ÇİMENTO HAMMADDELERİ VE YAPI MALZEMELERİ

T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI YAYIN NO: DPT : 2434 ÖİK: 491 MADENCİLİK ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER ALT KOMİSYONU ÇİMENTO HAMMADDELERİ VE YAPI MALZEMELERİ ÇALIŞMA GRUBU RAPORU ÇİMENTO HAMMADDELERİ VE YAPI MALZEMELERİ CİLT - 3 MERMER NİSAN 1996

ISBN 975 19 1342-X (basılı nüsha) ISBN 975 19 1345-4 (basılı nüsha) Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayın 1000 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir

İÇİNDEKİLER sayfa no. 1.GİRİŞ 1 1.1. Tanım ve sınıflandırma 1 1.1.1. Tanım 1 1.1.2. Sınıflandırılması 1 1.1.3. Bulunuş Şekli 4 1.1.4. Uluslararası Spesifikasyonlar 4 1.2. Sektörde Faaliyet Gösteren Uluslararası Organizasyonlar 7 2. DÜNYADA MEVCUT DURUM 7 2.1. Ürünlerin Dünyada Bulunuş Şekilleri 7 2.2. Rezervler 8 2.3. Tüketim 12 2.3.1. Tüketim Alanları 12 2.3.2. Tüketim Miktar ve Değerleri 15 2.4. Üretim 18 2.4.1. Üretim Yöntemi Teknolojisi 19 2.4.2. Ürün Standartları 30 2.4.3. Sektörde Üretim Yapan Önemli Ülkeler 30 2.4.4. Mevcut Kapasiteler ve Kullanım Oranları 31 2.4.5. Üretim Miktar ve Değerleri 32 2.4.6. Birim Üretim Girdileri 33 2.4.7. Maliyetler 33 2.5. Uluslararası Ticaret 35 2.5.1. Ticarette Etkin Uluslarası Kuruluşlar 39 2.5.2. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Teşvikler 45 2.5.3. İthalat-İhracat 45 2.5.4. Fiyatlar 48 2.5.5. AT, EFTA ve Benzeri Ülke Gruplarının Ticaretteki Yerleri 50 2.5.6. Komşu Ülkelerin Ticaretteki Yerleri 50 3. TÜRKİYE'DE DURUM 51 3.1. Ürünün Türkiye'de Bulunuş Şekilleri 51 3.2. Ürünün Türkiye'deki Hukuki Durumu 53 3.3. Rezervler 53 3.4. Tüketim 56 3.4.1. Tüketim Alanları 56 3.4.2. Tüketim Miktar ve Değerleri 58 3.5. Üretim 59 3.5.1. Üretim Yöntemi ve Teknoloji 59 3.5.2. Ürün Standartları 60 3.5.3. Sektörde Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar 61 3.5.4. Mevcut kapasiteler ve Kullanım Oranları 63 3.5.5. Üretim Miktar ve Değerleri 67 3.5.6. Birim Üretim Girdileri 70 3.5.7. Maliyetler 70 3.5.8. Stok Durumu 70 3.6. Dış Ticaret 71 3.6.1. Dış Ticarette Etkin Önemli Kuruluşlar 71 3.6.2. Gümrük Vergileri, Tavizler ve Teşvikler 71 i

sayfa no. 3.6.3. İthalat-İhracat 72 3.6.4. Fiyatlar 72 3.6.5. AT, EFTA ve Benzeri Ülke Grupları ile Ticaret 74 3.6.6. Komşu Ülkelerin Ticaretteki Yerleri 76 3.6.7. Potansiyel Pazar ve Rakip Ülkeler 76 3.7. Türkiye'de Mermecilik Eğitimi 77 3.8. İstihdam 77 3.9. Çevre Sorunları 78 4. MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRİLMESİ 79 4.1. Altıncı Plan Dönemindeki Gelişmeler 79 4.2. Sorunlar 80 4.3. Dünyadaki Durum ve Diğer Ülkelerle Kıyaslama 84 5. YEDİNCİ PLAN DÖNEMİNDE BEKLENEN GELİŞMELER VE ÖNERİLER 86 5.1. Projeksyonlar 86 5.1.1. Talep Projeksiyonu 87 5.1.2. Üretim Projeksiyonu 87 5.1.3. İhracat Projeksiyonu 87 5.1.4. İthalat Projeksiyonu 88 5.2. Teknolojik Alanda Beklenen Gelişmeler 88 5.3. Yatırımlar 88 5.3.1. Devam Eden Yatırımlar 88 5.3.2. Planlanan Yatırımlar 88 5.3.3. Muhtemel Yatırım Konuları 89 6. POLİTİKA ÖNERİLERİ 89 EK 1 : 1991 yılı dış piyasa girdi-çıktıları (1000 ton) blok (işlenmemiş) mermerler 93 EK 2 : 1991 yılı dış piyasa girdi-çıktıları (1000 ton) blok (işlenmemiş) granitler 94 EK 3 : 1991 yılı dış piyasa girdi-çıktıları (1000 ton) blok dekoratif (mermer-granit) taşlar 95 EK 4 : İhracat ve ithalat istatistikleri 96 ii

MADENCİLİK ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU Başkan : Dr. M. Ziya GÖZLER - MTA GEN. MÜD. Başkan Yrd. : Fuat KARAYAZICI - ENTES İsmet KASAPOĞLU - TÜRKİYE MADENCİLER DERNEĞİ Raportör : A. Kemal IŞIKER - MTA GEN. MÜD. Raportör Yrd. : Gönül ÇETİNEL - MTA GEN. MÜD. Koordinatör : Ergün YİĞİT - DPT ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER ALT KOMİSYONU Başkan : Prof. Dr. Işık ÖZPEKER - İTÜ Başkan Yrd. : A. Taner İRKEÇ - MTA GEN. MÜD. Raportör : Dr. İsmail SEYHAN - MTA GEN. MÜD. : Ali İŞCAN - MTA GEN. MÜD. ÇİMENTO HAMMADDELERİ VE YAPI MALZEMELERİ ÇALIŞMA GRUBU Başkan : Salih FİDAN - ÇİTOSAN Başkan Yrd. : Abdullah MISIRLIOĞLU - AKÇİMENTO Raportör : Veli İMANÇER - ÇİTOSAN KONU RAPORTÖRLERİ Prof.Dr. Faruk ÇALAPKULU - DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ Sabri ÇİFTÇİ - HAZİNE VE DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI Sanal DURUKAL - DURUMER LTD. Mualla GÜNAY - DORUK MERMER Güner KARTAL - MTA GEN. MÜD. Necmi UĞURLU - HAZİNE VE DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI Levent YENER - ÇANMERSAN A.Ş. Günhan YİRMİBEŞOĞLU - GÜN MADEN

1. GİRİŞ 1.1. Tanım ve Sınıflandırma 1.1.1. Tanım Binlerce yıl önce insan hayatına giren mermer, önceleri sadece yapı taşı olarak kullanılırken, uygarlığın ilerlemesine paralel olarak süsleme ve sanatsal tasarım amacı ile de kullanılmış ve güncel yaşamdaki önemini günümüze kadar korumuştur. Mermer, kalker ve dolomitik kalkerlerin ısı ve basınç altında başkalaşıma uğrayarak kristalleşmesi sonucu oluşmuş metamorfik bir kayaçtır. Kalsit kristallerinden oluşan mermerlerin kimyasal bileşimlerinde, büyük oranda kalsiyum karbonat, daha düşük oranlarda magnezyum karbonat ve silisyum dioksit ile pigment olarak da değişik metal oksitleri bulunmaktadır. Saf oldukları zaman yarı saydam ve beyaz renklidirler. Yataklanma durumları ve jeolojik yapıları göz önünde bulundurularak açılan mermer ocaklarından, düzgün geometrik şekillerde bloklar alınır. Bu bloklar fabrika ve teknik donanımlara sahip tesislerde kesilerek plaka haline getirilir. Silme ve cilalama işlemlerinin uygulanması sonucu, pürüzsüz bir yüzeye sahip olan mermer plakalarının istenilen ölçülerde kenar ve köşeleri kesilerek hazır hale getirilir. Granitler ise; bileşimlerinde kuvars, plajiyoklaz, ortoklaz ve mafik mineraller içeren plütonik kayaç gruplarıdır. Kuvars açık renkli minerallerin %20-60'ını, plajiyoklazlar toplam feldispatların %10-65'ini oluşturur. Kuvars genellikle mevcut kristallerin arasını dolduran ksenomorf taneler halindedir. Plajiyoklaz kalsiyumca fakir olup albit, oligoklaz veya andezin bileşimindedir. Mafik mineral genellikle amfibol veya mika şeklinde olup yer yer piroksene de rastlanabilmektedir. Apatit, zirkon, allanit inklüzyonlar halinde gözlenebilir. 5 m 3 ün üzerinde blok vermeleri ve kesilip parlatıldığında cazip desende olmaları halinde ekonomik değer kazanırlar. 1.1.2. Sınıflandırma Mermer ve mermer olarak kullanılan doğal yapı taşları, jeolojik ve ekonomik olmak üzere iki ana başlık altında sınıflandırılabilirler. 1

