FARKLI YAPILARDA EYLEM PLANLARI: MARMARA VE DOĞUBAYAZIT DEPREMLERİ KARŞILAŞTIRMASI M. Alper ŞENGÜL 1 alpalpin@yyu.edu.tr Öz: Jeolojik konumu nedeniyle ülkemiz, biz yerbilimciler açısından eşsiz güzelliklerle doludur. Yerüstü ve yeraltı zenginliklerimizin oluşumları da aslında yapısal anlamda oldukça hareketli bir bölgede bulunmamızın sonucudur. Bu hareketlilik yaşantımızı her alanda özellikle afet boyutuna gelen olaylarda çok ciddi kayıplara neden olarak etkileyebilmektedir. Yaşam tarzımız, yer şeçimimiz, yerleşik hayat düzenimiz ve en önemlisi bilimselliğe verdiğimiz değer afetlerde görebileceğimiz zararların boyutunu belirlemektedir. Ülkemizde son yıllarda ardarda gelen afet boyutundaki olaylar gösterdi ki, hazırlık, planlama ve zarar azaltma konularında oldukça yetersiz bir seviyedeyiz. Özellikle depremlerde, mevcut koşullar altında hayatta kalmak için yeni ve doğru eylem planlarının yapılması, mevcut planların güncellenmesi ve en önemlisi kendi yapı tarzlarımıza göre yeni planların üretilmesi gerekliliği doğmuştur. Farklı bölgelerde meydana gelen depremler neticesinde farklı tipteki yapılarda enkaz türleri, kurtarma çeşitliliği, hayatta kalma olasılıkları ve eylem planları ile ilgili çok fazla veri toplanmış, bu veriler enkazlardan sağ olarak çıkan veya çıkarılan kişiler ile denetlenmiştir. Sonuç olarak, yapılarda özellikle deprem anında yapılması gereken eylemlerin birbirini tutmadığı, yurt dışından alınan bilgilerin bizim standartlarımıza uygun olmadığı dolayısıyla kurtarma çalışmalarının da farklılıklar gösterdiği saptanmıştır. Enkaz tiplerine göre hayatta kalma şansı da betonarme ve yığma binalarda oldukça değişkenlik göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Doğal Afetler, Eylem Planları Giriş Özellikle son yıllarda meydana gelen depremler neticesinde ülkemizde afetlerle mücadele daha bilinçli bir noktaya gelmeye başlamıştır. Yaşanan kayıplar, maddi zararlar daha ciddi ve uygulanabilir eylem planlarının ama en önemlisi ülkemizin standartlarına uyan eylem planlarının geliştirilmesini zorunlu kılmıştır. Yapı tekniklerine göre, özellikle yurtdışındaki yapıların bizim geleneksel yapılarımıza uymadığını buna bağlı olarak hayatta kalma olasılıklarının, arama ve kurtarma tekniklerinin değiştiğini tüm enkaz çalışmalarından görmekteyiz. Öncelikle bilinmelidir ki, depremden korunmak ya da hayatta kalma olasılıklarını en üst düzeye çıkartmak doğru zemine doğru yapı yı koymaktan geçer. Depremden korunmanın tek ve doğru yolu budur. Ülkemizin jeolojik yapısına baktığımızda yıkımların en çok gözlendiği, ölümlü enkazların geliştiği yerler ova alanlarımız, yani suya doygun, gevşek malzemeden oluşmuş, elastik modulü düşük, alüvyal sahalarımız olduğunu görürüz. Bu sahaları yerleşime açmak yıkımlara ve afet sonrası çalışmalara davetiye çıkarmaktır. Marmara depreminin yıkıma neden olduğu sahalarda ki buralar daha çok sahil düzlüklerindeki eski akarsu ve deniz çökellerinin bulunduğu alanlar ya da dolgu alanlardır, daha çok betonarme binalar enkaz haline gelmiştir. Bu betonarme bina enkazlarından canlı olarak çıkanların