GEMİ İNŞA Sektör Raporu
Sayfa 2 / 14
İÇİNDEKİLER 1. GEMİ İNŞA SEKTÖRÜ 2. TÜRKİYE İHRACATI 3.DÜNYA TİCARETİ KAYNAKÇA Sayfa 3 / 14
1. GEMİ İNŞA SEKTÖRÜ Tersanecilik Anadolu da 600 yıllık bir gelenektir. İlk tersane 1390 yılında Gelibolu da Osmanlı İmparatorluğu zamanında kurulmuştur. Taşları günümüze kadar varlığını korumuş olan Haliç Tersanesi 1455 te Fatih Sultan Mehmet tarafından kurulduğunda, Türk tersaneleri dünyanın en büyük tersaneleri olarak anılmaktaydı. Cumhuriyetin kurulmasıyla beraber tersaneciliğe ayrı bir önem verilmiş, Boğaz ve Haliçte yoğunlaşmış olan tersaneler 1969 da Tuzla Aydınlı koyuna taşınmıştır. Geleneksel üretim teknikleri ile modern teknolojiyi, eğitimle beraber aynı potada eriterek gelişimini sürdüren Türk gemi inşa sektörü 1990 ların başından beri uluslararası bilinilirliği olan bir marka haline gelmiştir. Türk gemi inşa sanayi; gemi, yat inşa ve bakım-onarım tersaneleri, çekek yerleri, yan sanayi üreticileri ve malzeme tedarikçileri olarak dört ana başlık altında değerlendirilebilir. Türkiye de 87 adet tersane bulunmaktadır. Bunlardan 84 tanesi özel sektöre, 3 tanesi Türk Silahlı Kuvvetlerine aittir. Sektör; yatlardan mega yatlara, yelkenlilerden balıkçı teknelerine, kimyasal tankerlerden kuru yük gemilerine kadar çok geniş ürün yelpazesine sahiptir. Ayrıca, gemi bakım ve onarım hizmeti de sektörün önemli gelir kaynakları arasındadır. Türk tersaneleri Tuzla, Marmara, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde bulunmaktadır. Çekek yerleri (balıkçı tekneleri ve küçük tonajlı gemilerin bakımonarım yerleri) Marmara ve Karadeniz'de yoğunlaşmıştır. Yan sanayi kuruluşları ise başta İstanbul olmak üzere Kocaeli, Konya, Kayseri, Adana ve Bursa'da bulunmaktadır. Türk özel sektör tersaneciliği günümüzde 1 milyon DWT (ton cinsinden yüksüz ağırlık) gemi inşa kapasitesine, 14,6 milyon DWT bakım onarım kapasitesine, 600 bin ton çelik işleme kapasitesine, 80,000 DWT lik tek parça gemi inşa kapasitesine sahiptir. Çeşitli büyüklüklerde 15 adet yüzer havuz ile 1 adet kuru havuza sahiptir. Gemi inşa sanayi, çelik sanayi, makine imalat sanayi, elektrikelektronik sanayi, boya sanayi ve lastikplastik sanayi gibi pek çok sanayi kolu ile işbirliği içindedir. Aynı zamanda ülke ekonomisine önemli istihdam potansiyeli yaratan emeğin yoğun olduğu bir sektördür. Modern tersanelerde, gelişmiş teknoloji ve kalite sertifikalarına sahip olmanın yanında tecrübeli ve kalifiye işgücü istihdam edilmektedir. 2008 yılında tersanelerde çalışan sayısı 26.910 kişidir. Yarattığı istihdamın yanı sıra gemi ve yat inşasında yerli malzeme ve ekipman kullanımı da sektör için avantaj sağlamaktadır. Günümüzde %3540 a ulaşan yerli Sayfa 4 / 14
