarak ve ailede verilen yer olarak kastedilmektedir) çocukta kayıp duygusunu yaratır. Baba işlevinin yokluğundan yani karar veren, koruyan- disipline eden, çocuğun sosyalleşmesi ve bağımsızlaşmasını sağlayan rollerin aksaması- kaynaklanan maddi yetersizlikten daha önemli olan manevi kayıplardır ki bunların başında da güven eksikliği gelir. Çünkü çocuklar için baba = güven dir. Bu ihtiyaç erkek çocuklarda erillik rolünün tam olarak öğrenilmesi konusunda önem taşırken, kızlarda da erkek rolünü tanıması ve olumlu bir hayat imajı için gereklidir. Özellikle erkek çocuklar cinsel rollerini babalarından öğrenir ve onları taklit ederler. Bazen anneler, oğullarının tıpkı babaları gibi yürüdüklerini, konuştuklarını, jest ve mimiklerinin aynı babaları gibi olduğunu ifade ederler. Baba sadece yasaklayan, çocuk ve anneyi ayıran değil aynı zamanda çocuğun kendisiyle özdeşleşmesine izin veren olmalıdır. Despot Baba, çoğunlukla yasaklayıcı işlevini yerine getirir ama kıskançlığından kendisi ile özdeşleşilmesine izin vermez. Babayı insani yapan birşey onun da yanılabileceğinin anlaşılmasıdır. Aşırı Hoşgörülü Baba, çocukluğunda eksikliğini duyduğu sevgi ve kabullenilme ihtiyacını, çocuğunun tüm isteklerini yerine getirerek telafi eden ve çocuğunun sevgisini bu şekilde kazanmaya çalışan babadır. Gelişimin bir döneminde çocuğun babası ile çatışması kaçınılmazdır. Bu çatışma çocuğun daha dengli bir kişilik geliştirmesi, kimliğini bulması bakımında önemlidir. Fakat son zamanlarda abalar çocukları ile çatışma yaşamaktan çekinir oldular. Çatışmanın çocuklarının sevgilerini kaybetmesine yol açacağını ya da iki taraftan birinin zarar göreceğini düşünüyorlar. Halbuki her çocuğun bu tür çatışmalara ve dirençli, sınır koyan ve had bildiren babaya ihtiyacı vardır.
Baba figürünün varlığı otoritenin varlığı demektir. olmayan çocuklarda görülen olumsuz davranışlar nelerdir? Saldırganlık ve davranış problemleri Evde, belli bir otoritenin olmayışı, otorite boşluğu yaratır. Çocuklar bu boşlukta bocalar ve hareketlerini ayarlayamazlar; dikkatleri dağılır, öğrenme problemleri yaşarlar ve akademik başarısızlık baş gösterir, yalan söyleme gözlenir. Eğer evde anne de olumlu bir tutum sergileyemiyorsa bu tutumlar devam eder ve artış gösterir. İçe dönme Bu tip çocuklar ise içlerine kapanırlar. Sosyal hayata ve tanımadığı kişilere karşı oldukça mesafeli ve ürkektir, korkuları vardır. Güven eksikliği nedeniyle hayata dair bakış açıları olumsuzdur. Erkek çocuklarda belirgin, aşırı ve abartılı erkeksi davranışlar gözlenebildiği gibi, efemine (Kadınsı) davranışlar da görülebilir. Kız çocuklarda da hemen hemen aynı özellikler gözlenir. Aşırı erkeksi davranışlar veya yaşlarından büyük kadınsı davranışlar gösterebilirler. Ürkeklik, sebepsiz korkular, aile birlik ve bütünlüğünün yerinde olmamasının getirdiği karmaşa çocukları oldukça yıpratır. Oynayan taşların yerine yeniden oturmasını beklemek önemli bir süreçtir. Çocukların bunu tek başına yapmaları mümkün değildir. Mutlaka bir yetişkinin yardımı olmalıdır. Birçok durumda anne bu rolü üstlenir. Peki babalar çocuğun hayatında nasıl sorumluluklar almakta ve alabilirler? Bizim