A) Jeolojik Sınıflandırma!) Mermerlerin mineral boyutlarına göre sınıflandırılması Mermerler kristal boyutlarına göre üçe ayrılırlar : MERMER * İnce Taneli *Orta Taneli *İri Taneli MİNERAL TANE BOYUTU < 1 mm 1 mm - 5 mm > 5 mm 2) Mermerlerin kökenlerine göre sınıflandırılması a. Sedimanter (tortul) Mermerler Detritik veya Kalsitli Sedimanter Mermerler : Çeşitli kayaçların parçalanıp sürüklenerek bir yerde birikmesi ve daha sonra bir aramadde ile çimentolanması sonucu oluşurlar. Konglomera, gre, breş, arduvaz, puding, grovak gibi kayaçlar bu oluşumlara örnek olarak verilebilirler. Organik ve Kimyasal Sedimanter Mermerler : Suda erimiş olarak yer alan kalsiyum ve magnezyum karbonat, fiziksel şartlarının değişmesi sonucu, kimyasal olarak veya organizmaların etkisi ile çökelir. Organizmalar, kalsiyum ve magnezyum karbonatın oluşmasında etkin rol oynamaktadırlar. Su, içerisindeki karbondioksit miktarına bağlı olarak ve içerisindeki organizmaların etkisi ile geçtiği yerdeki kalkeri eritir ve bu kalkerleri farklı bir yerde çökeltir. Kalkerlerin taşınması soğuk su vasıtası ile meydana gelir ise çökeldiği yerde oniks mermerleri; sıcak su vasıtası ile meydana gelir ise traverten mermerleri oluşur. Ayrıca dolomit ve mikritik kalkerler de bu grup içerisinde yer alırlar. 2

b. Magmatik Oluşumlu Serttaşlar (mermer amaçlı kullanılan) Yer kabuğunun altındaki magmanın yeryüzüne çıkması veya yerkabuğuna sokulması ile meydana gelirler. Sedimanter mermerlere oranla daha sert ve dayanımlıdırlar. Üç gruba ayrılırlar: Derinlik Taşları: Çıkartılması kolay, ancak işlenmesi zor olan granit adını verdiğimiz kayaçlardır. Granitin dışında, siyenit, diyorit, gabro, peridotit, ofikalsit, monzonit, norit, dünit, verlit, harzburjit, lerzolit, labradorit, granodiyorit gibi kayaçlar da magmatik derinlik kayaçlarıdır. Bu gruba giren kayaçlar iyi cila kabul ederler. Yüzey Taşları: Hem işlenmesi hem de işletilmesi çok zor olan kayaçlardır. Dayanıklı olmaları ve cilalarını uzun süre koruyabilmeleri nedeni ile inşaat birimlerinde kullanılmaktadırlar. Kuvars porfir, bazalt, andezit, trakit ve diyabaz gibi kayaçlar bu gruba girmektedirler. Damar Taşları: Yer kabuğunun derinliklerinde yer alan magmanın yüzeye yakın kayaçların yarık ve çatlaklarına sokularak, burada soğuması sonucu meydana gelen kayaçlardır. Porfir ve aplit gibi kayaçlar bu guruba girmektedirler. KAYAÇ KUVARS DİĞER MİNERALLER YAPI-DOKU Granit %25-30 Feldispat+mika+amfibol İri taneli-holokristalin Siyenit %5-7 Feldispat+mika+amfibol İri taneli-holokristalin Labrodorit - - - Labrador+piroksen İri taneli-holokristalin Serpantin - - - Serpantin Ağsı Anortozit - - - Anortit+piroksen İri taneli Diyabaz - - - Piroksen+plajiyoklaz+amfibol Ofitik Andezit %5-10 Plajiyoklaz+feldispat+mika+ amfibol+piroksen Porfiritik C. Metamorfik Oluşumlu Mermerler Sedimanter ve magmatik kökenli kayaçların değişen basınç ve sıcaklık koşullarının etkisi ile katı halde, mineralojik ve dokusal başkalaşıma uğramaları sonucu oluşurlar. Mermercilik açısından çok önemli olan ve petrografide mermer olarak tanımlanan kayaç, kalker ve dolomitik kalkerlerin başkalaşıma uğraması sonucunda oluşmuştur. Mermer, gnays, amfibolit, spolen, şist, fillit ve eklojit gibi kayaçlar bu grup içerisinde yer alırlar. 3

B) Ekonomik Sınıflandırma Mermer olarak kullanılan kayaçların, mineralojik yapısı ve dokusuna bakılmaksızın bilimsel tanımlar dışında yapılan sınıflandırmadır. Bu sınıflandırma kayaçların renk, desen, sertlik ve albenisi gibi özellikleri göz önüne alınarak yapılmaktadır. Uluslararası saptanmış bir kural ve bağlantısı olmadan mermer satıcıları ve mermer işleyicileri arasında kullanılır. Bu sınıflandırmada en büyük ölçü mermerin fiziksel yapısı ve cila alma yeteneğidir. a) Mermer; mermer, kalker, dolomit, konglomera, puding, vs., b) Sert Mermer; granit, siyenit, serpantin, diyabaz, anortozit, vs., c) Traverten ve oniks mermerleri. Ayrıca mermerler bulundukları yere ve özelliklerine göre de isimlendirilirler. Bu tip isimlendirilmeye; Afyon Şeker, Afyon Kaymak, Afyon Kaplanpostu, Marmara Mermeri gibi kayaçlar örnek olarak verilebilir. Dekoratif taş olarak kullanılan granitlerin sınıflandırması ise piyasada mineralojik yapısı ve oluşumuna bakılmaksızın bilimsel tanımlar dışında yapılır ve desenine göre ad alır. Ticari tarifede granit dekoratif olarak kullanılan taşlar arasında siyenit, serpantin, diyabaz vs. ile birlikte silisli (sert) taşlar alt sınıfı içinde yer almaktadır. 1.1.3. Bulunuş Şekli Mermer olarak kullanılan kayaçlar yeryüzünde masif kütle, filon, dayk şeklinde bulunur. Genellikle diğer kayaçlar ile birlikte ve büyükçe mostralar halindedir. Jeolojik koşulların elverdiği durumlarda uygun olarak yapılacak işletmelerde düzgün geometrik şekillerde bloklar üretilmektedir. Dünyanın en zengin ve kaliteli mermer yataklarından bir bölümü Alp Kuşağı içerisindeki Akdeniz ülkelerinde yer almaktadır. 1.1.4. Uluslararası Piyasalardaki Spesifikasyonlar Mermer kapsamına giıen malların ticari açıdan dünya pazarındaki spesifikasyonlarını içeren sınıflandırılması şöylediı: BTN : Brussels Tariff Nomenclature SITC: Standart Internatíonal Trade Classification 4

BTN SITC TANIMI 25.15 273.12 Mermer, traverten, ekosin ve belirgin yoğunluğu 2,5 veya daha fazla olan yontulmaya veya inşaata elverişli diğer kireçli taşlar, su mermerleri (ham, kabaca yontulmuş veya sadece testere ile kesilmiş) 25.16 273.13 Granit, porfir, bazalt, kumtaşı ve yontulmaya veya inşaata elverişli diğer taşlar (ham, kabaca yontulmuş veya sadece testere ile kesilmiş). 68.02 661.32 Yontulmaya veya inşaata elverişli işlenmiş taşlar ve mamulleri (68.01) tarife pozisyonu ile (69. fasılda yer alanlar hariç) mozayik için küp şeklinde taşlar. Mermerlerin Gümrük tarife İstatistik Pozisyonlarına (GTİP) göre ayrımları. Gümrük tarife No:25.15 Mermer, traverten, ekosin ve belirgin yoğunluğu 2,5 veya daha fazla olan yontulmaya veya inşaata elverişli diğer kireçli taşlar, su mermerleri (ham, kabaca yontulmuş veya sadece testere ile kesilmiş). A- Ham, kabaca yontulmuş; sadece testere ile kesilmiş veya biçilmiş ve kalınlığı 2,5 cm'den yukarı olanlar. MERMERLER 25.15.11 Beyaz Mermer 25.15.12 Renkli ve Damarlı Mermerler 25.15.13 Oniks 25.15.14 II. Travertenler 25.15.15 III. Su Mermerleri 25.11.19 IV. Diğer Mermerler Tarife No: 68.01 Granitten mamül parke ve bordür, tabii taşlardan kaldırım ve döşeme taşları Tarife No: 68.02 Yontulmaya ve inşaata elverişli işlenmiş taşlar ve mamulleri (68.01) tarife pozisyonu ile 69. fasılda yer alanlar hariç; mozaik için küp şeklinde taşlar. 5