malzeme kullanım oranı doğrudan ihracata imkan sağladığı gibi istihdam artışında da etkin rol oynamaktadır. Bu oran 19952004 yılları arasında %1015 düzeyinde gerçekleşirken; tersanelerin gelişimiyle birlikte %3035 e çıkmıştır. Türk tersaneleri, ürettiği mal ve hizmetler itibariyle doğrudan veya dolaylı olarak her zaman uluslararası rekabet içindedir ve uluslar arası normlara göre yönlendirilmektedir. Sektör her ülke için askeri, ticari ve sosyal açıdan özel bir öneme sahiptir. Türk gemi inşa sektörünün Türkiye ekonomisine katkısı yıllık yeni gemi inşasından 1,5 milyar dolar, gemi bakım ve onarımından 1 milyar dolardır. Türk tersanelerinde üretilen gemi tipleri ve tonajları çok çeşitlidir. Üretilen başlıca gemi tipleri şunlardır: Kimyasal madde tankeri, balıkçı gemisi, konteynır, dökme yük gemisi, yat, mega yat, römorkör, tanker, yelkenli, genel kargo gemisi, yakıt tankeri, hızlı müdahale gemisi, sahil güvenlik botu, sürat teknesi, çok amaçlı tanker, kuru yük gemisi, çimento gemisi ve mavnalar. Türk tersanelerinde uluslararası standartlara (ISO, AQAP, vb.) uygun ve belirli denetim kuruluşların gözetimi altında üretim yapılmaktadır. Türk tersaneleri, 2008 yılı sonunda etkisini gösteren küresel ekonomik kriz ve beraberinde yaşanan sorunlardan olumsuz etkilenmiştir. Fairplay dergisinin (Lloyd Register in haftalık denizcilik yayını) verilerine göre 2008 yılında Türkiye tersanelerinde hem adet hem de tonaj bazında %19'luk düşüş yaşanmıştır. Özellikle yabancı bayraklı gemi siparişlerinin Romanya, Hindistan ve Çin'e kaydığı görülmektedir. Türkiye, Nisan 2008 ayına kadar küçük ve orta boy kimyasal tanker inşasında adet bazında dünyada birinci sırada, tonaj bazında ise beşinci sırada yer almıştır. 2008 yılı Kasım ayı itibariyle 27 adedi yabancı bayraklı olmak üzere toplam 623.950 DWT'luk 79 adet geminin teslimi yapılmıştır. Tersanelerimiz sipariş defteri açısından incelendiğinde, 2007 yılı sonunda 3.356.000 DWT ile altıncı sırada yer aldığı görülmektedir. Bununla birlikte 2008 yılı Ekim ayı değerlerine göre 3.110.000 DWT ton ile onuncu sıraya gerilemiştir. 2008 yılı Kasım ayı verilerine göre, Türkiye 2008 yılı içerisinde 13 adet yeni gemi siparişi almıştır. Ayrıca bazı gemi siparişleri iptal edilmiş ya da inşaya başlama tarihleri ileri bir döneme ertelenmiştir. Türkiye'nin hızla büyüyen gemi inşa sanayi; küçük tonajlı tankerler alanında çok ciddi bir ilgi odağı olmaya başlamıştır. Türkiye'nin önde gelen tersaneleri, gemi inşa kalitesi konusunda önemli gelişmeler kaydetmişler, tesislerinin kapasitesini artırmak konusunda da yoğun bir yatırım çalışması başlatmıştır. Bu gelişmelerin dışında büyük tersanelerden bazıları, tesislerini; 45.000 DWT ye kadar olan gemileri inşa edebilecek şekilde Sayfa 5 / 14
büyütmeye başlamışlardır. Avrupa da düşük tonajlı kimyasal tanker üretiminde üst sırada yer alan Türk gemi inşa sektörü, mega yat (boyu 25 metreden yüksek yat) üretiminde ise dünyada 4. sıradadır. Sektör kimyasal tanker ve mega yat siparişi yanında; petrol tankerleri, yelkenli ve balıkçı tekneleri konusunda da sipariş almaktadır. Gemi inşa sanayinin yanı sıra, ülkemizin coğrafi konumu ve tersanelerimizin gelişimine bağlı olarak bakımonarım faaliyetleri de tersanelerimiz için önem arz etmektedir. 2007 yılında bakımonarım faaliyetleri 8.500.000 DWT iken, 2008 Temmuz ayında bu değer 5.500.000 DWT olarak gerçekleşmiştir. Ancak 2008 küresel krizinden sonra bakımonarım taleplerinde de ciddi bir azalma olacağı düşünülmektedir. 2.TÜRKİYE İHRACATI Türk gemi inşa sektörü, üretim kapasitesindeki artışa paralel olarak artan ihracat potansiyeline sahiptir. 