veya çıkarılanların farklı geometrilerdeki boşluklarda hayatta kaldığı dikkat çekmektedir. Ancak bu boşlukların betonarme binalarda oluşmalarını sağlayan temel bir unsur vardır. Bu unsur ise düşen tabliye betonuna direnç uygulayacak nitelikli cisimlerdir. Tüm betonarme enkazlarında hayatta kalma şansı sağlayan bu boşlukları ki bu boşluklara yaşam boşluğu demekteyiz, ağırlık merkezi düşük, sağlam, geniş hacimli, dayanımı ve malzeme kalitesi yüksek olan cisimler oluşturmaktadır. Doğubayazıt depremine baktığımızda yapıların tamamının geleneksel olduğunu görmekteyiz. Bu yapılar daha çok taş yığma ve briket yığma tarzında yapılmıştır. Depremin etkili olduğu saha içerisinde pek az betonarme yapı bulunmaktadır. Yabancı ülkelerle aramızda olan eylem planı farklılıklarından bir tanesi bizim geleneksel yapı tarzımızdan kaynaklanmaktadır. Yığma bina enkazlarında kurtulma şansı betonarmelere oranla çok daha düşüktür. Ancak kaçma şansı daha yüksektir. Tabidir ki, depremin etkilerini, büyüklüğünü, süresini, yapının davranışını önceden kestirmek mümkün olamamaktadır. Bu nedenle tüm eylem planlarını en kötü duruma göre yapmamız gerekmektedir. 1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sivil Savunma Koordinatörlüğü, VAN 1490
Doğru zemine uygun yapıyla yerleşme, yaşam mekanlarının afete hazır hale getirilmesi, mevcut tehlikelerden uzaklaşmanın haricinde, bu eylem planlarının uygulanabilirliği ve depremde hayatta kalabilmek bilimin ötesinde tamamen şans faktörünün kontrolündedir. Kurtarma çalışmaları iki ayrı yapı tarzında çok büyük farklılıklar göstermektedir. Betonarme binalarda ağır arama kurtarma gerekirken, yığma bina enkazlarında sadece iş gücü yeterli olmaktadır. Enkaz tipine bağlı olarak kurtarılma süreleri betonarme binalarda en çok 10 güne kadar ulaşırken, yığma binalarda bir iki saat içerisinde tüm çalışmalar sona erebilmektedir. Kullanılan Yöntem Depremler neticesinde gelişen farklı tipteki enkazların dışarıdan ve içeriden incelemesi yapıldı. Marmara depremi etki sahasında, özellikle betonarme ve yüksek katlı bina enkazları üzerinde, Doğubayazıt depremi etki sahasındaki taş ve briket yığma binalarda detaylı çalışma yapıldı. Oluşmuş yaşam boşlukları, cisimlerin özellikleri, enkazların oluşma şekli, yönelimleri, zemin özellikleri, yapı kalitesi incelendi. Enkazlardan kendi başlarına çıkan ya da çok az bir yardımla çıkarılanlardan Deprem Anı nda yaptıkları ve yapamadıkları eylemlerle ilgili görüşmeler yapıldı. Arama-kurtarma operasyonlarında bina içerisinde canlı tespit edilen noktalara ulaşma sırasında yapılan çalışmalar, kurtarma yöntemleri karşılaştırıldı. Afetler sonrasında farklı eylem planlarının eğitim salonlarında deneysel olarak uygulamaları yapıldı. Betonarme binalarda, çıkışa uygun olmayan durumlar için öngörülen eylem planları uygulandı. Dışarı çıkış süresi, eylem planının uygulanabilirliği, verdiği zararlar ve sonuçları gözlendi. Olası afet durumunda özellikle sarsıntı anında yapılabilecekler karşılaştırmalı olarak denendi. Genel olarak iki bölgede oluşan hasarla ilgili görüntüler alındı ve bu görüntüler