A- Yontulmaya ve inşaata elverişli işlenmiş taşlar ve mamulleri: i- Sadece yontulmuş ve kesilmiş düz taşlar a) Kalkerli taşlardan veya su mermerlerinden olanlar. 68.02.11 Kalker taşından 68.02.12 Su meımerlerinden 68.02.19 Diğerleri b) Diğer taşlardan olanlar 68.02.21 1. Bileyi taşlarının kaidesi için sileksten olanlar 2. Diğerleri ii- Silinmiş veya tornalanmış ancak daha ileri derecede işlenmemiş a) Kalkerli taşlardan veya su mermerlerinden olanlar 68.02.3I Kalker taşından 68.02.32 Su mermerinden 68.02.33 Diğerleri 68.02.39 b) Diğer taşlardan olanlar iii- Parlatılmış, süslenmiş veya diğer suretle işlenmiş fakat heykeltraşlık çalışması yapılmamış eşyalar a) Kalker taşından veya su mermerinden olanlar 68.02.41 Kalker taşından 68.02.42 Su meımerinden b) Diğer taşlardan olanlar 68.02.51 1-10 kg'dan az net ağırlıkta olanlar 68.02.59 Diğerleri iv- Heykeltraşlık sanatına göre yontulmuş olanlar 68.02.61 Kurna, banyo ve lavabolar 68.02.62 Salon süs eşyası 68.02.69 Diğerleri B- Mozaik için küp şeklinde taşlar; suni olarak boyanmış tozlar, granüller ve küçük parçalar: 68.02.71 Kalkerli taşlardan ve su mermerlerinden 68.02.79 Diğerleri 6

Tarife No: 68.04 68.03.00 işlenmiş kayagan taşı "arduvaz" ve tabii aglomera kayagan taşından "arduvazin" mamüller 1.2. Sektörde Faaliyet Gösteren Uluslararası Organizasyonlar VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporunda belirtildiği gibi, mermer konusunda faaliyet gösteren uluslararası bir organizasyon mevcut değildir. Ülkeler bazında dernekler ve birlikler faaliyet göstermektedir. 2. DÜNYADA MEVCUT DURUM 2.1. Ürünlerin Dünyada Bulunuş Şekilleri Dünya coğrafyasına baktığımız zaman petrografide mermer olarak adlandırılan kristalin kalker (mermer) ler, jeoloji ve jeomorfoloji terminolojisinde Alp Kuşağı, Ege Adaları, Anadolu Yarımadası, İran, Pakistan ve Hindistan'dan (Himalaya Yükseltisi) Çin'e kadaı uzanan alanda bulunmaktadır. Değinilen bu geniş alan jeoloji olarak hemen hemen aynı yapıya sahip bulunmaktadır. Ayrıca, metamorfik (başkalaşım) masifler içinde zuhur eden mermerler ve magmatik orijinli olan kayaçlar, Hersiniyen Orojenik kuşağına ait olan eski Kristalin Masiflerin (Kanada, İsveç, Anadolu, Urallar- Sibirya, Güney Afrika, Güney Amerika ve Avustralya) bulunduğu yerlerde görülmektedir. Mermer olarak kullanılabilecek niteliklerdeki kalker, dolomitik kalkerler ve kalkbreşler ise, genellikle Alp Kuşağında, bu kuşağın çevresindeki Mesozoik ve Tersiyer oluşumları içerisinde yer alır. Kalker ve dolomitik kalkerlerin bulunduğu yerler çok değişik jeolojik yapı gösterirler. Kalkbreşler ise tektonik zonlarda ve uygun sedimantolojik ortamlarda bulunur. Değişik yapı ve dokunun bulunması kalker oluşumu esasından kaynaklanmaktadır. Dünya üzerindeki mermer olarak kullanılabilecek önemli kalker oluşumlarının ayrıntılı durumları ve korelasyonları hakkında ayrıntılı araştırmalar bugüne kadar yapılmadığı için burada belirtmek imkanı olmamıştır. Ancak, genel olarak makro düzeyde bilgi verebilmek açısından jeoloji yapısına göre kısmen tahmini olarak değinilebilir. Granit, diyorit, siyenit vb. gibi mermer olarak kullanılabilecek niteliklerdeki magmatik orijinli kayaçlar eski kristalin masiflerle ilgili olarak bulunur. Bazı kıtalarda örneğin; Kuzey 7

Avrupa'da, İsveç, Finlandiya ve Güney Afrika'da olduğu gibi çok geniş alanlarda Granit oluşumlarının bulunduğu jeolojik olarak bilinmektedir. Siyenit adı ise Mısır'daki Siena'dan gelmekte olup, Piramitler Eski Mısırlılar tarafından siyenitlerden inşaa edilmişlerdir. Oniks mermer ve traverten oluşumları genç tektonik evrim ve kalsiyum karbonatlı su çıkışları ile ilgili olduğu için genellikle genç fay hatlarının bulunduğu alanlar ile karstik arazilerde görülürler. 2.2. Rezervler ASYA KITASI Rusya Değişik renk ve desenlerde kalker, mermer ve Sibirya-Urallar'ın koyu renkli ve kırmızımsı granitleri önemlidir. Çin Halk Cumhuriyeti Kesin olarak durumu bilinmemekle beraber değişik renk ve desenlerde kalkerler ile volkanik ve magmatik orijinli kayaçların bulunabileceği jeolojik olarak tahmin edilmektedir. Japonya ve Taywan'a ihracat yapmaktadır. Japonya Kalker ve bazik-magmatik kayaçlar ile gabro ve diyorit oluşumları bulunmaktadır. Granit üretimi var ise de aynı zamanda önemli bir sert taş ithalatçısıdır. Hong-Kong, Kuzey ve Güney Kore, Kamboçya Muhtelif kalkerler ve koyu renkli magmatik orijinli kayaçlar bulunur. Güney Kore'de granit üretimi yapılmakta olup Japonya ve Taywan'a ihraç edilmektedir. Hindistan Muhtelif renk ve desenlerde kalkerler ve bilhassa granitler ile koyu siyah gabro-diyorit oluşumları çok önemlidir. Pakistan En önemli mermer oluşumları oniks mermerleridir. Bunların dışında muhtelif renk ve desenlerde kalkerler ve magmatik orijinli sert mermerler de bulunmaktadır. 8

İran Orjinal renk ve desenlerde oniks mermerleıi ve sarı-kırmızı renklerde bulunan traverten oluşumları, bunların dışında değişik renklerde kalkerlerin de bulunduğu tahmin edilmektedir. İran siyah mermeri uluslararası piyasalarda aranan mermer türüdür. Suudi Arabistan ve Yemen Bej ve grimsi beyaz renklerde mermer olarak kullanılabilecek kalker oluşumları bulunmaktadır. Suriye Bej renkli kalkerler ve bazik-magmatik kayaçlar mermer olarak kullanılmaktadır. Azerbaycan ve Orta Asya Cumhuriyetleri Granit oluşumları mevcut olup, henüz dış piyasa için işletilmemektedir. Türkiye Değişik renk ve desenlerde kalker ve kristalin kalkerler ile granit, diyorit, gabro, diyabaz vb. gibi magmatik orijinli kayaçlar, geniş travertenler ile oniks mermerleri bulunmaktadır. Bunun yanısıra kristalin kalker ve dolomit, kalker, granit, gnays oluşumları mermer olarak kullanılabilecek özelliklerde olup bir kısmı da kullanılmaktadır. AVRUPA KITASI Rusya ve Ukrayna Silisli taşlar yaygın olarak bulunuyorsa da dekoratif taş ocakçılığı tam olarak geliş- memiştir. Bunun için dünya pazarlarında labrador dışında isim yapan taşları yoktur. Yunanistan Zengin ve kaliteli mermerleri, serpantin ve kalker oluşumları bulunmaktadır. Bilhassa Ege Adalarındaki beyaz ve Kavala yakınlarındaki yeşil mermerleri çok önemlidir. Bulgaristan Mermer, kalker ve granit oluşumları bulunmaktadır. Çekoslovakya Kalker, granit, kalkbreş oluşumları bulunmaktadır. 9