2008 yılında sektörün ihracatı, geçen yıla göre %46 oranında artarak 2,6 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. Sektörün ana ihracat grubu yolcu gemileri, gezi tekneleri, feribotlar, yük gemileri, salapuryalar, vb. gemilerdir. Bu grup toplam ihracatın 2,1 milyar dolarlık kısmını oluşturmaktadır. Sektörün ürünlerini pazarladığı başlıca pazarlar; Malta, Marshall Adaları, Almanya ve Panama dır. TÜRK GEMİ İNŞA SEKTÖRÜ İHRACATI ( Dolar) GTİP ÜRÜN 2006 2007 2008 Başlıca İhracat Pazarları 8901 Yolcu, gezi gemileri, 1.009.123.594 1.581.621.557 2.160.714.725 Malta(%30) Marshal feribotlar, yük gemileri, Island(%12) Almanya salapuryalar, vb. (%8) Panama (%6) 8902 Balıkçı gemileri, 13.983.576 12.625.344 10.494.374 Yunanistan(%35) fabrikalı gemiler, balık Cezayir(%29) Fransa işleyen gemiler (%17) Malta(%9) 8903 Yatlar, eğlence, spor 151.021.152 127.721.048 262.819.271 A.B.D.(%17) tekneleri, kürek Yunanistan(%17) tekneleri, kanolar İtalya(%15) İngiliz Virjin Adaları(%13) 8904 Romorkörler, 31.428.771 64.305.183 170.905.785 Malta(%20) Norveç itici gemiler (%19) Hollanda(%16) Sayfa 6 / 14
İtalya (%10) 8905 Fener gemileri, yangın 12.575.489 877.000 32.041 Suudi Arabistan söndürme gemileri, (%100) tarak dubaları, vb. 8906 Diğer Gemiler (Savaş 161.652.301 27.785.170 37.238.943 Gürcistan (%37) gemileri, kurtarma Pakistan (%28) gemileri, vb.) 8907 Diğer yüzer araçlar (sal, tank, koferdam, rıhrım, samansıra, vb.) 20.280.404 2.779.038 5.652.184 Hollanda(%56) Rusya (%7) Almanya (%5) Mısır(%3) 8908 Sökülecek gemiler, 400.000 16.000 1.610 KKTC (%100) suda işleyen diğer sökülecek araçlar TOPLAM 1.400.465.287 1.817.730.340 2.647.858.933 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Türk tersaneciliğindeki hızlı gelişim ve artan dış talep sonucu gemi yan sanayi gerek üretim hacmi gerekse ürün çeşitliliği açısından son yıllarda büyük gelişme göstermiştir. 2007 yılında gemi yan sanayi ihracatı, bir önceki yıla göre %17 oranında artarak 7 milyon dolar seviyesine ulaşmış, 2008 yılında aynı değer dünya genelindeki krize rağmen %42 oranında artarak 10 milyon dolara ulaşmıştır. Küresel krizin etkisinin azalmasına bağlı olarak gemi yan sanayi ihracatının önümüzdeki yıllarda da artarak devam etmesi beklenmektedir. Gemi yan sanayi sektörünün ürünlerini pazarladığı başlıca dış pazarlar; ABD, Ürdün, Finlandiya, Almanya, Yunanistan ve Avusturya dır. GEMİ YAN SANAYİ İHRACATI ( Dolar) GTİP ÜRÜN 2006 2007 2008 Başlıca İhracat Pazarları 7316 Demir çelikten filika demiri, 204.612 507.395 490.888 Avusturya(%32) ABD çapa, aksam ve parçaları (%16) Antalya SB (%13) 840721 Deniz taşıtlarının dıştan takmalı motorları 420.808 560.406 942.970 Yunanistan(%37) Bulgaristan(%13) Azerbaycan(%9) 840729 Diğer dıştan takmalı deniz 172.854 117.075 180.134 ABD(%82) Bulgaristan taşıtları motorları (%12) İtalya (%3) 840810 Deniz taşıtları için motorlar: 5.283.382 5.900.439 8.440.151 Ürdün(%36) Antalya Sayfa 7 / 14