ülkemizdeki araştırmalar babaların çocukları ile çok az iletişim kurdukları daha çok çocukla ileriye yönelik kararların alınmasında sorumluluk taşıdıkları saptanmıştır. Babaların en önemsedikleri rol maddi bakımdan çocuğa bakabilmek, sevgi ve şefkat göstermek. En az önemsedikleri rolleri ise çocukla oynamak ve çocuğun günlük ihtiyaçlarını karşılamak. Oysa bir babanın erkek modeli olarak çocukla oynayışı annenin oynayışından çok farklı olduğundan sağladığı katkı da oldukça farklıdır. Belki bedensel itişli kakışlı ve anneye göre çocuğun bir yanına bir şey olacak dedirtecek kadar sert ama yararlı. Bir başka deyişle babanın çocuğun hayatının her noktasında anne kadar etkin olması özellikle iletişim içinde olması babanın çocuğa verebileceği en önemli katkı. Çocuğun aile içinde ve dışında yaşadığı sıkıntıları paylaşabileceği, karşılaştığı sorunlarla ilgili çözüm önerilerini korkmadan sorabileceği, yardımını ve desteğini koşulsuz hissettiği bir ebeveyn olması çocuğun özgüvenini geliştiricidir. Sadece eleştiren veya cezalandıran, korkulan bir baba figürü, çocuğun babadan onay ve kabul görmeden büyümesine ve babayı
ulaşılamayacak kadar mükemmel ve uzak olarak görmesine, genel anlamda kendinde yetersizlik ve becerisizlik duygusu geliştirerek yetişkin hayatına da yansımasına neden olur. Babanın devrede olduğu durumlarda anne çocuk ilişkisinin hem anne hem de çocuk açısından daha besleyici olduğu saptanmıştır. Zeka gelişiminde babanın önemi Çocuğun hayatının ilk dönemlerinde babanın davranışlarının niteliği, daha sonraki dönemde çocuğun zihinsel işlevlerini etkilemektedir. Babanın aile içindeki varlığı ve etkin katılımcı tutumu çocukların, özellikle de erkek çocukların zihinsel gelişimindeki çözümleme becerisine, zekâ seviyesine, temel becerilerine, dil zekâsına ve akademik başarısına olumlu yönde etki etmektedir. Baba (anneye oranla daha fazla) çocuğun bağımsız davranmasını, çevreyi keşfetmesini cesaretlendirici bir tutum içinde olduğundan, çocuğun zekâsını olumlu yönde yönlendirmektedir. Kısıtlayıcı bir babanın çocuğun zekâ gelişimine etkisi ise olumsuz yöndedir. Yapılan araştırmalarda, baba-çocuk ilişkisinin çocuğun okul başarısına büyük ölçüde tesir ettiği vurgulanmakta, babasıyla yakın ve nitelikli bir ilişkiye sahip olan çocukların okul basarıları ile zihinsel gelişimlerinin olumlu açıdan etkilendiği belirtilmektedir. Baba, askerlik ya da iş gereği aileden uzun süre ayrı kaldığında ise özellikle erkek çocukların okul başanlarının düştüğü, daha güvensiz, anneye daha bağımlı oldukları ve davranışlarının bozulduğu tespit edilmiştir. Rol Model Olarak Baba Yapılan araştırmalar erkek çocukların ne kadar sosyal oldukları ile babaları ile aralarındaki ilişkinin çok önemli rol oynadığını göstermektedir. Kız çocukların babaları ile iyi ilişki içinde olmaları onların öz güvenlerini olduğu kadar kişilik gelişimlerini, kimlik algılarını, aidiyet duygularını, özellikle de ergenlik döneminde yakından etkiler. Babalar ergenlik döneminde sınırların konmasına ve ergenin kendisini güvende hissetmesine yardım eder. Babanın rolü sadece sınırların belirlenmesi açısından değil, ergenin bağımsızlaşması, bireyselleşmesi açısından da büyük önem taşır. BABALAR VE KIZLARI Kızların babalarına ne kadar düşkün olduğu bilinir. Aynı şekilde erkek çocuklarının da anneleriyle daha yakın olması normaldir. Çocuklar, ergenliğe kadar erkek veya kız olarak dünyaya gelmenin farklılıklarını