İtalya Mermerciliğin çok gelişrniş olduğu bu ülkede hemen hemen her çeşit kayaç mermer olarak değerlendirilmektedir. Bilhassa grimsi beyaz renkte Carrara mermerleri ve Sardunya granitleri en önemlileri olup zengin rezervlere sahiptir. Ayrıca İtalya dünyanın en büyük blok ithalatçısıdır. Almanya Granit ve renkli kalkerler bulunmaktadır. Fransa Kalker ve granit oluşumları önemli olup, diyorit ve bazı magmatik orijinli kayaçlar da mermer olarak kullanılmaktadır. İsveç, Norveç, Finlandiya Muhtelif renk ve desenlerde bulunan granit ve siyenitleri, bilhassa pembemsi renkteki granitleri çok önemlidir. Siyah labrador oluşumları da önemlidir. Önemli bir silisli taş ithalatçısıdır. İsviçre, Avusturya Bej ve grimsi renklerde kalker ile serpantin oluşumları mermer olarak kullanılmaktadır. İspanya, Portekiz Kristalin kalker (mermer) ve granitleri önemli olup, kalker oluşumları da mermer olarak kullanılır. Portekiz'de bulunan grimsi beyaz renkli iri kristalli mermerler ve İspanya'nın açık pembe renkli granitleri dünya pazarlarında önemli bir yere sahiptir. Özellikle İspanya dünya pazarında son yıllarda sözü geçen ihracatçı ülkelerdendir. İngiltere Muhtelif renk ve desenlerdeki kayaçlar mermer olarak kullanılmakta ise de bilhassa gri ıenkli granitleri önemli oluşumlardandır. İkinci Dünya Savaşından önce İngiltere de önemli bir granit üreticisiydi. Belçika Grimsi renkli ve siyahımsı kalker oluşumları çok önemlidir. 10

AFRİKA KITASI Mısır Granit, siyenit ve gabro-diyoritler ile bazı amfibolitler çok önemli olup, nitelikli bazı kalker oluşumlan da mermer olarak kullanılabilir özelliktedir. Fakat dışa yönelik üretimleri sınırlıdır. Nijerya, Kongo, Sudan, Güney Afrika Cumhuriyeti ve Mozambik Granit, siyenit ve kalker oluşumları bulunur. Afrika kıtasında Kongo siyah mermeri (gabro-diyorit, amfibolit) ve Güney Afrika mavi graniti çok önemli birer mermer tipini oluşturmaktadır. AMERİKA KITASI Amerika Birleşik Devletleri Dünyada en çok mermer kullanılan ülkedir. Kalker, breş, konglomera, granit, siyenit, serpantin, diyabaz vb. oluşumları bulunmaktadır. Beyaz granit oluşumları bulunmaktadır. Silisli taşların hem ithalatçısı, hem de ihracatçısıdır. Kanada Granit ve serpantin oluşumlarının bulunduğu tahmin edilmektedir. Gri-bej renkli granitleri önemlidir. Muhtelif desenlerdeki granitleri son yıllarda aranır olmuştur. Brezilya Mavi granit ve oniks mermerleri vardır. Son yıllarda ihracatçı ülkeler arasına girmiştir. Arjantin En önemli mermeri açık yeşil renkli oniks mermeri olup, mavimsi renkli granit ve diğer mermerler de bulunmaktadır. Meksika Kalker, oniks mermeri ve traverten oluşumlarının bulunduğu jeolojik olarak tahmin edilmektedir. 11

OKYANUSYA KITASI Avustralya Avustralya çok geniş bir ülke olduğu için mermer olarak kullanılabilecek kayaç çeşidi de fazladır. Ancak son senelerde granit oluşumları mermer olarak değerlendirme çalışmaları yapılmaktadır. Yeni Zelanda Kalker ve granit oluşumları vardır. Endonezya Bazı adalarda bej renkli kalkerler, granit ve diyoritler bulunmaktadır. Son yıllarda mermer oluşumlarının değerlendirilmesini amaçlayan çalışmalar yapılmaktadır. 2.3. Tüketim 2.3.1. Tüketim Alanları İnsanoğlu tarih sahnesine çıktığı gün kendini mağaralarda bulmuştur. Daha sonraki gelişiminde dünyaya merhaba dediği doğal barınakların yapı taşı olan doğal taşlardan yararlanarak kendi barınaklarını, tapınaklarını, yollarını ve hatta su kanallarını taşlardan yapmışlardır. Enteresandır ki, geçmişi günümüze taşıyan kültür abideleri taş yapılardır. Mermerin başlıca tüketim alanları; inşaat sektörü, güzel sanatlar alanı ve dekorasyondur. Engeniş kullanım alanını inşaat sektörü teşkil eder. Binaların iç ve dış kaplamaları, dekorasyon işleri, anıtlar, heykeller ile süs ve hediyelik eşya imalatı önemli tüketim alanlarını oluşturur. Bilhassa binaların iç kısımlarında yer döşemesi ve duvar kaplamaları, merdiven basamakları, sütunlar, şömine, mutfak ve banyolarda kullanılır. İç dekorasyon malzemesi olarak masa, sehpa ve çeşitli mobilyalar yer alır. Hediyelik eşya ve el sanatları dalında ise; vazo, biblo, avize, şekerlik, kültablası vs. yapımında bilhassa güzel renkli mermerler kullanılmaktadır. Mezar ve mezar taşlarında da önemli miktarlarda mermer tüketilmektedir. Bugün yapı taşından çok kaplamacılık, döşemecilik ve dekorasyonda kullanılan doğal taşların özelliklerine göre kullanım alanları az çok değişmektedir. Traverten dış yapıların kaplanmasında ve döşemelerinde, hakiki mermerler iç mekanlarda kullanılırken son yıllarda 12

granitin üstünlüğünü her iki yönde de artmaktadır. İyi cila alma, renk çekiciliği ve sağlamlığı nedeni ile granit, aynı zamanda figür işlemeciliğinde de kullanılmaktadır. Mermer taşlarının kimyasal bileşimi kalsiyum karbonat olduğu için kimya, yem ve gübre alanlarında, karayolu, beton asfalt ve son kat dolgu malzemesi olarak da kullanılır. Parça kırıntılarından paledyen, mozayik ve suni mermer yapılmaktadır. ABD siyah mermeri, Avrupa ülkeleri serpantin ve diyabazı mezar taşlarında ve abidelerinde kullanmaktadırlar. Dünya mermer tüketimi milli gelir ve refah düzeyi ile ilgili olmaktadır. Tüketim inşaat sektörü yatırımları ile doğrusal olarak ilgilidir. Tüketim alanlarında ve buna bağlı olarak Dünya mermer talebinde devamlı bir artış görülmektedir. Lüks malzeme olarak sınırlamalar dahi tüketim miktarını azaltmamaktadır. Mermer yerine kullanılabilecek niteliklerde bir ürün bugüne kadar yapılmamıştır. Ancak, seramik ve yer karoları mermer yerine kullanılsa da mermer kadar avantajlı değildir. Ayrıca seramik ürünlerinin üretimi pahalı olup, mermerin yerini alması zordur. Doğal malzeme olarak mermer, canlı sağlığına zararlı ışınları absorbe ettiği halde, diğer malzemelerin (beton vs.) ışınları yansıtarak iletme özelliklerinin bulunduğu bilimsel araştırmalar sonucu ortaya çıkmış bir gerçektir. Dünya sağlıklı bir yaşam için mermer kullanmaktadır. 13

