Ankara İ li Polatl ı ilçesinde Gezici Kad ı n Tar ım işçilerinin Çal ışma ve Yaşam Koş ullar ı *

Transkript

1 TARIM B İ L İMLER İ DERGIS İ 2004, 10 (1) Ankara İ li Polatl ı ilçesinde Gezici Kad ı n Tar ım işçilerinin Çal ışma ve Yaşam Koş ullar ı * Tuba ALTINPIÇAK 1 Bülent GÜLÇUBUK 2 Geli ş Tarihi: Özet: Bu ara şt ı rma Ankara ili Polatl ı ilçesinde yürütülmü ştür. Ara şt ı rmada gezici tar ı m işçiliği yapan kad ı nlar ı n çal ış ma ve ya ş am ko ş ullar ı ile sorunlar ı n ı n incelenmesi amaçlanm ışt ı r. Ankara ili Polatl ı ilçesine gezici olarak gelen ve konu ile ilgili olarak incelenen gezici kad ı n tar ı m işçileri ya ş aras ı ndad ı r. Aile ba şı na düşen mevcut birey say ı s ı 5,9'dur. Gezici kad ı n tar ı m i şçilerinin sadece %21,2'si okur-yazard ı r. i şçiler günde ortalama 8-10 saat çal ışmaktad ı r. incelenen ailelerin %89,2'si yoksul aile konumundad ı r. Gezici tar ım işçilerinin çal ışma ve ya şam koş ullar ı nda önemli sorunlar ı bulunmaktad ı r. Sorunlardan ba ş l ıcalar ı ; ücret koşullar ı, sosyal güvenlik durumlar ı, içme suyu, tuvalet-banyo, çocuklar ı n eğ itimi, bar ı nma koşullar ı ve sağ l ı k olanaklar ı n ın yetersizli ğ idir. Anahtar kelimeler: tar ı msal işgücü, gezici tar ım işçileri, kad ı n tar ı m işçileri Labour and Life Conditions of Mobile Woman Agricultural Labourers in Ankara Province Polatil District Abstract: This research was carried out in the village of Polatl ı district in Ankara. The main purpose of this research is to study labour and life conditions and problems of mobile agricultural labour women. Mobile agricultural woman labourers, examined in Polat!' district of Ankara province, are between 21 and 40 years old. The average family size found is 5,9. Only 21,2 % of women are literate. Agricultural labourers are working on the average 8-10 hours in a day. In the analyses, 89,2 % of families are found as a poor family. The agricultural woman labourers have a lot of problems that about labour and life conditions. These problems can be summarized as follows; wage conditions, social security, drinking water, toilet-bath, education of children, house conditions and insufficiency of health opportunities. Key Words: agricultural manpower, mobile agriculture labourers, woman agriculture labourers Giri ş Türkiye'nin kalk ınmas ında ve nüfusun önemli bir bölümünün geçiminin sa ğlanmas ı nda etkisi olan tar ı m sektöründe çal ışanlar ı n sosyal, ekonomik ve çal ışma koşullar ına ilişkin çe şitli sorunlar ı çözüm beklemektedir. K ırsal alan topraks ız çiftçilerin yan ı s ıra tar ı m işletmelerinin ba şta miras hukuku olmak üzere çe şitli nedenlerle giderek küçülmesi ve parçalanmas ı birçok i şletmeyi kendine yeterli olmaktan uzakla şt ırm ışt ı r. Bunun sonucu olarak, tar ımsal faaliyet ile u ğra şan birçok aile, geçimini sa ğlayabilmek amac ıyla daha fazla tar ımsal iş olana ğı bulunan yörelere gezici (mevsimlik) i şçi olarak gitmek durumunda kalmaktad ır. Daha çok pamuk, f ı nd ı k, çay, tütün, havuç, şekerpancar ı tar ımı n ın yap ı ld ığı Çukurova, Karadeniz ve Ege bölgelerinden; bu bitkilerin çapa, sulama ve hasat zamanlar ında, Doğu ve Güneydo ğu Anadolu ile Orta Anadolu bölgelerinden yüz binlerce mevsimlik tar ım işçisinin aileleri ile birlikte ak ı n etti ği görülür. Bu bölgelere gelen tar ı m işçileri say ısın ı n, mevsimlere göre değ i şmekle beraber, y ılda yakla şı k aras ında olduğu tahmin edilmektedir. Bu işçiler "gezici" (mevsimlik)) işçi diye adland ı r ı lmaktad ır. Ekonomik olarak aktif i şgücünün %40.8'inin (Anonim 1999) istihdam edildi ği tar ı m sektöründe, özellikle gezici (mevsimlik) i şçi olarak çal ışanlar tar ı m ın kendine özgü niteliklerinden dolay ı oldukça a ğı r ko şullarda çal ışmakta ve ya şam mücadelesi vermektedirler. Bu grup içerisinde kad ı n i şçiler yüklenmek durumunda kald ı klar ı sorumluluklar ından dolay ı, daha da a ğı r ko şullarla kar şı kar şıyad ır. Gezici tar ı m işçisi olarak çal ışan ailelerde, bir yada birkaç ailenin bireyleri ayn ı anda tar ı m i şçisi olarak çal ışmakta ve böylece ailenin geçimini karşılamaya çaba