dizel, yarı dizel SB(%11) Finlandiya TOPLAM 6.081.656 7.085.315 10.056.151 (%9) Almanya (%6) Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı 2009 yılında gemi inşa sanayi ile ilgili Türkiye de düzenlenen uluslararası fuarlardan bazıları aşağıda listelenmiştir. International İstanbul Boat Show 2009 21 26.Ekim 2009, Marinturk City Port İstanbul Exposhipping Europort İstanbul 2009 25-28 Mart 2009, İstanbul International Bodrum Yacht Show 2008 05-09 Ağustos 2009, Bodrum/Muğla 3. DÜNYA TİCARETİ Dünya gemi inşa sanayi 20002007 yılları arasında büyük bir talep patlaması yaşamıştır. Bu artışın oluşmasında; dünya ticaret hacmindeki büyüme, navlun piyasasındaki yükseliş, uluslararası kurallar gereği faaliyet dışına çıkan deniz ticaret filosunun yenilenme ihtiyacı büyük rol oynamıştır. Aynı zamanda sanayisi hızla gelişen ve dünya ticaretinde ilk sıralara yükselen Çin'in özellikle cevher talebindeki artış, gemi inşa sanayinin ivme kazanmasında etkili olmuştur. Talep artışı, yeni yatırımlarla kapasite artışına neden olmuş ve tersanelerin teslim kapasite miktarını da artırmıştır. Sektörde, Çin agresif büyümesi sayesinde sipariş alımında G.Kore'den sonra ikinci sıraya yükselmiştir. Aynı zamanda Avrupa tersanelerinde de hareketlenmeler görülmüştür. Dünya tersaneleri sipariş defterleri açısından değerlendirildiğinde, 20022007 yılları arasında %89'luk sipariş artışı olduğu görülmektedir. Filipinler, Vietnam, Hindistan, Romanya ve Tayvan hayata geçirdikleri yeni yatırımlarla gemi inşa pazarındaki paylarını artırmışlardır. 2008 yılı Son 6 Aylık Dönemde Dünya Tersanelerindeki Sipariş Artış Oranları (Değişim Oranı) ÜLKELER ADET BAZINDA TONAJ BAZINDA Çin 15 20 Güney Kore 0,5 14 Japonya 0,6 0,35 Vietnam 16,5 0,82 Sayfa 8 / 14
Hindistan 26 37 Filipinler 0,72 23 Romanya 1,16 14 Kaynak: GISPIR Fairplay dergisinin verilerine göre 2008 yılı son 6 aylık dönemde aldıkları siparişlerde hem tonaj hem de adet bazında artış görülen ülkeler; Çin, G. Kore, Japonya, Vietnam, Hindistan, Filipinler ve Romanya'dır. Dünya gemi inşa sanayindeki en büyük oyuncular olan G.Kore, Japonya ve Çin 2008 yılında da üst sıralardaki yerlerini korumuşlardır. G.Kore, tonaj bazında %14'lük sipariş artışı ile ilk sırada yer almıştır. Çin tersaneleri ise sipariş alımında Japonya'yı geride bırakarak ikinci sıraya yükselmiştir. Japonya tersanelerindeki siparişler, adet bazında %0,6, tonaj bazında ise %0,35 artmıştır. Avrupa Birliği ülkeleri de gemi inşa sanayinde yaptığı yatırımlara bağlı olarak sayısını artırmıştır. sipariş Hırvatistan tersaneleri mevcut müşterilerden gelmiş olan çoğunluğu özel nitelikli tankerlerin ve araba taşıyıcı gemilerin oluşturduğu yeni gemi inşa siparişlerini kontrata bağlamıştır. İtalyan tersaneleri feribot, RoPax ve kruvazör gemisi inşasını içeren çeşitli kontratlar bağlamışlardır. Norveç tersaneleri RoRo, denizaşırı ikmal gemileri, deniz dibi donanım döşeme gemileri ve kâğıt taşıyıcı gemiler sınıflarında oldukça yüklü siparişler almışlardır. Hollanda tersaneleri özellikle konteynır, genel kargo ve kimyasal tanker siparişleri almıştır. Slovakya tersaneleri genel kargo gemisi, Romanya tersaneleri ise tanker, kimyasal tanker ve konteynır gemisi siparişleri almışlardır. Romanya nın 2008 yılı Ekim ayı değerlerine göre siparişleri tonaj bazında %14, adet bazında %1,1 artmıştır. 