TABLO 1. Dekoratif taşların tüketim yerlerine göre önemli son kullanım alanları SINIF NET KULLANIM PRESES ATIĞI KESİM ATIĞI NET ORTALAM A VERİSİ atık birikimli atık birikiml i 000 m 2 000 ton % yüzdesi 000 ton 000 ton yüzdesi 000 ton 000 % ton YER DÖŞEMESİ 110.000 5.940 34.4 40 2.380 8.320 20 1.67 9.990 59 DIŞ CEPHE KAPLAMASI 65.000 3.510 20.3 40 1.400 4.810 20 980 5.890 59 MERDİVEN BASAMAKLARI VE DİĞERLERİ 20.000 1.080 6.3 40 430 1.510 20 300 1.810 59 YAPI ELEMANLARI 30.000 1.620 9.4 20 320 1.940 10 200 2.140 75 İÇ DUVAR KAPLAMASI 15.000 810 4.7 40 330 1.140 20 230 1.370 59 MUHTELİF ÜRÜNLER 15.000 810 4.7 60 390 1.000 20 260 1.550 52 ÖZEL İŞLER 10.000 540 4.1 60 450 870 20 180 1.050 52 MEZAR TAŞLARI 50.000 2.700 15.6 50 1.450 4.050 20 810 4.860 55 DİĞER KULLANIMLAR 5.000 270 1.6 70 190 460 40 140 600 45 TOPLAM 320.000 17.280 100.0 42 7.220 24.500 20 4.770 29.270 59 (i) Benzer taşlar dahil edilmemiştir. Kaynak: SEA-İtalya 1992 Raporu TABLO 2. İnşaat ruhsatları; konut yapımı (1000 adet) ÜLKELER 1987 1988 1989 1990 1990:89 JAPONYA 1.836,2 1.846.2 1.805.0 1.836.6 1.8 A.B.D. 1.644,0 1.620.0 1.579.5 1.192.0-24.5 ÇİN 649,5 586.0 890.0 924.0 3.8 GÜNEY KORE 216,4 292.0 432.0 709.3 64.2 FRANSA 245,4 286.7 339.0 309.0-8.8 İTALYA 241,5 288.0 268.4 287.1 7.0 İSPANYA 196,9 230.2 234.9 279.0 18.7 TÜRKİYE 186,2 205.5 222.8 238.4 7.0 BATI ALMANYA 217,4 208.3 207.2 222.0 7.1 KANADA 218,3 216.5 200.7 195.6-2.5 İNGİLTERE 200,5 213.8 202.0 184.0-8.9 AVUSTRALYA 114,9 135.5 146.5 445.0-1.0 YUNANİSTAN 108,4 107.0 103.2 118.2 14.5 HOLLANDA 142,4 118.5 111.2 97.4-12.4 POLONYA 127,4 123.6 101.0 82.5-18.3 ŞİLİ 48,0 75.0 39.6 78.6-1.3 ÇEKOSLOVAKYA 77,3 80.4 69.6 69.3-0.4 DOĞU ALMANYA 214,2 219.8 197.3 64.0-67.6 PORTEKİZ 29,5 34.0 30.8 45.4 47.4 İSVEÇ 25,9 37.0 40.8 44.7 9.6 FİNLANDİYA 43,7 45.2 45.3 38.2-15.7 GÜNEY AFRİKA 34,2 36.0 34.2 25.8 4.7 14

Tablo 2'nin devamı... BELÇİKA 30,8 35.4 35.5 30.2-14.9 NORVEÇ 28,3 30.6 26.0 26.5 1.9 YENİ ZELANDA 19,6 19.1 22.0 22.1 0.5 DANİMARKA 29,1 25.4 22.4 22.0-1.8 İSRAİL 21,4 20.4 20.2 19.9-1.5 KÜBA 26,7 25.3 20.7 19.8-4.3 İRLANDA 19,1 15.7 18.1 19.5 7.7 YUGOSLAVYA 49,2 38.1 23.7 9.4-60.3 TOPLAM 7.042.4 7.197.2 7.529.6 7.365.5-2.2 Kaynak: Euroconstruct Data Processing, 1991 TABLO 3. İnşaat alanı; konut dışı yapılar (1000 m 2 ) ÜLKELER 1987 1988 1989 1990 1990:89 JAPONYA 90.312 104.508 116.796 127.560 9.2 ALMANYA 124.620 146.560 109.020 71.480-34.4 GÜNEY KORE 26.340 30.636 38.100 45.492 19.4 YUNANİSTAN 15.650 19.300 21.800 24.492 11.5 BELÇİKA 21.730 33.820 22.100 10.380-53.0 FİNLANDİYA 26.400 25.930 9.490 8.860-6.6 TÜRKİYE 5.364 6.060 6.910 7.761 12.3 NORVEÇ 3960 4.464 3.680 2.892-21.4 ŞİLİ 888 1.120 1.352 1.584 17.2 YENİ ZELANDA 3.552 3.445 2.460 1.476-10.0 PORTEKİZ 1.044 1.080 1.218 1.356 11.3 İSRAİL 1.200 756 954 1.152 20.8 TOPLAM ENDEKS 100.0 115.3 123.9 132.5 6.9 Kaynak: Euroconstruct. Istat. UN İstatistikleri 2.3.2 Tüketim Miktar ve Değerleri Dünya'da en çok mermer tüketen ülke ABD'dir. Bunun yanında İngiltere, Orta Avrupa ve bazı Orta Doğu ülkeleri de fert başına mermer tüketimi fazla olan ülkeler arasındadır. Dünya'da üretilen mermerin hemen hemen tamamına yakın bir kısmı tüketilmekte olup, önemli bir stok yapılmamaktadır. Bunun için tüketim miktarı üretim miktarına eşit olarak alınmış olup, dünya mermer üretim miktarı Tablo 4 de verilmiştir. Dünya mermer tüketiminin sürekli bir artış içinde olması beklenmektedir. Ancak, fiyatlar yüksek olduğu taktirde mermerin seramik, ahşap, polyester, metal ve suni mermer ile ikamesi söz konusudur. 15

Granit konusunda İtalya önemli rol oynamaktadır. Bu konumu yeterli granit blok üretimi olmamasına rağmen gelişmiş bir granit işleme sanayiinin bulunmasından kaynaklanmakatadır. İtalya kendisinde bulunmayan albenisi fazla granitleri ithal edip blok veya işlenmiş olarak üçüncü ülkelere ihraç etmektedir. Dünyadaki granit hareketleri aşağıdaki gibi gösterilmektedir. Ýþlenmiþ Blok A Grubu Ülkeler Ýtalya B Grubu Ülkele Blok Blok Ýþlenmiþ Blok C Grubu Ülkeler Ýþlenmiþ Blok A Grubu Ülkeleri: Bu ülkeler Hindistan, Güney Afrika, Ukrayna, Rusya, İsveç, Norveç, Finlandiya gibi hammadde ihracatçısı ülkelerdir. B Grubu Ülkeleri: Üretici ülkelerdir. İspanya, Portekiz, Brezilya, Türkiye, Tayvan, Meksika, Kanada, Bulgaristan, Yunanistan gibi ülkeler bu gruptadır. C Grubu Ülkeleri: Pazarın yöneldiği ülkelerdir. ABD, Belçika, Hong Kong, Suudi Arabistan, Arap Emirlikleri, İsviçre, İngiltere, Hollanda, Almanya, Fransa, Kuveyt, Lübnan, Avusturya, Singapur, İsrail, Japonya gibi ülkeler bu gruptadır. Taş ticareti yakın zamanlara kadar önemli bir gelişme göstermemiştir. Son 20 yıl içerisinde nakliye imkanlarının iyileşmesi ve endüstrinin rasyonelleşmesi sonucu ulusal doğal taş yataklannın verimli olarak işletilmeye başlanması ile dünyada doğal taş dış alım ve satım olanakları gelişmiştir. Bugün taş ticareti hacmi İkinci Dünya Savaşının hemen öncesindeki yıllardaki ticaretinin yaklaşık 20 katı daha fazladır. 1991 yılında uluslararası doğal taş ticareti 9 milyon tonu geçmiştir. Bu rakamlar son 25 yıl içinde yıllık ortalama % 11 'lik bir artışı ifade etmektedir. Bu artış diğer malların hareketlerindeki değişimler gözönüne alındığında oldukça önemlidir. Ayrıca bu artışın hala ağırlık ile ifade edildiği unutulmamalıdır. Çünkü gelişen teknoloji ile 16

işlenen doğal taştan daha fazla alanı kaplayacak levha üretimi sağlanmaktadır. Dış alım ve satımı yapılan taşların kesme ve işleme fireleri düşülerek 6 milyon ton ağırlığındaki taştan kabaca kalınlığı 2 cm. olan 110 milyon m 2 levha elde edilmektedir. TABLO 4. Dekoratif taş sektöründe lider ülkelerin 1991 yılı bürüt tüketim miktarları (1000 ton) ÜLKELER ÜRETİM İHRACAT İTHALAT TÜKETİM % İTALYA 7.500 2.200 1.760 7.040 23.5 İSPANYA 3.200 660 530 3.070 10.2 JAPONYA 250-1.950 2.200 7.3 A.B.D. 1.500 130 390 1.760 5.8 YUNANİSTAN 1.800 210 10 1.600 5.3 ALMANYA 500 190 1.180 1.490 5.0 FRANSA 1.200 230 480 1.450 4.8 ÇİN 2.000 760-1.240 4.1 G. KORE 1.500 430-1.070 3.6 TAYVAN 300 30 580 850 2.8 TÜRKİYE 600 60 -- 540 1.8 BREZİLYA 850 470-440 1.5 PORTEKİZ 750 500 30 280 0.9 HİNDİSTAN 800 690-110 0.4 G. AFRİKA 700 650-50 0.2 DİĞERLERİ 6.550 1.880 2140 6.810 22.7 TOPLAM 30.000 9.050 9.050 30.000 100.0 Kaynak: SEA İtalya 1992 yılı Raporu 17