göstermektedir. Genellikle ya i şleyecek topra ğı bulunmayan veya yetersiz topra ğa sahip olan ya da çe şitli nedenlerle bu topraklar ı i şleyemeyen aileler işgücü talebi yoğun olan yerlere giderek gezici tar ı m i şçiliğ i yapmaktad ır. Gezici konumda bulunan kad ın tar ı m işçileri tar ımsal u ğra şı lar ı n ın yan ı s ıra, ev içi rolleri aç ıs ından da a ğı r bir sorumluluk alt ındad ır. Bir yandan ailenin günlük yaşam gereksinimlerini yerine getirmeye çal ışan bu kad ı n işçiler, bir yandan da aile ekonomisine katk ıda bulunmak amac ıyla çal ışmaktad ı r. Bu araştırman ın ana amac ı; tarımsal üretimde gezici olarak çal ışan kadın tarım işçilerinin temel sosyo ekonomik özellikleri, üretime katılımlan, bannma, ya şam ve çalışma koşullan ile sosyal güvenlik durumlar ın ın ara ştınlmas ıdır. Materyal ve Yöntem Türkiye'de gezici olarak çal ışan kad ı n tar ı m işçilerinin çal ışma ve yaşam ko şullar ı n ın ve sorunlar ı n ı n incelendiğ i bu çal ışman ı n ana materyalini; Ankara ili Polatl ı ilçesine Yüksek Lisans Tez'inden haz ı rlanm ışt ı r 1 Ziraat Yüksek Mühendisi- Ankara 2 Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tar ı m Ekonomisi Bölümü-Ankara

2 60 TARIM B İ L İMLER İ DERG İ S İ 2004, Cilt 10, Say ı 1 bağ l ı Yenice, Eskikarsak ve Kabak köyleri civar ı nda yerle şen ve plastikten yap ı lma ilkel çad ır ko şullar ı nda ya şayan e ş durumundaki gezici kad ı n tar ım işçileri ile gerçekle ştirilen anket uygulamas ı sonucunda elde edilen veriler (birincil) olu şturmu ştur.bu amaçla, çad ı rlarda ya şayan e ş durumundaki kad ınlarla yüz yüze anket uygulamas ı gerçekle ştirilmi ştir. Anket; 2001 y ı l ında yörede çad ı rlarda ya şayan ailelerde yer alan e ş durumundaki 37 kad ın tar ım i şçisine "tam say ım yöntemi" uygulanmak sureti ile gerçekle ştirilmi ştir. Ayr ıca, ara şt ırma s ı ras ı nda kad ı nlar ın günlük ya şam biçimlerine ili şkin olarak de ğ i şik zaman dilimlerinde gözlemlerde de bulunulmu ştur. Türkiye tar ı m ı nda istihdam ve tar ım i şçiliği: 1999 y ı l ı Hane Halk ı i şgücü Anketi (D İ E) sonuçlar ına göre; iktisaden aktif nüfusun %40,8'i tar ım kesiminde çal ışmaktad ır. Bu sektörde 12 ya şı ndan küçük çocuklar ı n da çal ışt ı r ı ld ığı dikkate al ı n ı rsa, Türkiye'de milyonluk bir nüfusun tar ım kesiminde çal ışt ığı söylenebilir. K ı rsal kesimde 12 ve daha yukar ı ya ştaki nüfus ki ş i olup, bunun %60,l'i i şgücü olarak kabul edilmektedir (Anonim 1999). 12 ve daha yukar ı yaştaki nüfusun %49,5'i erkek, %50,5'i kad ı nd ır. Çal ışan i şgücü olarak erkek-kad ın oran ına bak ı ld ığı nda ise, bunlar ın %63,2'sinin erkek, %36,8'inin ise kad ı n olduğu görülür. Yani, i şgücüne kat ı l ım bak ı m ından erkek nüfusun oran ı, kad ın nüfustan daha yüksektir. Türkiye geli şmiş ülkelerin aksine tar ı m ı n a ğı rl ı kl ı olduğu bir toplum yap ısı özelli ğini önemli ölçüde devam ettirmektedir. Ülke genelinde çal ışan erkeklerin %30,9'u tar ımda yer al ı rken, çal ışan kad ı nlar ın %66,3'ü tar ı mdad ır. Buna göre, çal ışan kad ınlar a ğı rl ı kl ı olarak tar ım sektöründe yer al ırken, diğer sektörlerde erkek nüfusun a ğı rl ığı söz konusudur. Kendi tar ım i şletmelerinden yeterli geliri elde edemeyen az toprakl ı veya topraks ız aileler, geçimlerini sa ğlayabilmek ve çal ışabilmek amac ıyla daha fazla tar ımsal i ş olana ğı bulunan yörelere gezici (mevsimlik) ve/veya geçici (günübirlik) giderek i ş aramaktad ı r. Özellikle pamuk, f ınd ık, çay, tütün, üzüm, havuç ve şekerpancar ı tar ı m ı n ın yoğun olarak yap ı ld ığı Çukurova, Karadeniz, Ege ve iç Anadolu Bölgelerine; bu bitkilerin çapa, sulama ve hasat zamanlar ında Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Orta Anadolu bölgelerinden yüzbinlerce gezici olarak çal ışan ( mevsimlik ) tar ım i şçisinin aileleri ile birlikte ak ın etti ği görülür. Bu bölgelere gelen tar ı m işçilerinin say ıs ı n ın, mevsimlere göre de ğ i şmekle beraber y ılda aras ında oldu ğu tahmin edilmektedir. Tar ım i şçisi denildi ğinde, tar ımsal faaliyetlerde kol kuvvetinden yararlan ılan insanlar akla gelmektedir. i şçi kullanmayan küçük i şletmelerde