üzerinden de yorumlamalar yapıldı. Marmara Depremi Etki Alanı Yapı Durumu Marmara Depreminin etki alanı içerisinde yaklaşık 52.000 bina hasar görmüş, bunların %70 hafif ve orta hasarlı, %25 i ağır hasarlı yani kullanılamaz ve güçlendirilemez durumda, %5 i ise tamamen yıkılmış enkaz durumuna gelmiştir (KOERİ-AHEP). Tamamen enkaz durumuna gelen binaların hemen hepsi yüksek katlı betonarme binalardan oluşmaktadır (Şekil 1). Binaların yerleşim alanları ise bölgenin bir kısmını oluşturan dolgu veya alüvyal sahalardır. Bu bölgelerde zemin yapı ilişkisinin olası depremlere karşı çok büyük etkilerle bozulacağı tarihsel ve aletsel dönemde yaşadığımız yıkımlardan rahatlıkla çıkarılabilmektedir. Şekil 1. Marmara Depremi Enkaz Modeli Betonarme Binalarda Olası Eylem Planları Özellikle Marmara ve Düzce depremleri sırasında binaların enkaz modelleri gösterdi ki yapınızın enkaz haline gelmesi durumunda hayatta kalma şansınız çok düşük seviyelere inebilmektedir. Ancak kurtarılma ve kurtarma oranlarına 1491
baktığımızda bir yapıda bulunan toplam nüfusun büyük bir bölümü hayatta kalabilme şansına sahip olmaktadır. Bu mekanlar genellikle çok dar, hacmi küçük boşluklardır. Bu boşluklar yapı içerisindeki cisimlerin ya da yapının kendi elemanlarının yanlarında oluşmaktadır. Binanın katlarını oluşturan tabliyeler, bina yıkıma geçtikten sonra bina içerisindeki cisimlerin üzerine düşmektedir. Cisimlerin üzerlerine gelen yüklere karşı koyması sonucu ise yanlarında boşluklar oluşmaktadır. Bu boşluklara yaşam boşluğu adı verilmektedir (Şekil 2). Hayatta kalma şansının en üst düzeye çıktığı alanlar bu boşluklardır. Eylem planlarının bu boşluklarda kalabilme olasılıklarına göre hazırlanması gerekmektedir. Çünkü ülkemizdeki yapıların yıkım gücü olan bir depreme karşı ayakta kalma olasılıkları maalesef oldukça düşüktür. Şekil 2. Cisimlerin yanlarında Yaşam Boşluğu oluşumu (Güngör, 1999). Yurt dışında depremlere karşı geliştirilen eylem planları bizim ülke standartlarımıza uymadığını hemen her deprem sonrasında görmekteyiz. Çünkü gerek oluşum mekanizmaları gerekse yapı standartları açısından oldukça farklılıklar mevcuttur. Yurt dışında bir çok depremde insanlar kaçmak yerine kendilerini korumak amacıyla yani yapısal olmayan tehlikelere karşı korunmak amacıyla bir cismin altına girmek, tutunmak, çömelmek suretiyle sarsıntının geçmesini beklemektedir. Ancak ülkemizde ya da çevremizde benzer kalitedeki betonarme binalarda meydana gelen hasarlar bizim bir cismin altına saklanma şeklindeki eylem planımızı alt üst etmektedir. Yıkımın gerçekleşmesi durumunda hiçbir cismin altı güvenli olamamaktadır Betonarme bir binada tabliyelere direnecek malzemelerin olmadığı durumlarda altına saklanılacak masanın durumunu Şekil 3 de açıkça görmekteyiz. Şekil 3. İki tabliye betonu arasında kalmış korunmak amaçlı kullanılan masa (Güngör, 1999) Yaşam boşluğu oluşturan cisimler, devrilme tehlikesinin olmadığı, yani ağırlık merkezi düşük olan, kaliteli ve sağlam malzemeden yapılmış, üzerine gelecek yüklere karşı direnç uygulayabilen ve gelen yükleri dağıtarak zemine aktaran, geniş hacimli, dayanımlı cisimlerden oluşmaktadır. Yapı içerisinde bulunan hemen her cisim bu özelliklerden birine veya birkaçına sahip durumda olup, yaşam boşluğu oluşturacak kapasitededir. Betonun ve yapının yüklerini 1492