TABLO 5. Dünya dekoratif taş tüketim miktarı Kullanım 1989 1990 1991 bin ton % bin ton % bin ton % Parke taşı Dış cephe kaplamaları Merdivenler Yapısal işler İç cephe kaplamaları Çeşitli eşya Özel imalatlar Mezar yapımı Diğer kullanımlar 5.390 3.240 1.190 970 820 550 550 2.060 80 36.3 21.8 8.0 6.5 5.5 3.7 3.7 13.9 0.6 5.400 3.500 1.100 1.100 800 650 540 2.150 110 35.2 22.8 7.2 7.2 5.2 4.2 3.5 14.0 0.7 5.940 3.510 1.080 1.620 810 810 540 2.700 270 34.4 20.3 6.3 9.4 4.7 4.7 3.1 15.6 1.6 TOPLAM 14.850 100.0 15.350 100.0 17.280 100.0 Dünya doğal taş tüketimi incelendiğinde tüketimin yaklaşık 1/3'ünün parke taşı olduğu görülmektedir. Tabloda da görüldüğü gibi parke taşı tüketimi yıllar itibariyle miktarca artmaya devam ederken toplam tüketim içindeki tüketim payı azalmaktadır. Bunun nedeni parke taşına olan talebin azalması değil, doğal taşların parke taşı dışında kullanım taleplerınin artmasıdır. 1989 ile 1991 yıllan arasındaki parke taşı tüketim miktarlarındaki de işim yaklaşık olarak 1989 yılına göre %10,2'dir. Bu da önemli bir talep artışıdır. Avrupa'da yıllık parke taşı tüketimi yaklaşık 1 milyon ton civarında olup Almanya tek başına bu miktarın yarısını tüketmektedir. Daha sonra ise sırası ile Belçika ve Danimarka en büyük tüketicilerdir. Avrupa'ya parke taşı satan en büyük üretici ise Portekiz'dir (400-450 bin ton/yıl). 2.4. Üretim Mermer üretimi genellikle özel sektör tarafından yapılmaktadır. Mermer konusunda üretim teknolojisi; blok istihracı için ocak işleme ve blokların kesilmesi ile işlenmesi için mermer kesme ve işleme aşamasında olmak üzere iki kısımda ele alınması gerekir. Üretim teknolojisinin ağırlığını işletme yöntemleri oluşturmaktadır. 18

2.4.1. Üretim Yöntemi Teknolojisi 1- Ocak İşletme Yöntemleri Mermer ocak işletmelerinde üretim hedefi, mermer kesme ve işleme tesisleri ile alıcı ve piyasanın istediği boyutlarda kırıksız ve çatlaksız sağlam mermer blokları çıkartmaktır. Mermer ocak işletmesinde kalite, renk ve desenin yanında boyutlar ile blok büyüklüğünün de önemi fazladır. Blok ebadı büyüdükçe kesme işleminde randıman yükselecektir. Ocak işletmesinden üretilecek blokların büyüklük ve boyutları mermer yatağının jeolojik yapısı ve eklem sistemlerinin durumuna göre uygulanan, genellikle açık ve bazen yeraltı maden işletme teknikleri ile istihrac edilir. Mermer yatağının işletmeye alınması için açılacak ocaklarda eklem sistemi ve jeolojik yapısının yanında renk desen ve kristal dokusuna göre en elverişli üretim yönteminin uygulanması gerekir. Her mermer yatağındaki mermer ocak işletmelerinin, kayaç doku ve yapısına göre kendisine özgü niteliklerde işletme metodu uygulanır ve geliştirilir. Mermer yatırımının esası ve birinci aşamasını mermer ocak işletmesi oluşturur. Mermer ocağından istihraç edilen mermer bloku kesme tesislerinde istenilen kalınlıklarda kesilerek levha (plaka) durumuna getirildikten sonra silinip cilalanarak gerekli alanlarda kullanılacaktır. Bu durumda mermer ocağında üretilen mermer bloklarının istenilen kalınlıklarda kesilip cilalanabilme ve kullanma alanlarına kadar ulaşan aşamalardaki işlemlere uygun özelliklerde olması gerekir. Aksi taktirde plakalarda kırılma çatlama olduğu gibi cila alması da zayıf olan kayaçlar mermer olarak kullanılamazlar. Mermer ocak işletmelerinde, blok üretimi diğer maden ve taş ocağı işletmelerinden başlıca farklılığı oluşturur. Blok alınmasını sınırlayan en önemli unsur mermer yatağındaki eklem ve çatlak durumudur. Teorik olarak en az 1,5 x 1,5 x 2m (4,5 m 3 ) boyutlu veya renk ve desen bakımından ender bulunan ve pazarlarda aranılan kalitedeki mermerde (örneğin; beğeni kazanmış renk ve desendeki oniks mermerleri, saf beyaz mermerler gibi) en az 0,1 x 1 x 2m ( 1.5 m 3 ) boyutlarında blok alınmasına uygun eklem ve çatlak sistemindeki yataklar işletme açısından önemli sayılabilirler. Mermer yatağının litolojik durumu ise, jeolojik oluşumundan ileri gelen kendisine özgü ve doku özelliklerinin olu turdugu kalite.ve tipini meydana getirir. Bu kalite ve tip durumu makroskopik olarak kristal (tane) yapısı, renk ve desen görüntüsü ile kendisini belirleyen gerek ocak işletmelerinde blok çıkarılması ve gerekse blok kesilmesi (Plaka-levha kesilmesi) sırasındaki verimi etkileyen en önemli öğelerden birisidir. Değişik sertliklerde homojen 19

olmayan kristal (tane) yapısı ve minerallerin bulunması ise silme ve bilhassa cila işlemlerinde parlak yüzeyin meydana gelmesini engellemektedir. Kristalin (taneli) mermerler saf oldukları zaman kimyasal bileşiminde kalsit kristal ve kristalciklerin dizilmesi dolayısı ile oluşmuş az çok yarı saydam ve genellikle beyaz renktedir. Dolomit kristallerinden oluştuğu zaman ise saydamlık yoktur. Mermerlerde değişik renkleri veren, bünyelerine oluşum esnasında veya oluşumundan sonra girmiş bulunan çok az (eser) miktardaki pigment bileşikleridir. Renk verici bu pigmentler değişik metal ve karbon bileşikleri olabilir. Örneğin; karbonlu bileşikler genellikle siyah ve siyahımsı gri, mavimsi gri renkler verir. Demirli bileşikler (+1 ve +2 değerli olarak) genellikle sarımsı, kahverengi-kırmızımsı ve beyaz ile yeşilimsi, nikel yeşil, kobalt mavi, kuvars (silis ve alüminyum oksit silikatla birlikte) kırmızımsı, bakır yeşilimsi, titanyum siyah, krom yeşil renkleri verirler. Bir mermer yatağındaki yapıyı oluşturan veriler yüzeyde veya atmosferik etkenler ve infiltrasyonun etkili olduğu alterasyon kısmını oluşturan dekapaj zonu altındaki sağlam mostrada görülebilir. Fakat dokuyu oluşturan kristal tane yapısının petrografik nitelikleri sistematik olarak alınacak örneklerin laboratuvarlarda incelenmesi ile aydınlanabilir. Dokuyu oluşturan başlıca etkenler: -Mermer yatağının kristalizasyonundan önceki litolojik yapı, doku ve bileşimi. -Metamorfizmanın (başkalaşım) görüntüsü olan kristalizasyon esnasındaki etkenler. -Kristalizasyon ve başkalaşım tamamlandıktan sonra meydana gelen etkenler ki, bunlar tektonik hareketler, eklem ve çatlakların oluşup gelişmesi, atmosferik etkinlikler vs.nin oluşturduğu özelliklerdir. Bütün bu özelliklerin tamamı ise mermer olarak kullanılacak kayacın fiziksel, kimyasal ve mineralojik niteliklerinin meydana gelmesine yol açar. Bu etkenler her mermer yatağında değişik olduğu gibi, aynı mermer yatağında görülen değişik mermer tiplerinde de belirgin ayrılıklar gösterir. Mermer ocak işletmelerinde bu ayrılıkların değişik boyut ve niteliklerde olması blok üretimini ve dolayısıyla yatağın ekonomik değerlendirilmesini etkiler. Mermer Ocak Yerinin Seçimi Görünür (faydalı, işletilebilir) rezervi saptanmış olan bir mermer yatağında yapılacak ilk çalışmayı üretime başlanacak olan ocak yerinin seçimi oluşturur. Bu açıdan mermer 20