i şletme sahibi ve aile bireyleri tar ım işçisi say ı lmazlar. İşletmede daimi veya geçici olarak kalan, arada ia şe edilen ve ayn ı zamanda ücret alanlar ise i şçi say ı l ır. Buna göre; ba şkas ı n ı n i şletmesinde bir ücret kar şı l ığında çal ışan insanlar tar ı m i şçisini olu şturmaktad ı r (Erku ş ve ark. 1995). Kad ı n ın tar ımsal üretimdeki rolü: i. Kad ı n ın tar ımsal üretimdeki rolü: Çal ışan kad ınlar ın %95'inden fazlas ı 1955 y ı l ında tar ı mda iken, 1980'de bu oran %85,6, 1997'de %72,5, 1999'da ise %66,3'e dü şmü ştür. Ayn ı dönemde erkekler için bu oran %30,9'a kadar dü şmü ştür (Anonim,1999). Tar ı msal faaliyetin i şgücü istihdam etme bak ı m ı ndan giderek önemini azaltt ığı günümüz ko şullar ında bu durum, tar ı mda kad ı n ı n a ğı rl ığı n ı ortaya koymaktad ı r. Tar ı m kesimindeki kad ı nlar ın üretime kat ı l ım düzeyleri ailenin sahip oldu ğ u arazi varl ığına göre gerçekle ştirilen tar ı msal faaliyete ve ailenin gelir düzeyine ba ğ l ı olarak de ğ i şmektedir. Tar ımsal üretimde kad ı nlar ın konumu 4 grupta toplanmaktad ı r: a) Büyük i şletmelerde kad ı nlar tarlada çal ışmazlar.tar ımsal üretime do ğrudan kat ılma i şleri d ışındaki üretime karar verme, yönetme,denetleme ve pazarlama gibi )i şler erke ğin i şidir. Erke ğin yeterli olmad ığı yerlerde, kad ı n ı n s ı n ı rl ı da olsa, yönetim ve denetleme görevi vard ı r. b) Orta büyüklükteki çiftliklerde erkekler mekanize i şler ve pazarla ili şkileri, kad ı nlar ise emek-yo ğun i şleri üstlenirler. c) Küçük çiftliklerde ise erkekler tar ım d ışı gelir kaynaklar ı ararken, kad ınlar emek-yo ğun tar ı msal üretimi yürütürler.gerek bu tür topraklar ı n sahibi olan ailelerde gerekse orta büyüklükte topra ğı olan ailelerde çe şitlenmi ş bitki ya da s ınai türü tar ı m yap ı lmas ı durumunda kad ı n, el emeğine dayal ı çapa, hasat gibi i şleri yapma durumunda kald ığı ndan, çal ışma yükü erke ğe göre fazlad ı r. d) Topraks ız ya da topra ğı olan ailelerde gerek kad ı n ın gerekse erke ğin geçim için ba şkalar ı n ı n işlerinde çal ışmaya gereksinimleri vard ır. Bunun için hem erkekler hem de kad ınlar mevsimlik işgücü olarak bulunduklar ı köyde veya çevrede ba şka bölgelerde mevsimlik i şçi olarak çal ışı rlar. Bu tür ailelerde kad ı n, s ı n ı rl ı olan üretim faaliyetinde emek yo ğun tarla, bahçe ve hayvanlarla ilgili i şleri yapmakla yükümlüdür (Anonim 2000). Bütün bunlara bak ılarak, tar ımsal üretimin her zamankinden daha fazla kad ınlar ın s ı rt ında oldu ğu söylenebilir. K ırsal kesimde hangi biçimde olursa olsun, kad ın eme ğinin bilgi ve teknolojiyi gerektirmeyen (vas ıfs ız) işgücü olmas ı n ın da bir pay ı vard ı r. "Vas ıfs ızl ık", genelde tüm k ı rsal kesim (çiftçi) insan ı için geçerli olmakla birlikte, erke ğin "çiftçi" olarak adland ı r ılmas ı, geleneksel yap ı içerisinde tar ı msal üretimdeki tüm geli şmelerden do ğrudan ya da dolayl ı haberdar edilmeleri; zaman zaman s ı n ı rl ı da olsa e ğitimden geçmeleri, erkek çiftçilerin "görünürde vas ıfl ı" olmalar ı sonucunu vermektedir. Kad ın konusunda ise, ayn ı süreçlerden geçmelerine kar şı l ık, tar ı msal süreçte "vas ıfl ı" ve "resmi" nitelikleri olmamaktad ı r (Anonim 2000). ii. Tar ımda gezici (mevsimlik) kad ı n tar ım iş çili ğ i: Gezici kad ın tar ım işçileri, i şe göre çe şitli yörelere tek ba şına ya da aileleri ile giden tar ı m işçileridir. Aile olarak çal ışma durumundaki gezici kad ın tar ı m işçilerinin gittikleri yerlerdeki i ş yükünün büyük bölümünü üstlenmektedir. Gezici kad ın tar ı m işçileri yorucu tar ı m işçiliğ inin ard ı ndan ev ve aile ya şam ı na ili şkin olarak çad ı r koşullar ında yemek haz ırlama, ve yemek sonras ı temizlik, çocuk bak ı m ı, giyeceklerin haz ı rlanmas ı ve bak ı m ı, ya şam ünitesinin temizliği ve su temini gibi görevleri de yerine getirmektedir. Tar ı m işçileri genellikle, çeşitli yörelerde farkl ı isimler alan i ş arac ı lar ı vas ıtas ı ile i ş bulmaktad ı r. Bunun kar şı l ığı nda