araştırırlar. Cinsel kişiliklerini oluştururken, en çok anne ve babalarından yardım alırlar. Erkek çocuklar için baba, nasıl bir erkek olması gerektiğinin örneği olurken, kızlar karşı cinsle ilk yakınlaşmalarını babayla yaşar. Kızlar babayla daha çok vakit geçirerek, erkeği izler. Küçük kız, beklediği ilgiyi babasından görebilirse onu kafasında iyice yüceltmeye başlar. Bu tutkusu bazen öyle ileri gider ki annesinin yerini alabileceğini, babasının hayatındaki tek kadın olabileceğini bile düşünür. Çünkü çocuklar, istedikleri gibi süsledikleri hayal dünyalarında yaşarlar. Bu devrede baba yine yasaklayıcı olmak durumundadır. Küçük kız babasını keşfederken annesine sırtını çevirir, o güne kadar dünyanın merkezi olan annesi artık aynı konumda değildir, rekabet edebileceği kişidir. Herşey yolunda gittiğinde, babasına sahip olmayı deneyecektir. Bu süreç babasına duyduğu hayranlığı ve sevgiyi gerçekten bağlanabileceği başka bir erkeğe yönlendirebilene kadar sürer. Çocukluk döneminde anne-babayla kurulan ilişkiler, çocuğun yetişkinlik çağında karşı cinsle kuracağı ilişkilerde belirleyici olur. Dolayısıyla çocukluklarında anne ya da babaya bağımlı olan kız ya da erkek çocuklar, duygusal ilişki kurdukları kişilerde anne ya da babalarını arayabilirler. Bu nedenle baba olarak, kızınızla kurduğunuz ilişkide, kendinizi en şahane erkek olarak sunmak yerine, her zaman onun yanında olduğunuz ve sorunlarını dinlemeye her an hazır olduğunuz mesajını vermelisiniz. Kızlar babalarıyla yakınlaştıkça, babalar da kızlarının bu düşkünlüğünün keyfîni sürmeye pek meraklıdır fakat baba kızının gösterdiği aşk dolu sevecenlikten fedakarlık etmek durumundadır. Kız çocuk babanın aralarındaki aşkı engellemesinden sonra ergenliğin başında anneye ihtiyacı olacak ve annesiyle buluşacaktır. BABALAR VE OĞULLARI Erkek çocuklarındaki Oidipus kompleksi, onların babalarını annelerini ellerinden alacak kadar güçlü ve tehlikeli bir rakip gibi görmelerine neden oluyor. Çocukların babalarını yaşamın ilk yıllarında rakip gibi görmeleriyle başlayan ilişkileri, ilkokul çağında hayranlığa, ergenlik döneminde ise çatışmalara dönüşebiliyor. Babaların da oğulları ile iyi iletişim için yapmaları gerekenler var. Oğlunuzun büyümesine izin verin: Türk aile yapısında erkek çocuklara sorumluluk verilmemesi, gelecekteki yaşamlarında da sorunlara yol açıyor. Erkek çocuk, ailesi dışardayken evde kaldığında kapıyı kilitlemeyi unutacağı gerekçesiyle ailesi izin vermiyor. Çocuk da bu sorumluluğu almıyorsa çatışma çıkıyor. Baba burada evde tek kalırsa ne gibi sorumlulukları olacağını anlatmalı, bunları yerine getirdiği takdirde kalabileceğini belirterek izin vermeli. Kendinizle kıyaslamayın: Oğlunuza sürekli Ben senin yaşındayken iki dil biliyordum, dünyayı dolaştım, sen ne yapıyorsun, hiçbir şey gibi cümleler kurarak kıyaslamayın. Oğlunuzun farklı bir birey olduğunu kabul edin.