yatağının teknik ve ekonomik koşullarda elverişli ve verimli bir şekilde işletilmesi ancak ocak yerinin doğru ve isabetli (bilinçli) olarak seçimi ile mümkündür. Bu seçimde işletilebilir rezervin bulunması yanında dekapaj (blok alınmayan ve alterasyon zonunun etkili olduğu kısım) miktarı, blok alınma boyut, durum ve imkanlarının da göz önünde bulundurulması gerekir. Uygulanacak işletme yöntemi, ulaşım ve taşıma koşulları, işletme için gerekli elektrik, su ve diğer girdiler ile morfolojik yapı dikkate alınarak ocak yeri mermer yatağının en elverişli olduğu yerde seçilmelidir. Ocak yerinin seçiminde karşılaşılan en önemli güçlük, mermer yatağının yüzeyinde görülen eklem ve çatlakların mostra içindeki durumudur. Mermer yatağının yüzeyinde (kimyasal bileşiminde CaC0 3 ve CaMgC0 3 olduğu zaman) atmosferik etkiler sonucu bilhassa CaC0 3 eriyerek taşınıp tekrar kat kat kabuk şeklinde 0,1-1,5 m kalınlığına kadar çökelir ve çatlaklara da nüfuz ederek sıvama şeklinde doldurur. Bu duruma çoğunlukla dikkat edilmediğinden yüzeyden sağlam ve çatlaksız görünen mermerin, alterasyon zonunun altındaki eklem ve çatlak yapısı istenilen boyutlarda blok alınmasını engeller. Bunun için ocak yeri saptanmadan önce patlayıcı madde kullanmadan alterasyon zonu altındaki mostra kontrol edilmelidir. CaC0 3 kabuğunun oluşması bazı koşullarda mermer yataklarında atmosferik etkenlerin olumsuz tesirlerine karşı koruyucu rol oynamaktadır. Mermer yatağının kenar ve uç kısımları jeolojik hareketlerden en çok etkilenen kısımları oluşturur. Bu kısımlara "mostra ayağı" da denir. Kalınlık az olduğu için çatlaklar hemen hemen tabana kadar devam eder. Çoğunlukla yan ve gerekse taban kayaç elemanlarının enterkalasyonlarını da içerir. Böyle kalınlığın az olduğu kesimleıde açılan mermer ocağında işletme randımanı düşük olabileceği gibi ekonomik ömrü de kısa olabilir. Aynı zamanda bu kısımda yan kayacın tabakalanma veya şistozite doğrultusunda olan yarılımı blok alınmasını sınırlar. Eğer yan ve taban kayaç metamorfik şist ise, mermer içinde mika şist katkıları yani mika şist-kalşist (spolen) litolojisi beklenmelidir ki, bu da mermer ocak işletmesinde istenmeyen bir durumdur. Bu açıdan mermer ocağının mermer yatağındaki en kalın yerden başlayarak açılması gerekmektedir. Kademeli olarak yapılan mermer ocak işletmelerindeki ocak aynalarının en randımanlı kademe (basamak) yükseklikleri 4-10 m olmalıdır. Bu yükseklik mermerin fiziksel durumuna göre değişebilir. Kırılgan ve darbeye dayanıksız mermer tiplerinde 4 m altında olması gerekir. Mermer ocak aynasının uzunluğunda bir sınırlama yoktur. Fakat ayna ne kadar uzun olur ve blok alınacak yapı karşıya (askıya) alınırsa o kadar kolay blok çıkarıldığı görülür. Ocak çalışma alanı düzlüğünün üzerinde küçük parçalı mermer kırıntılarından oluşan malzemenin bulunması işletme esnasında mermer yatağından ayrılan büyük blok kütlesi ve blokların çekilme, sürüklenme ve çevresindeki darbe etkileri ile oluşan zararları önlemek gibi faydaları vardır. 21

Ocak İşletme Yönteminin Seçilmesi Bir mermer yatağının işletmeye alınmasını oluşturan ocak yerinin seçimi aşaması ile birlikte yürütülmesi gereken en önemli konulardan birisi de ocak işletme yönteminin seçimidir. Mermer ocağından blok üretimi uygulanan ocak işletme (üretim) yöntemine ve bu işte kullanılan makina ve donanıma doğrudan bağlıdır. Bugün için mermer işletmelerinde (kristalin kalker-mermer, kalker, traverten, oniks mermeri, granit, diyabaz, serpantin, breş, konglomera vb.) uygulanan işletme şekillerinin başlıcaları: -Bir ocak aynasından yapılan işletmeler. -Birden fazla ocak aynasından veya birleşik olarak yapılan işletmeler. - Düz aynadan yapılan kademeli işletmeler. -Yarım ay (yanm daire) şeklinde yapılan (bir kademeli veya çok kademeli) işletmeler. -Daire (Anfitiyatro) şeklinde yapılan (bir kademeli veya çok kademeli) işletmeler. -Yer altı (kapalı) işletmeleri. Bu tasnif mermer ocaklarının işletme şekillerini blok üretimine esas olan ocak aynasının konum ve şekli dikkate alınarak yapılmıştır. Mermer ocaklarında uygulanan başlıca üretim yöntemleri ise: I- Konvansiyonel Üretim a) Oluk-kanal açma (patlatma) b) Delik delme-üçlü kama (hidrolik basınç) II- Mekanik Üretim a) Helezon tel kesme b) Elmas tel kesme c) Zincirli kesicilerle kesme d) Elmas disk kesicilerle kesme e) Termal şok ile üretim f) Hidrolik kesme (basınçlı su) g) Laser ile kesme h) Karma üretim 22

Günümüzde hızla kullanımı artan ve yaygın olan yöntem elmas tel ile kesmedir. Son yıllarda jetbelt olarak da bilinen potkabaç türü kollu kesicilerin. kullanımı artmaktadır. Bunun yanısıra termal şok, İtalya'da denenmekte ve hidrolik kesme ile laser teknolojisinden de bu alanda faydalanılmaya çalışılmaktadır. Mermer ocaklarında uygulanan üretim yöntemleri genellikle kullanılan makina ve donanımla adlandırılırlar. Hangi üretim yöntemi ile olursa olsun hedef düzgün geometrik şekilli ve büyiik boyutlu blok çıkarmaktır. Mermer ocağında uygulanan işletme şekil ve üretim yöntemi, işletme yöntemini oluşturmaktadır. Bu yöntem; kayacın (yani işletilen mermerin) litolojik, fiziksel ve kimyasal yapısı, kolay işleme yüzeyi, blok alınabilme durumu, metamorfik ve jeolojik yapısı, makina ve donanım, planlanan üretim miktarı, işletme olanakları değerlendirilerek tespit edilir. Her mermer tipinde, hatta aynı mermer yatağında farklı işletme yöntemleri uygulanabilir. Mermer yatağının litolojik yapısı ve fiziksel (mekanik) özellikleri ile bağdaşmayan hatalı işletme yönteminin seçiminde ekonomik olmayan sonuçların alındığı bir çok örnek vardır. Ayrıca, seçilen bir işletme yöntemi de işletme döneminde edinilecek tecrübeye göre geliştirilmelidir. Fakat üretim esnasında işletme yönteminin değiştirilmesi için yapılacak denemelerin ekonomik olmayan sonuçları ortaya çıkaracağını unutmamak gerekir. Makina ve Donanım Seçimi Mermer yataklarında genellikle açık işletme yöntemleri ile üretim yapılır. Ancak özel durumlarda yeraltı işletme yöntemleri ile de üretim yapılmaktadır. Mermer ocağında uygulanacak üretim metoduna göre makina ve donanım kullanılmaktadır. Mermer işletmeciliğinde en önemli konulardan biri litolojik yapı, litolojik doku, mineralojik ve fiziksel özelliklerin gerektirdiği en verimli olarak çalışacak makina ve donanımın seçilmesidir. Her mermer yatağının kalite ve tipine etki eden litolojik yapı ayrıntılarının oluşturduğu fiziksel özelliklere göre en verimli bir şekilde kullanılacak makina ve donanımın geliştirilmesi gerekmektedir. Bu geliştirmeyi makina ve donanım yapımcıları en uygun bir şekilde yerine getirmektedirler. Ancak mermer yatağındaki ayrıntılı özelliklerin çok iyi saptanması ve imalatçıya yeterli bilgi iletilmesi gerekmektedir. Mermer ocağında endüstriyel çapta üretim yapılmasının aslını oluşturan makina ve donanımdır. 23