3 ALTINPIÇAK, T. ve B. GÜLÇUBUK, "Ankara ili Polatl ı ilçesinde gezici kad ı n tar ı m i şçilerinin çal ışma ve ya şam ko şullar ı " 61 i ş arac ı lar ı (çavu ş,elci,eleba şı) i şçi ve işverenden belli bir ücret almaktad ı r. Y ı l ın belli aylar ında i ş bulup çal ışabilen mevsimlik tar ım i şçileri, y ı l ın di ğer aylar ında ya i şsiz kalmakta, ya da kentsel alanlarda dü şük ücretli, niteliksiz i şler aramaktad ı rlar (Nazik ve Gönen 1993). Ancak, bu i şçilerin özellikle de gezici tar ım i şçilerinin i ş mevsimini yoğun oldu ğu dönemlerde bile tam olarak çal ışt ıklar ı söylenemez. Gezici kad ın tar ı m i şçilerinin çal ışma ko şullar ı, ücret, konut ve beslenme düzeylerinin yetersiz olmas ı ya şam düzeylerini de olumsuz etkilemektedir. Ücret, tar ı msal faaliyetlerin yo ğun oldu ğu dönemlerde, emek arz ve talebine göre i ş piyasalar ında serbestçe olu ş mas ı na ra ğmen, olu şumunda devlet ve sendikalar ında katk ı lar ı vard ır. Ancak tar ım kesimindeki i şçi ücretleri di ğer kesimlere göre daha dü şüktür (Nazik ve Gönen 1993). Gezici tar ı m işçilerinin bar ınma ko şullar ı göz önüne al ınd ığında, bar ınma yerleri ve çevrelerinde, tuvalet, banyo ve çama şı r y ı kama yerlerinin bulunmamas ı temizlik ve sa ğ l ık aç ı s ından sak ıncalar yaratmaktad ır. Tar ı mda teknolojik geli şmelere paralel olarak çe şitli mücadele ilaçlar ı n ı n kullan ı lmas ı da i ş kazalar ına ve birçok mesleki hastal ığın ortaya ç ıkmas ına neden olmaktad ır. Bu koşullarda artan çevre kirlili ği de bula şıc ı hastal ı klar ın yay ı lmas ına yol açmaktad ı r (Anonim 1985, Şeker 1987). Bulgular ve Tartışma Polatl ı ilçesi, İç Anadolu Bölgesi'nin Yukar ı Sakarya havzas ında ve Ankara'n ın Güneybat ı köşesinde yer almaktad ır. Doğudan Ankara, Haymana, bat ıdan Eski şehir'in Sivrihisar ve Günyüzü ilçeleri, kuzeyden Beypazar ı, Aya ş, kuzeybat ıdan Mihal ıçç ı k ilçesi, güneyden Konya'n ın Cihanbeyli ilçesi ile çevrilmi ştir. ilçe kuzeyde Ankara çay ı n ın ve bat ıda Sakarya nehrinin olu şturdu ğu doğal s ı n ırlara sahiptir.türkiye'nin en önemli tah ı l merkezlerinden olan ve bunun yan ısı ra şekerpancar ı, kimyon üretimi de yoğun olarak yap ılan Polatl ı ilçesi, Konya'dan sonra ikinci hububat ihtisas borsas ı olarak önemli bir borsa merkezi konumundad ır. ilçenin nüfusu, 1997 Genel Nüfus ve Seçmen Say ım sonuçlar ına göre, ki şidir. Bu nüfusun (%69.27)' si ilçe merkezinde, 32025' i (%30.73) köy ve kasabalarda yaşamaktad ı r. i. Gezici kad ı n tar ım işçilerinin sosyo ekonomik özellikleri: Sosy o-ekonomik yap ı : Belirli bir kültüre sahip ve belli bir yerde yerle şmi ş insan toplulu ğunun sosyal ve ekonomik dokusunu ortaya koyan ve toplumun ekonomik, fiziki ve kültürel yap ı özelliklerini yap ı ve zamana ba ğ l ı olarak inceleyen bir kavram olarak tan ımlanabilir. Bu aç ıdan bak ı ld ığında sosyo-ekonomik yap ı, bir toplumun belirli bir yere ve zamana göre çekilmi ş foto ğraf ı d ı r. -Yaş durumlar ı : Ara şt ı rma kapsam ı nda ele al ı nan gezici kad ın tar ım i şçilerinin ya şlar ı n ın ve medeni durumlar ı n ın belirlenmesi, sosyo-ekonomik yap ı lar ı n ı n daha iyi bir biçimde ortaya konulmas ı aç ıs ından önem ta şı maktad ır. Çünkü, k ırsal alanda ya şayan halk ın bu özelliklerini belirlemek, bireye özgü baz ı özelliklerle üretim biçimi aras ı ndaki ili şkilerin ortaya konulmas ı aç ıs ı ndan da önemlidir. Çizelge.l'de görülebilece ği gibi, gezici kad ı n tar ı m i şçilerinin büyük çoğunlu ğunun ya ş aras ı nda olduğu görülmektedir. Kad ı n işçilerden ya ş aras ı nda olanlar ın oran ı %37,8, ya ş aras ında olanlar ın oran ı ise %24,3 dir. 20 ya şından küçük olanlar ın oran ı %5,4' dür. Diğer yandan gezici kad ın tar ım işçilerinin %86,5' i evli, %13,5' i ise duldur. - Evlenme yaşlar ı : Ara şt ırma s ıras ında deneklerin küçük ya şlarda evlilik yapt ıklar ı ortaya ç ı km ışt ı r. Nitekim, deneklerin %56,8'i ya şlar ı aras ı nda evlenmi ştir ya ş oras ında evlenenlerin oran ı ise %32,4' dür. Yani, kad ı nlar ın büyük bir çoğ unluğu (%89.2) ya şlar ı aras ında evlenmi ştir. Evli olanlar ın ortalama evlenme ya şlar ı 19,4 olarak bulunmu ştur. Evlilik ya şı dü şük olup ortaya ç ıkan sonuç DPT'nin 1992 y ı l ında yapm ış olduğ u "Türk Aile Yap ı s ı" ara şt ı rmas