2007 yılı dünya gemi ihracatı, 2006 yılına göre değer bazında %17 artarak 105 milyar dolara ulaşmıştır. G.Kore, %25 lik ihracat payı ile en fazla gemi ihracatı yapan ülke olmuştur. Bu ülkeyi sırasıyla Japonya(%15), Çin(%12) ve İtalya(%6) izlemektedir. Türkiye nin bu gruptaki sıralaması %2 ile 13. sıradır. Dünyada en fazla ihracatı gerçekleştirilen gemi grubu %69 luk pay ile yolcu gemileri, gezi gemileri, feribotlar, yük gemileridir. G.Kore %32 lik değer ile en fazla gemi ihracatı yapan ülkedir. Güney Kore yi sırasıyla Japonya (%20) ve Çin (%14) izlemektedir. Türkiye nin bu gruptaki sıralaması %2 ile dokuzuncu sıradır. Bu ürün grubunu %15 lik pay ile yatlar, kürek Sayfa 9 / 14
tekneleri ve kanolar izlemektedir. İtalya, ABD ve Fransa önemli tedarikçilerdir DÜNYA GEMİ ANA SANAYİ İHRACATI ( 1000 Dolar) GTİP ÜRÜN 2005 2006 2007 Başlıca İhracatçılar 8901 Yolcu, gezi gemileri, feribotlar, yük gemileri, salapuryalar, vb. 8902 Balıkçı gemileri, fabrikalı gemiler, balık işleyen gemiler 8903 Yatlar, eğlence, spor tekneleri, kürek tekneleri, kanolar 8904 Romörkörler, itici gemiler 8905 Fener Gemileri, yangın söndürme gemileri, tarak dubaları, vb. 8906 Diğer Gemiler (Savaş gemileri, kurtarma gemileri, vb.) 8907 Diğer yüzer araçlar (sal, tank, koferdam, rıhtım, samandıra, vb.) 8908 Sökülecek gemiler, suda işleyen diğer sökülecek araçlar ve Payları 49.399.804 63.846.852 73.508.340 G.Kore (32) Japonya (20) Çin (14) 776.077 620.908 778.718 Norveç (15) Polonya (12) İrlanda (12) 12.160.397 15.076.077 15.475.980 İtalya (18) ABD (15) Fransa (11) 1.238.271 1.666.253 2.756.332 S.Arabistan (39) Çin (14) Japonya (7) Hindistan (5) 7.312.601 6.506.453 9.245.060 G.Kore (32) Singapur (8) Brezilya (7) 1.152.744 1.783.332 2.814.203 Hollanda (23) Çin (15) Polonya (14) 641.321 801.527 1.247.004 Finlandiya (18) İngiltere (11) Litvanya (10) 49.997 47.089 63.952 ABD (37) TOPLAM 72.731.212 90.348.491 105.889.589 Kaynak: International Trade Center TradeMap Komor Adaları (20) Fransa (9) Dünya gemi ithalatı 2007 yılında bir önceki yıla göre değer bazında %1 artarak 69 milyar dolar seviyesine yükselmiştir. Gemi ithalatında öne çıkan ülkeler Liberya, Marshall Sayfa 10 / 14
Adaları, Almanya, Yunanistan, Norveç ve Hindistan dır. İthalatın en fazla olduğu ürün grubu yolcu, gezi gemileri, feribotların bulunduğu grup olmuştur DÜNYA GEMİ ANA SANAYİ İTHALATI ( 1000 Dolar) GTİP ÜRÜN 2005 2006 2007 Başlıca İthalatçılar 8901 Yolcu, gezi gemileri, feribotlar, yük gemileri, salapuryalar, vb. 8902 Balıkçı gemileri, fabrikalı gemiler, balık işleyen gemiler 8903 Yatlar, eğlence, spor tekneleri, kürek tekneleri, kanolar 8904 Romörkörler, itici gemiler 8905 Fener Gemileri, yangın söndürme gemileri, tarak dubaları, vb. 8906 Diğer Gemiler (Savaş gemileri, kurtarma gemileri, vb.) 8907 Diğer yüzer araçlar (sal, tank, koferdam, rıhtım, samandıra, vb.) 8908 Sökülecek gemiler, suda işleyen diğer sökülecek araçlar ve Payları 32.087.056 43.180.728 39.221.000 Liberya (13) Marshall Adaları (12) Almanya (8) 674.049 628.677 537.341 İzlanda (9) Cezayir (9) Polonya (8) 10.550.865 13.428.310 13.319.160 ABD (11) Cebelitarık (9) İtalya (9) 1.683.701 2.491.035 3.321.253 BAE (32) S.Arabistan (30) Hindistan (12) 6.468.341 5.610.459 8.468.540 Nijerya (14) Hindistan (13) BAE (9) 1.482.363 2.239.886 3.453.702 Norveç (28) Pakistan (12) G.Afrika (8) 447.089 613.656 762.190 ABD (8) Singapur (7) Çin (7) 203.542 278.426 211.391 Çin (25) TOPLAM 53.597.006 68.471.177 69.294.577 Kaynak: International Trade Center TradeMap Pakistan (24) Hindistan (19) Sayfa 11 / 14