Bu durumda aynı mermer yatağında dahi jeolojik oluşumdan kaynaklanan farklı niteliklere rastlanması nedeni ile bir ocakta verimli olarak çalışan bir makina ve donanım ile, diğer ocaklarda da aynı verim ile üretim yapılması beklenmemelidir. Uygulamada bu hususa da dikkat edilmediğinden ekonomik olmayan sonuçların alındığı örnekler çoktur. Makina ve donanım seçiminde mermer ocak işletmesindeki su, elektrik, yakıt ve ikmal ile alt yapı unsurları da önemli rol oynamaktadır. Yatırım tutarı ile alternatif makina ve donanımın yatırım tutarı her alternatifin üretim miktar ve maliyetleri (blok birim maliyeti) gerek ekonomik ve gerekse teknik açıdan incelenerek en elverişli olanın seçilmesi gerekir. Mermer ocak işletmelerinde sürekli olarak kullanılmayan gereksiz ve yüksek maliyetli makina ve donanımın bulunmamasına dikkat edilmelidir. Örneğin; yalnız işletmeye almada, yol ve dekapaj hafriyatında kullanılabilen yüksek maliyetli iş makinalarının bulunması ve yatırım tutarı birim üretim maliyetini yükseltmektedir. Bunun yerine ocak işletmesindeki üretimde her zaman kullanılacak büyük kapasiteli (tonajlı) kaldırma, yükleme ve taşımaya ait özel donanımların ve iş makinalarının yer alması işletme kolaylığı ve birim maliyeti düşürme açısından gereklidir. Mermer ocak işletmesinde makina ve donanım seçimi doğrudan doğruya üretimi ve maliyeti etkileyen en önemli faktörü oluşturur. Bu açıdan mermer işletmelerinde makina ve donanım seçiminden kaynaklanan problemlerin bulunması doğaldır. Zira zengin mermer kaynaklarına sahip olan fakat henüz gereği gibi değerlendirilmeyen küçük kapasiteli düzensiz ve mekanizasyondan yoksun işletmelerin yeni yeni büyük miktarlarda üretim yapacak endüstriyel yöntemlere geçtiği dönemdeyiz. Mermer yatağının tüm niteliklerini belirleyen verilerin teknik ve ekonomik yönden topluca değerlendirilmesi ile yapılacak makina ve donanım seçimi sonucunda yüksek rantabiliteye yaklaşmak mümkün olabilecektir. Üretim Planlaması Mermer yatağının işletilebilir rezerv miktarı dikkate alınarak, ocak işletmesindeki uygulamada gerçekleşen üretim miktarına göre ileriye dönük olarak üretim planlaması yapılmalıdır. Planlamada ocak işletmesindeki çalışmanın ilerlemesi ile karşılaşacağı koşulları önceden kestirmek bazı durumlarda mümkün olmayabilir. Fakat belirlenen hedeflere yaklaşım yüzdesinin yüksek olması iyi bir planlama yapılması ile mümkündür. Bu 24

da ancak, saha ve işletmenin ayrıtıları ile iyi tanınması ve işletme koşullarının göz önünde bulundurulması ile gerçekleşir. Üretim planında belirlenen hedeflere göre pazar taleplerinin kar ılanması esastır. Örneğin; ocak üretimi 500 m 3 /yıl planlanmış ise bundan daha büyük miktarlarda satış bağlantısı yapılmamalıdır. Aksi durumlarda mevcut pazarların kaybedilmesi gibi ekonomik olmayan sonuçlar ortaya çıkınaktadır. Kalite Kontrolü Mermercilik alanında kalite kontrolü mermer bloğunun çıkarıldığı ocak işletmesinden başlar. Bunun için mermer bloklarından mermer plaka (levha) kesilmei esnasında firenin mümkün olduğu kadar az olması istenir. Bu ise ancak, sağlam ve çatlaksız düzgün yüzeyli ve geometrik şekildeki bloklardan sağlanacaktır. İşlenen blokların küçük boyutlu oluşu kesilme sırasında fireyi arttırmaktadır. Uygun yapıdaki magmatik orijinli kayaçların dışındaki mermer ocaklarında patlayıcı madde kullanılmamalıdır. Patlayıcı madde hem bloğa hem de mermer yatağına büyük zarar vermektedir. Mermer blok üretiminde yatağı karakterize eden renk ve desen durumunun beğeni kazanacak şekilde olması gerekir. Mermer blok üretiminde kaliteyi belirleyen; blok boyutu, çatlak ve olumsuz unsurların içeriği ile renk ve desen durumuna göre l. kalite, 2. kalite, 3. kalite vs. gibi kalite sınıflandırılmasının yapılması gerekir. Mermer yatağında kaliteyi etkileyen yapı ve doku unsurları ile işletme sisteminin iyi belirlenerek buna göre sağlam ve kaliteli blok çıkarılması gerekir. Kalifiye İşçi Mermer ocak işletmelerinde kalifiye işçi bulmak ve gerekse verimli iş almak önemli bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Deneyimleri olmayan yalnızca taş çıkarma ve yontmasını bilen bazı işçiler mermer ocak ustası olarak çalışmaktadır. Çoğunlukla 4-5 kişilik ekipler halindeki çalışanlardan ancak 1-2 tanesi mermer ocak işletmesinde deneyimli olmaktadır. Bu durumda beklenen üretim miktarı yanında kaliteli blok üretimi de aksamaktadır. Mermer ocak ustalığı teknisyen niteliğinde olup, deneyim ve beceri kazanmak için uzun bir süre gerekmektedir. Ayrıca her mermer yatağının kendisine özgü çalışma (işleme) nitelikleri vardır. Örneğin; Marmara Adasında randımanlı olarak üretim yapan mermer ocak 25

ustasından aynı verim Adapazarı Siyah mermer ocağında beklenmemelidir. Fakat deneyim ve becerili olan bir memer ocak işçisi kısa sürede yeni bir mermer yatağının niteliklerine uyum sağlayabilmektedir. Ülkemizde mermer ocak işletmeciliği yerel zenaat düzeyinden endüstriyel düzeye geçiş durumundadır. Endüstriyel alanda üretimin çoğunlukla makina gücüne dayalı olduğu bir ocak işletmesinde çalışan işçilerin mermer işçiliğinde deneyim ve becerili olmaları yanında mermer ocaklarında blok üretiminde kullanılan özel makina ve mekanize donanımdan da çok iyi anlamaları gerekmektedir. Mermer ocak işletmelerinde kullanılan iş makinalarının çalışma teknikleri diğer hafriyat işlerinden farklı olduğu için deneyimli operatörler gerektirmektedir. İşletme Kontrolü Mermer ocak işletmesinin ekonomik ve teknik açıdan kontrolü, saptanan amaç ve hedeflere göre yapılacak üretim planlamasının uygulanması ile mümkündür. Bu durum ise mermer yatağının tüm karakterini óluşturan jeolojik yapı ve ayrıntılarına paralel olarak makina ve donanımın verimli bir şekilde çalışmasını yürütecek bilgiye sahip mermerde deneyimli teknik elemanlar tarafından yapılabilir. Mermer ocak işletmelerindeki teknik ve ekonomik sorunların halledilmesi, mermer yatağındaki her türlü ayrıntının çok iyi tanınıp bilinmesi ile mümkün olabilir. 2-Mermer Kesme ve İşleme Yöntemleri Ocak işletmesinden üretilen mermer blokların biçilerek dilimlere ayrılması mermer kesme ve işleme tesislerinde yani mermer fabrikasında yapılır. Biçilen her mermer dilimine levha (plaka) denilmektedir. Mermer ocaklarından düzgün geometrik şekillerde mermer fabrikasına gelen bloklar çeşitli makina ve techizat kullanılarak kesilmekte ve kesilerek levha mermer haline gelen mermer istenilen boyutlarda küçültülerek pürüzlü yüzeyler silinerek pürüzsüz duruma getirilip parlatılmak üzere piyasaya sunulmaktadır. Mermer bloğunun mineralojik ve fiziksel özelliğine göre kesme sistemleri seçilmektedir. Genel olarak lama (testere) ve disk (daire) ile kesen makina sistemleri olarak ikiye ayrılır. Lama (testere) ile kesen makinalara katrak denilmektedir. 26