ına yak ın (18,7), bir değerdedir ( Atalay 1992). Bu ise, ülke genelinde oldu ğu gibi, k ırsal alandan gelen gezici tar ı m işçilerinin de küçük ya şta evlilik yapmalar ı n ı n do ğal bir sonucudur. - Birey say ılar ı ve aile tipi: Ara şt ı rma kapsam ı nda ele al ı nan evli veya dul durumda bulunan kad ı nlar ortalama 5,1 çocu ğa sahiptirler. Ayr ıca, ara şt ı rmada kad ı nlar ın ortalama 5,9 do ğum yapt ığı da saptanm ışt ı r y ı l ı Genel Nüfus Say ı m ına göre; Türkiye genelinde evlenmiş kad ın ba şına doğan çocuk say ıs ı 3,7, evlenmi ş kad ın başı na ortalama ya şayan çocuk say ıs ı da 3,1'dir.Her iki durumda da gezici kad ın tar ım i şçilerinde bu oran yüksektir. Aile ba şına dü şen mevcut birey say ı s ı (annebaba dahil) 5,9 olup, yine Türkiye k ırsal alan ortalamas ı ndan (5,5) daha yüksektir. Toplumda en önemli sosyal kurumlardan biri olan aile; sosyal, ekonomik, psikolojik, geleneksel nedenlerden dolay ı çe şitli biçimlerde olu şur. Ara şt ırma s ıras ında aile tiplerini belirlerken, çal ışmaya birlikte geldikleri aile bireyleri (varsa) ile memleketlerinde kalan bireyler beraber değerlendirilmi ştir. Çizelge 1. Gezici kad ı n tar ı m işçilerinin ya ş ve medeni durumlar ı na göre da ğı l ım ı Medeni durumlar ı Evli Dul Toplam Yaş gruplar ı Say ı % Say ı '% Say ı yo. 20 Ya şı ndan Küçük 2 5, , ,7 1 2,7 9 24, , , , , ,1 2 5,4 5 13, ,7 2 5,4 3 8,1 Toplam 32 86,5 5 13, ,0

4 62 TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, Cilt 10, Say ı 1 Ailelerin %46,0' ı 'i çekirdek aile, /035,11 geni ş aile, /013,51 art ı k aile, %5,4'ü ise kar ı-koca ailesinden olu şmaktad ı r. Ara şt ı rma s ıras ında çekirdek aile tipine do ğru giderek artan bir e ğ ilim oldu ğ u görülmü ştür. Denekler, buna neden olarak; ekonomik ko şullar ı, bireyin ba ğı ms ızla şma arzusunu ve aile içindeki çat ış malar ı ileri sürmü ş lerdir. - E ğ itim ve mesleki durumlar ı : Gezici kad ın tar ı m i şçilerinin büyük ço ğ unlu ğ u okur-yazar olmamakla birlikte, ilkokul mezunu olanlar ı n oran ı da oldukça dü şüktür. Çizelge.2'de görülebilece ği gibi, gezici kad ın tar ı m i şçilerinin %70,3'ünün okur-yazar olmad ığı, %21,6's ı n ı n yaln ız okur-yazar oldu ğu, %8,1'inin ise ilkokul mezunu olduğu ortaya ç ı km ışt ı r. Burada dikkati çeken nokta, hemen hemen her ya ş grubunda okur-yazar olmayanlar ı n oran ı n ı n yüksekli ğidir. Bunun en önemli nedeni; öncelikle bu kad ın tar ı m işçilerinin, ço ğ unlukla Do ğu ve Güneydo ğu kökenli olmalar ı veya buralardan do ğrudan gelmesi, bu bölgedeki e ğitim olanaklar ı n ı n sinirlili ğ i, toplumun ve k ı rsal aile tipinin kad ı nlar ın eğitim kurumlar ı na ve devaml ı l ığı na bak ış aç ı s ı ve daha da önemlisi, çal ışma koşullar ından ve dönemlerinden dolay ı e ğitim kurumlar ına zaman ı nda devam edemeyi şleridir. Ara şt ırmada da ele al ı nan kad ı nlar ı n (konunun gere ğ i de olarak) tamam ı tar ı mla, tar ı m i şçiliğ i ile uğ ra şmaktad ı r. Mesleğiniz nedir, biçimindeki soruya kad ı nlar ı n tamam ı "tar ı m i şçili ği" biçiminde yan ıt vermi şlerdir. Kad ı nlar, gezici olarak çal ıştı klar ı süre d ışındaki zamanlarda ise herhangi bir i ş yapmad ı klar ı n ı söylemişlerdir. Bundan dolay ı da, ikinci bir mesle ğiniz var m ı, biçimindeki soruya yine kad ı nlar ı n tamam ı "ev han ı ml ığı " diye yan ıt vermi şlerdir. Eğitim konusunda, en önemli sorunun gezici tar ı m i şçilerinin çal ışma dönemleri nedeni ile, çocuklar ı n ı okula gönderememeleri veya okuldan erken al ı koyma olduğ u belirlenmi ştir.ele al ı nan 37 aileden 11'inin gezici tar ı m i şçiliğinden dolay ı okuma ça ğındaki çocu ğu veya çocuklar ı n ı hiç okula göndermedikleri, 6's ında ise çocuklar ı n okuldan erken ayr ılmak durumunda kald ığı ortaya ç ı km ışt ı r. - Ailelerin yaşam birimi ko ş ullar ı : Mevsimlik tar ı m i şçilerinin içinde bulunduklar ı sosyo-ekonomik ko şullar ı n yetersizli ğ i onlar ın bar ı nma durumlar ı na da yans ı maktad ı r. i şçiler gerek kendi yörelerinde, gerekse çal ışmak için göç ettikleri yörelerde evlerin yan ı s ı ra çad ır, hayma (a ğaç dallar ı ile yap ılan gölgelik), baraka, ma