karşılamaya yetecek miktarda eşya hemen her ortamda bulunmaktadır. Tüm betonarme enkazlı depremlerde hayatta kalma olasılıkları bu cisimlerin yanlarında oluşabilecek boşluklarda artmaktadır (Şekil 4). Şekil 4. Boşluk oluşturmuş, ceviz, masif, ağırlık merkezi düşük sandık (Güngör, 1999) Bu boşluklarda hangi pozisyonda kalmak gerektiği çok tartışılan ve bir o kadar da uygulaması zor olan bir durumdur. Ancak enkazların durumu, dar mekanlarda kalma süreleri, uzun zaman sıvı alışverişinin yapılamaması, hayati organlara alınacak darbeler göz önüne alındığında aslında en uygun vücut şeklinin cenin pozisyonu olduğunu düşünebiliriz (Şekil 5). Bu şekil vücudun en küçük halde olduğu şekil olması açısından hedef küçültmenin önemini depremlerde ortaya çıkarmaktadır. Yıkım sırasında ne kadar küçük olursanız, o kadar az hedef olma ihtimaliniz bulunur. Yan yattığınız sürece yanına yattığınız cisim daima sizden daha yukarılarda olacaktır. Yetişkin bir insanın yan yatış pozisyonunda yüksekliği 50-60 cm civarında olmaktadır. Bir yatağın, koltuğun, bir metal masanın yüksekliği yani bizi korumasını, boşluk oluşturmasını istediğimiz cismin yüksekliği daima bizim yüksekliğimizden fazla olacaktır. Tabii ki cisimlerde yükler neticesinde bozulmalar olacaktır ancak bizim yüksekliğimize erişene kadar deformasyon sonlanacaktır. Şekil 5. Cenin pozisyonu (AKUT arşivi, 2000) Cenin pozisyonunun en önemli koruyucu özelliklerinden bir tanesi omurilik ve altta kalan böbreğin nispeten korunaklı olmasıdır. Enkaz altında uzun süreli kalımlarda böbreklerden bir tanesinin çalışır durumda kalmasının çok büyük faydası olmaktadır. Omuriliğin zarar görmesi ise afet sonrası yaşantının sorunlu geçmesine neden olabilmektedir. 1493
Vücudun kendini küçülttüğü bu şekilde ısı tasarrufu en üst düzeyde sağlanmaktadır. Kış aylarında uyku durumundaki vücutların soğuğa karşı gösterdiği tepki de bu şeklin aynısıdır. Uzunca süre enkaz altında kan dolaşımının herhangi bir olumsuzluğa neden olmadığı tek posizyon ise yine cenin posizyonudur. Tüm bu olumlu özelliklerinden dolayı, sarsıntıyı hissettiğimizde yaşam boşluğu oluşturacak cisimlerin yanında cenin pozisyonunda yatmak eylemi hayatta kalma olasılıklarımızı artırabilmektedir. Bu eylem planı büyük oranda betonarme binalarda uygulanabilmektedir. Betonarme binalarda, çıkışa uygun olmayan durumlarda ve mekanlarda yani üst katlarda ve bodrum katlarda, sarsıntıyı hissettiğimiz anda yapmamız gereken en doğru şey kaçmamak ve panik yapmamak olmalıdır. Kaçma eyleminin çoğu zaman zarar getireceğini Marmara depreminde merdiven boşluklarından çıkarılan çok sayıdaki cesetlerden rahatlıkla çıkarabiliriz. Aynı zamanda binalarda en kolay hasar görecek yerlerin yine merdiven, balkon gibi yapıların olduğunu da unutmamak gerekir. Bu durumda en doğru eylem bulunduğumuz mekanı terk etmemektir. Özellikle üst katlarda binanın salınım