Dünya gemi yan sanayi ihracatı 2007 yılında 9,7 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiş olup 2006 yılına göre % 27 artış göstermiştir. Dünyada en fazla ihracı gerçekleştirilen gemi yan sanayi ürünü deniz taşıtları için üretilen dizel ve yarı dizel motorlardır (%55). En fazla gemi yan sanayi ihracatı yapan ülkeler Çin, Japonya, Almanya ve Avusturya dır. DÜNYA GEMİ YAN SANAYİ İHRACATI ( 1000 Dolar) GTİP ÜRÜN 2005 2006 2007 Başlıca 7316 Demir çelikten filika demiri, çapa, aksam ve parçaları 840721 Deniz taşıtlarının dıştan takmalı motorları 840729 Diğer dıştan takmalı deniz taşıtları motorları 840810 Deniz taşıtları için motorlar: dizel, yarı dizel 848510 Gemi pervaneleri ve bunların kanatları ihracatçıların payları (%) 145.478 210.907 259.963 Çin (27) Hollanda (19) Singapur (9) 2.457.306 2.457.033 2.604.221 Japonya (61) ABD (13) Belçika (11) 541.339 594.480 717.152 Avusturya (25) S.Arabistan (19) ABD (16) 3.369.415 3.793.032 5.379.653 Almanya (24) G.Kore (16) Japonya (12) 537.074 638.181 834.728 Japonya (15) Norveç TOPLAM 7.050.612 7.693.633 9.795.717 Kaynak: International Trade Center TradeMap (13) Almanya (12) 2007 yılı dünya gemi yan sanayi ithalatı 10 milyar dolar olup, bu konuda en önemli alıcı ülkeler ABD ve Çin dir. İthalatın en fazla olduğu ürünler; dizel, yarı dizel motorlardır. DÜNYA GEMİ YAN SANAYİ İTHALATI ( 1000 Dolar) GTİP ÜRÜN 2005 2006 2007 Başlıca ithalatçılar ve payları (%) 7316 Demir çelikten filika demiri, 190.855 265.212 304.720 ABD (25) Singapur çapa, aksam ve parçaları (12) İspanya (6) 840721 Deniz taşıtlarının dıştan takmalı motorları 2.421.002 2.558.470 2.536.999 ABD (26) Belçika (8) Avustralya (6) Sayfa 12 / 14
840729 Diğer dıştan takmalı deniz taşıtları motorları 840810 Deniz taşıtları için motorlar: dizel, yarı dizel 848510 Gemi pervaneleri ve bunların kanatları 589.317 624.880 811.482 ABD (43) Katar (20) Meksika (5) 3.455.559 3.901.964 5.541.444 Çin (19) İtalya (9) Singapur (6) 669.860 742.517 1.057.288 Çin (29) G.Kore (13) TOPLAM 7.326.593 8.093.043 10.251.933 Kaynak: International Trade Center TradeMap ABD (9) KAYNAKÇA GİSBİR-Türkiye Gemi İnşa Sanayicileri Derneği, Gemi İnşa Sanayi Sektör Raporu, 2008 (www.gisbir.com) Dokuzuncu Kalkınma Planı, Gemi İnşa Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu 2007, DPT, (http://www.dpt.gov.tr) Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM), Bilgi İşlem Merkezi Verileri(http://www.dtm.gov.tr) International Trade Center (ITC) TradeMap(www.intracen.org) Deniz Ticaret Odası (www.denizticaretodasi.org) Sayfa 13 / 14
Editor: Avrupa İşletmeler Ağı-Karadeniz-Türkiye, 2009 Bu yayının içeriği Avrupa Birliği tararfından desteklenen Avrupa İşletmeler Ağı- Karadeniz Türkiye konsorsiyumu tarafndan hazırlanmıştır ve hiçbir şekilde Avrupa Komisyonunun görüşlerini yansıtmamaktadır. Sayfa 14 / 14