ğara, otobüs hurdas ı gibi yerlerde ya şamaktad ı rlar (Nazik ve Gönen 1993). Ara şt ı rmada ele al ınan gezici kad ın tar ı m i şçilerinin tamam ı aileleri ile birlikte geldi ği yörelerde köylere yak ı n yerlerde kurduklar ı naylon çad ı rlarda ya şamaktad ı rlar. Y ı lda 5-7 ayl ı k zamanlar ı n ı geçirdikleri bu çad ı rlarda aileler insanl ı k ad ı na yak ışmayan bir ortamda ya şamaktad ı r. ilkel görünümdeki bu ya şam biçiminde kad ı nlar ya şam birimi aç ı s ından en önemli sorun olarak, içme suyunu göstermi şlerdir. Çünkü, içme suyu en yak ı n köylerden ücret kar şı l ığı temin edilmekte olup, bu daha çok köylünün kendi belirledi ği koşullara ba ğ l ı olarak gerçekle ş mektedir. içme suyunu köylerden bar ı nma yerine kad ı nlar veya çocuklar ta şımakta, bu da ek bir çal ışma yükü getirmektedir. Kad ınlar, ya şam birimindeki di ğer önemli sorunlar ı ; kullanma suyu, tuvalet, banyo, çama şır y ı kamadaki güçlükler olarak s ı ralam ışlard ı r. Kullanma suyu genelde nehir veya derelerden nadiren de köylerden getirilen içme suyundan kar şılanmaktad ır. Nehir veya derelerden sağlanan kullanma suyu (banyo, çama şı r-bula şı k y ı kamak için) tar ı m işçiliğinde u ğra şanlar aras ında sa ğ l ı k aç ı s ı ndan olumsuz sonuçlar ı ortaya ç ı karmaktad ır. Nitekim, kad ı nlar ın önemli bir bölümü (%70,3) kendilerinde, eşlerinde ve/veya çocuklar ında buna ba ğ l ı cilt bozukluklar ı n ın, rahats ızl ı klar ı n ın bulundu ğunu belirtmi ştir. Naylon çad ı rlarda ya şayan tar ı m i şçileri bir di ğer önemli sorun olan tuvalet gereksinimlerini yerle ştikleri yerin yak ın ı na kurduklar ı foseptik çukurlarda gidermektedir. Bu ise, bir di ğer hastal ı k nedeni olarak belirmektedir. ii. Sosyal güvenlik durumlar ı : Tar ı m kesiminde çal ışanlar için ilk olarak 1965 y ı l ında yürürlü ğe giren 506 say ı l ı Sosyal Sigortalar Kanunu, sigortal ı say ı lmayanlar aras ında 3.maddede en ba şta tar ım işçilerini saym ış, ancak 1977 y ı l ında 2100 say ı l ı kanunla de ğ i ştirilen hükümleri ile, tar ı m i şçileri 506 say ı l ı kanun (Kanuna göre, bir iş akdine dayanarak bir veya birkaç i şveren tarafından çalıştırılanlar, sigortal ı sayılacaklard ır. ) kapsam ı na al ı nm ış ve SSK taraf ından zorunlu olarak sigortalanmalar ı öngörülmü ştür. Bu de ğ işiklikler tar ım kesiminde çal ışanlar ın sosyal güvenlik ihtiyaçlar ına cevap veremedi ğinden 1983 y ı l ında 2934 say ı l ı kanun ile 506 say ı l ı kanundan yararlanacak olan tar ım işçilerine s ı n ı rlamalar getirilmi ştir. Bundan dolay ı, tar ım kesiminde çal ışanlar ın sosyal güvenliklerini sağlamak amac ıyla 506 say ı l ı kanun d ışı nda tarihinde 2925 (Tar ı m i şçileri Sosyal Sigortalar Kanunu: Kanunun 1.maddesine göre tar ı m işlerinde hizmet Çizelge.2. Gezici kad ı n tar ı m i şçilerinin ya şa göre e ğitim durumlar ı Okur-yazar Okur-yazar Ilkokul Toplam Ya ş gruplar ı de ğ il mezunu Say ı % Say ı % Say ı % Say ı 20 ya şı ndan küçük 1 2,7 1 2,7-2 5, ,8 3 8,1 2 5,4 9 24, ,7 2 5,4 1 2, , ,1 1 2,7-4 10, ,8 1 2, , , ,1 Toplam 26 70,3 8 21,6 3 8, ,0

5 ALTINPIÇAK, T. ve B. GÜLÇUBUK, "Ankara ili Polatl ı ilçesinde gezici kad ı n tar ı m işçilerinin çal ışma ve ya şam koşullar ı " 63 akdiyle süreksiz olarak çal ışanlara, kanunda belirtilen şartlar dahilinde sosyal güvenlik sa ğlanacakt ır.) ve 2926 (Tar ımda Kendi Ad ve Hesab ı na Çal ışanlar ın Sigortalar Kanunu: Kanun, tar ım kesiminde kendi ad ve hesab ı na çal ışan kişilerin sosyal güvenliklerini sa ğlama amac ı n ı ta şı maktad ı r.) say ı l ı kanunlar ç ı kar ılarak tar ım işçilerinin sosyal güvenlikleri sa ğlanmaya çal ışı lm ışt ı r.tar ı m kesimine yönelik ç ı kar ı lan bu sosyal güvenlik kanunlar ı nda kad ı na yönelik ayr ı cal ı klar tan ı nmam ışt ı r. Ara şt ı rmada ele al ınan kad ın tar ı m i şçileri aras ı nda sigortal ı olarak çal ışana rastlan ı lmam ış, ancak kad ınlardan 4'ünün ye ş il karta sahip oldu ğ u belirlenmi ştir. Ayr ıca, erkekler aras ında da arac ılar (çavu ş, elci ) d ışı nda sigortal ı bulunmamaktad ı r. Bu durum, özellikle sa ğ l ı k sorunlar ı nda önem ta şı maktad ır. Çünkü, ancak geçimlik koşulda çal