Gelişmesine katkıda bulunun: Kıyaslamak gencin kendisini mutsuz ve yetersiz hissetmesine neden olur. Bunun yerine babanın oğlundaki farklılıkları görüp, bu yönleri geliştirmesine yardımcı olması gerekir. Arkadaşça yaklaşan baba olun: Oğlunuzla arkadaş olmayın, arkadaşça davranın. Ailelerin günümüzde en çok çağdaş aileyiz tanımlamasıyla yaptıkları yanlışların başında anne baba kimliklerinden sıyrılıp arkadaşı gibi davranmaları geliyor. Genç erkeklere bunun yerine, babası olduğunuzu, daima ona destek vereceğinizi hissettirerek baba olun. Çünkü onun arkadaşları zaten vardır. Erkek çocuğun güçlü ve kucaklayan kendisi ile rekabet edilmesine izin veren ama rekabet etmeyen bir babaya ihtiyacı vardır. Oğlunuza idol olmayın: Kendinizi ulaşılmaz göstermeyin. Çocuğunuza gerçekleştiremeyceği büyük hedefler koyup, başaramadığı zaman da yetersizlik ve beceriksizlikle suçlamayın. Kendinizi ulaşılmaz biri göstermek yerine, hatalarınızı da mizahi bir dille anlatarak sizin de hatalar yapan bir insan olduğunuzu gösterin. Onlarla inatlaşmaktan kaçının: Ergenlik çağında erkekliklerini ispatlamak amacıyla babalarıyla çatışmaya girmek, sık görülen bir durumdur. Genç erkekler bu dönemde babalarının ve annelerinin desteğini isterler. Bu dönemde onlarla inatlaşmak, aşırı ve mantıksız yasaklarda diretmek inatlaşmalarına yol açar. İnatlaşma evden ve aile bağlarından uzaklaşma ile sonuçlanabilir. Yeterli zaman ayırın, dinleyin: Çatışmalı ergenlik döneminde oğlunuzla iletişimi bırakmayın. Arkadaşlarını küçümseyip saçını beğenmedim, o çocuk tembel, onunla niye arkadaşlık ediyorsun gibi cümleler kurarak yaklaşmayın. Bu tür yaklaşımların çocuğunuzu sizden uzaklaştıracak davranışlar olduğunu unutmayın. Babaların çocukları ile daha iyi bir iletişim kurması için öneriler; Çocuğunuzla iletişim kurmak için onun büyümesini beklemeyin. Çocuğunuzun doğumu ile birlikte onu ilk kucağınıza altığınızdan itibaren çocuğunuzla iletişim başlamıştır. Çocukların gelişim dönemleri özelliklerini bilmeniz çocuğunuzla iletişiminiz kolaylaştıracaktır. Çocuğunuzu aktif dinleyin. Çocuklarınıza verdiğiniz sözleri tutmaya çalışın, tutamayacağınız sözleri vermeyin. Söyledikleriniz ile davranışlarınız arasında tutarlılık olmasına dikkat edin. Çocuğunuzu her koşulda sevdiğinizi ona hissettirin. Özellikle de babasının yetersiz ilgisine ve ihmaline maruz kalan çocukların kişilik gelişimlerinin bir yönüyle yetersiz kalabileceği ihtimali unutulmamalı. Baba - annenin ortak sorumluluk almaları, tutarlı hareket etmeleri çocuğun kişilik gelişimini olumlu yönde etkilediği unutulmamalı.
İş yoğunluğu nedeni ile çocuğu ile geçirdiği vaktin uzunluğunu artıramayan babalar, daha çok çocukları ile geçireceği vaktin niteliğini artırarak çocuğun bu konudaki ihtiyacını rahatlıkla karşılayabilirler. Çocuğunuz üzerinde korkuya dayalı bir disiplin uygulamayın. Tam tersi olarak tamamen disiplinsiz, kuralsız ve kontrolsüz bir disiplinin de çocuk üzerindeki olumsuz etki bırakmaktadır. Çocuklarınızla keyifli vakitlerinizin artması dileğimizle, Özel Üsküdar SEV İlköğretim Okulu Psikolojik Danışma ve Rehberlik Servisi Kaynak : Dieter Thoma, (2011) Babalar-Modern Bir Kahramanlık Hikayesi, İletişim Yayınları, İstanbul Catherine Mathelin, (2010) Freud a Ne yaptık da Çocuklarımız Böyle Oldu?, Kitap Yayınevi, İstanbul Çeşitli internet adresleri