durumuna göre, bırakın binayı terk etmeyi bir odadan diğeri geçmek dahi mümkün olamamaktadır. Bu nedenle sarsıntının geçmesini beklemek en akıllıca eylem planı olmaktadır. Bu durum yine bodrum katlar ve zemin katta çıkışa uygun olmayan durumlar için de geçerlidir. Sarsıntıyı hissettiğimiz anda en kötü duruma göre yapabileceğimiz eylem planı yaşam boşluğu oluşturabilecek cisimlerin yanında cenin posizyonunda yatmak olmalıdır. Sarsıntı sona erdikten sonra zaten binamız herhangi yıkıcı bir hasara maruz kalmamışsa tahliye olayı gerçekleştirilecektir. Tahliye sırasında dikkat edilmesi gereken en büyük husus güvenli ve süratli bir şekilde tahliyenin gerçekleştirileceğidir. Hiçbir zaman güven süratin, sürat güvenin önüne geçmemelidir. Doğubayazıt Depremi Etki Alanı ve Yapı Durumu Doğubayazıt depremi büyüklüğü nedeniyle dar sayılabilecek bir alanda etkili olmuştur. Ülkemizde benzer büyüklüklerde gerçekleşen depremlerde olduğu gibi depremin etkisi sadece odak noktasına yakın yerlerde veya tam üzerindeki yerleşimlerde daha fazla olmaktadır. Doğubayazıt depremi büyük oranda Aşağı ve Yukarı Yığınçalı köylerinde ölümlü yıkımlara, etraftaki diğer köylerde sadece hafif ve orta hasarlara neden olmuştur. Burada zeminin durumu Marmara depreminin etkili olduğu zeminden oldukça farklıdır. Bu bölgede yerleşim alanları büyük oranda kayalık zemin üzerine kurulu olmasına rağmen yapı kalitesizliğinden dolayı ciddi hasarlar gerçekleşmiştir (Şekil 6). Doğubayazıt depreminde gerçekleşen can kaybı 15 i çocuk olmak üzere toplam 18 vatandaşımızın ve çok sayıda küçükbaş hayvanın hayatını kaybetmesi şeklinde gerçekleşmiştir. Şekil 6. Doğubayazıt depreminde enkaz haline gelmiş geleneksel yapı. Yukarı Yığınçalı köyünde bulunan geleneksel yapıların 22 tanesi ağır hasarlı veya enkaz, 15 tanesi ise orta ve hafif hasarlı olarak depremden etkilenmiştir. Hafif ve orta hasarlı yapıların hemen hepsi de geleneksel taş yığma yapı tarzında yapıldığından gelişen hasarların hepsi taşıyıcı sistemsde olup güçlendirilmesi veya tamir edilmesi mümkün olmayan hasarlar sınıfına girmektedir (Şekil 7). 1494
Şekil 7. Yukarı Yığnçalı köyü genel görüntüsü Yığma Tipi Geleneksel Yapılarda Olası Eylem Planları Yığma tipi yapılar gerek yükseklikleri gerekse yapımında kullanılan malzemeler nedeniyle betonarme binalardan oldukça farklıdırlar. Bu farklılıklar eylem planlarının değişmesine neden olmaktadır. Yığma yapılarda özellikle kırsal alandaki yapılarda en fazla iki kat yüksekliğinde yapılar oluşturulmaktadır. Az katlı, özellikle tek katlı yapılar için uygulanması daha kolay olabilen eylem planı sarsıntının başlama anından itibaren bulunulan ortamı terk etmektir. Ancak bu eylem planını uygulamak her zaman mümkün olmayabilir. Depremin büyüklüğü, depremin odak noktasına yakınlık, depremin oluş zamanı, yine çıkışa uygunluk bu planın uygulanabilmesinde etkin rol oynayan unsurlardır. Depremin başladığı an ile yıkıcı etkisi olan dalgalarının gelişleri arasında saniyelerle de olsa bir zaman süreci bulunmaktadır. Bu durum her zaman gerçekleşmese de çıkış için çoğu zaman bu süre