ışan i şçiler, özellikle ani bir sa ğ l ık sorunu kar şısında yeterli hizmeti alamamaktad ır. Bu konuda, yörede kamu sa ğ l ı k olanaklar ın ın s ı n ı rl ı olmas ı da ayr ı bir sorun alan ı olarak ortaya ç ıkmaktad ı r. iii. Çal ışma ve yaşam koşullar ı : - Ta şı nma koş ullar ı : Polatl ı ilçesine gelen gezici tar ım i şçileri bulunduklar ı yerle şim yerlerinden otobüsle veya trenle gelmektedir. Kullan ı m e şyalar ı ile kuru yiyecek malzemelerini genellikle kamyonlarla ta şıtt ı rmalar ı na karşın, çok say ıdaki çocuklar ı n ı baz ı küçük hacimli eşyalar ı n ı da beraberlerinde getirdiklerinden otobüsle yolculuklar ı zor ko şullarda gerçekle şmektedir. Ara şt ı rmada Diyarbak ır'dan gelen tar ı m işçilerinin uzun ve yorucu bir yolculuk biçiminde tren ile, Hatay'dan gelenlerin ise kendi kiralad ıklar ı otobüslerle Polatl ı ilçesine geldikleri öğ renilmi ştir. - Çal ış ma süreleri ve ko şullar ı : Gezici kad ın tar ı m i şçileri bulunduklar ı yörelere ço ğunlukla aileleri ile birlikte May ıs ay ı nda gelip, Ekim ay ı n ı n sonuna kadar kald ıklar ı n ı belirtmi şlerdir. i şçiler genelde tar ım arac ısı (çavu ş,elci) yoluyla iş bulmaktad ı rlar. i şçiler şekerpancar ı, soğan, kavun-karpuz ve nohut çapas ı ile hasat i şlerini yapt ı klar ı n ı, günlük çal ışma sürelerinin 8-10 saat aras ı nda değ iştiğini vurgulam ışlard ır. Çapa yakla şık 60 gün sürmektedir. Bu süreçte çapa i şleri bittikten sonra Polatl ı ' dan, Eski şehir' e nohut hasad ına gittiklerini, burada da yakla şık 20 gün gibi geçici bir süreyle günde 12 saat çal ışt ı klar ı n ı belirtmi şlerdir. Tar ım i şçileri genelde aç ı k havada, güne ş alt ında çal ışmaktad ırlar. Çal ışma yerlerinde dinlenme zamanlar ı n ın yetersiz olmas ı, dinlenecek yer bulunmamas ı i şçileri olumsuz ko şullarla karşı karşıya b ı rakmaktad ı r. Bunlar ı n hepsi, i şçileri sa ğ l ı k aç ı s ı ndan da etkilemektedir. - Ücret durumlar ı : Polatl ı ilçesi ve civar ı nda yerleşen gezici tar ı m i şçilerinin ücretleri; Kaymakam, İ lçe Tar ı m Müdürü, Muhtarlar,Kooperatif Yöneticileri, Türkiye İş Kurumu, Ziraat Odas ı, arac ılar ve sendika temsilcilerinden olu şan "Polatl ı ilçesi Tar ım i şçilerinin Sorunlar ı n ı Görü şme Kurulu ilçe Ücret Tespit Komisyonu" taraf ı ndan belirlenmektedir y ı l ı için belirtilen ücret TL' si elcilere (çavu ş), TL'si i şçilere ödenmek üzere TL/gün' dür. Ara şt ırmada ele al ı nan gezici kad ın tar ı m i şçileri genellikle şekerpancar ı, so ğan, kavun-karpuz çapas ı nda ve hasad ı nda çal ışmakta ve günlük ücretleri ise yukar ıda belirtildi ği gibi net TL/gün' dür. i şçiler, ödemelerinin genellikle ürün sat ı m ında (i şler tamamen bittikten sonra) gerçekle şti ğini ve bu nedenle zor durumda kald ı klar ı n ı belirtmi şlerdir. Çapadan sonra çal ışma dönemi içerisinde yakla şık 20 günlü ğüne Eskişehir'e nohut hasad ına giden tar ı m i şçilerinin bu bölgede ald ı klar ı ücret ise TL/gün'dür. Burada da ücretlerin geç ödendi ğ ini belirten i şçiler bundan dolay ı harcamalar ı n ı veresiye yapt ı klar ı n ı ve zor durumda kald ı klar ı n ı ifade etmi şlerdir.bu durum i şçilere ayn ı zamanda ekonomik dezavantaj da getirmektedir. Çünkü, i şçi aileleri zorunlu tüketim maddelerini veresiye almakta ve geçen süre için sat ı c ıya vade fark ı ödemektedir. Buna karşı l ık, i şçilerin ücretlerinin geç ödenmesinden dolay ı i şçilere herhangi bir vade fark ı ödenmemektedir. - Ekonomik ko şullar: Gezici tar ım i şçileri, u ğra şt ı klar ı iş ve ya şam biçimi gere ği zor ko şullarda gelir elde etmektedirler. Bu ise, tamamen geçimlik düzeyde kalmaktad ı r. Gelir kaynaklar ı tar ı m i şçiliğine dayal ı olan i şçiler, geçimlerini sürdürebilmek için, aile olarak (çal ışma ça ğındakiler) çal ışmak durumundad ırlar. Bu ise, ailede her bireyin aile ekonomisine hemen hemen e şit katk ıda bulunmas ı sonucunu doğurmaktad ı r. Ele al ı nan 37 ailenin tamam ı n ı n birincil ve tek geçim kayna ğı tar ı m i şçili ğ idir. Asl ında bu durum, ülkemizde farkl ı bir sonucu da beraberinde getirmektedir. Belki de, ailede her bireyin aile ekonomisine eşit katk ıda bulundu ğu tek aile