varolabilmektedir. Betonarme binalarda oluşan yaşam boşlukları yığma binalarda çoğu zaman oluşmamaktadır. Bunun temel nedeni çatıda bulunan döşemelerin (ahşap kirişler) üzerinin toprak-kil-saman karışımı bir malzeme ile örtülmüş olmasıdır. Yıkım anında çatının çökmesi neticesinde tavan döşemeleri ile birlikte tüm toprak ve taşlarla örülü yan duvarlar bina içerisine veya dışarısına dağılabilmektedir (Şekil 8). Şekil 8. Tavan döşemesi ve yan duvarların bina içine doğru yıkımı Bu dağılma sırasında içeride her nekadar eşya olursa olsun tüm boşluk olabilecek alanlar moloz, taş ve toprak malzeme ile dolmaktadır. Bu durum hayatta kalma oranlarını büyük oranda düşürmektedir. Doğubayazıt depreminde ve diğer benzer kırsal alan depremlerinde gerçekleşen ölümler boğulma veya hayati organlara darbe almak nedeniyle oluşmuştur. 1495
Doğubayazıt depreminde gerçekleşen 18 ölümlü olayın 15 inin çocuk olması, kaçma olayını anında gerçekleştirecek çevikliğe sahip olamayan, darbelere karşı dayanımı düşük olan, uzun süre solumun sistemini kontrol edemeyen, vücut direnci zayıf olan bünyelerin hayatta kalma olasılıklarının nispeten daha az olduğunu göstermektedir. 25 Ocak 2005 tarihinde Hakkari ili Sütlüce mezrasını etkileyen depremde de gerçekleşen ölümlü olayların nedeni boğulma ve baş bölgesine alınan darbe nedeniyle olmuştur. Boğulma olayı küçük bir kız çocuğunda gözlenirken, darbeli ölüm orta yaşlarda bir erkek kişide meydana gelmiştir. Sonuçlar Depremden korunmanın tek ve doğru yolu deprem tehlikesinin olmadığı yerleşime uygun alanlarda, zemine uygun yapılarda yaşamaktan geçmektedir. Bu yerler ise jeolojik ve sismolojik yapıları nedeniyle kaya zeminlerdir. Deprem tehlikesinin bulunduğu alanlarda yapı ve zemin durumu gözetmeksizin en kötü ihtimaller düşünülerek eylem planları oluşturulmalıdır. Yurtdışı kaynaklı eylem planları ülkemiz standartlarına çok büyük oranda uymamaktadır. Depremler neticesinde oluşabilecek enkaz tiplerine göre eylem planları çok büyük farklılıklar göstermektedir. Betonarme binalarda kurtulma şansı Yaşam Boşlukları nda mümkünken, yığma binalarda kaçma ve kazazedelerin kişisel çabalarıyla mümkün olmaktadır. Marmara depreminde betonarme binalarda kurtulmalar ağır arama kurtarma çalışmaları gerektirirken, Doğubayazıt depreminde gelişen yığma bina enkazlarında sadece iş gücü yeterli olmuştur. Tek enkaz boyutu düşünüldüğünde betonarme binalarda canlı kazazede kurtarma çalışmaları 7-10 gün sürebilmekteyken bu süre yığma binalarda 30 dak. kadar düşmektedir. Doğubayazıt depreminde bu süre yaklaşık iki saattir. Teşekkür Tüm arama kurtarma operasyonlarında birlikte çalıştğım Arama Kurtarma Derneği-AKUT üyelerine ve Eğitim Birimine, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Doğal Afetler ve Arama Kurtarma Topluluğu-YÜDAK üyelerine, arazi çalışmalarında yanımda olan meslektaşlarıma sonsuz teşekkürler. KAYNAKLAR 1. Afete Hazırlık Eğitim Projesi, Depreme Karşı Yapısal Bilinç Eğitimi, KOERİ 2. Depremden Korunma Yöntemleri, Eğitim Birimi Yayınları, Arama Kurtarma Derneği, 2000. 3. Deprem Görüntüleri, Yıldırım Güngör Kişisel Arşivi 1496