tipi örne ğ i, tar ı m i şçili ği yapan ailelerdir. Yani, ailede 3 ki şi çal ışıyorsa her bir birey aile gelirine 1/3, 4 ki şi çal ışıyorsa 1/4 oran ı nda katk ıda bulunabilmektedir. Do ğal olarak, bu istenilmi ş bir sonuç de ğil, ya şam koş ullar ı n ı n yaratt ığı bir sonuçtur. Ara şt ı rma s ıras ında, kad ı nlar ı n tar ı m iş çili ğinden elde ettikleri ücretin e şleri taraf ından al ı nd ığı ya da "dul" bulunan kad ı nlar ın ücreti kendileri ald ı klar ı (varsa büyük erkek çocuklar ı da alabilmektedir) ve bunu aile için harcad ı klar ı saptanm ışt ır. Ayr ıca, tar ım i şçisi ailelerde varl ı k durumlar ın ı değerlendirmek amac ıyla, ailenizi "kendi yaşam koşullar ın ız dahilinde mevcut i şçiler aras ı nda zengin, orta halli, ve yoksul aile kategorisinin neresinde buluyorsunuz" biçimindeki bir soruya, denekler kendileri aras ında zengin say ılabileceklerin bulunmad ığı n ı belirtmi şlerdir.kad ı nlar ı n %89,19'u kendilerini "yoksul", geri kalan ı ise"orta halli" olarak göstermi şlerdir. Hemen belirtmek gerekir ki, "orta halli" olanlar ın tamam ı daha fazla çocuk say ıs ına sahip ailelerdir. Ailelerin refah düzeylerinde zamanla nas ıl bir de ğ işiklik oldu ğunu ortaya koymak amac ıyla, deneklere "son 4-5 y ı l ı dikkate ald ığı n ızda refah düzeyinizde nas ı l bir değ işiklik olmu ştur", biçiminde bir soru sorulmu ştur. Soruya, %83,8 oran ı ndaki kad ın daha kötüye do ğru bir gidi ş olduğu, geriye kalanlar ise (%16,2) herhangi bir de ğ i şiklik olmad ığı yönünde yan ıt vermi ştir. - Sağ l ık durumları ve sorunlar ı : Konaklama yerlerinin her türlü böceklerin yapaca ğı zararlara aç ı k olmas ı, özellikle y ılan ve akrep sokmalar ı na kar şı önlemsiz olmalar ı, hayati tehlikeler yaratmaktad ı r. Kad ın i şçilerle

6 64 TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, Cilt 10, Say ı 1 yap ılan sohbetlerde nehir kenar ına yerle şilmesinden dolay ı s ık s ı k y ı lana rastlan ı ld ığı ve iki-üç kez akrep görüldü ğü de vurgulanm ışt ı r. Burada ilginç olan ise kad ı nlar ın bunlar ı anlat ı rken bunu s ı radan bir olay gibi göstermeleri ve bunu kabullenmelerinin de zorunlu oldu ğ unun beiirtilmesidir. Ara şt ırma s ıras ında ak şam saatlerinde yap ı lan gözlemlerde sivrisinek varl ığı n ı n çoklu ğu dikkat çekmi ştir. Bu ise, özellikle küçük çocuklar ı, bebekleri etkilemektedir. Buna kar şı al ınan herhangi bir önlem ise söz konusu de ğ ildir. Ara şt ı rmada kad ınlar aras ında en s ık görülen rahats ızl ıklar; s ıtma, ba ğırsak enfeksiyonlar ı, güneş çarpmas ı ve bel a ğ r ı lar ı d ı r. Ele al ı nan 37 kad ı ndan 7'si yukar ıda belirtilen nedenlerden dolay ı ara şt ı rman ı n yap ı ld ığı dönemde hastaneye gitmek zorunda kald ıklar ı n ı belirtmişlerdir. Diğer yandan, i şçiler çok a ğı r bir rahats ızl ığı olmad ığı sürece de hastaneye ba şvurmamaktad ır. Buradaki en önemli faktör ise ekonomik ko şullard ır. Kad ın tar ı m i şçilerinin tamam ı herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna kay ıtl ı değ ildir. i şverenler ise, bu durumlarda herhangi bir sorumluluk yüklenmemektedir. Bu süreçteki rahats ızl ı k durumlar ında çavu şlar i şçiyi en yak ın sağ l ık kurumuna götürmekte sorumlu olup, tedavi giderlerine kar ışmamaktad ır. ilçe sa ğ l ık müdürlüğü ile yap ı lan görü şmede gezici tar ım i şçilerine yönelik şimdiye değin herhangi bir çal ışman ı n yap ı lmad ığı n ı, fakat bundan sonra özellikle çocuklara yönelik a şı çal ışmalar ına ba şlanaca ğı belirtilmi ştir. iv. Boş zamanlar ı de ğerlendirme biçimleri: Gezici kad ı n tar ı m işçilerinin tamam ı n ın tar ı m işçili ğ i ile u ğra şmas ı nedeni ile y ı l ın büyük bir bölümünde bo ş zamanlar ı yok denecek kadar azd ır. Çünkü, geldikleri yörelerde günün büyük bir k ı sm ı n ı tar ım işçili ği yaparak geçirmekte, geri kalan zamanda ise ya şam ünitesinin temizliği, çocuk bak ı m ı, yemek haz ırlama, çama şır ve bula şı k y ıkama gibi faaliyetlerde bulunmaktad ı r. Gezici tar ı m işçilerine göre bo ş zaman, ev i şleri ve tar ı m i şçiliği d ışında kalan ve hiçbir biçimde faaliyette bulunulmayan zamand ı r. Kad ı nlar ın %16,2'si dinlenerek, sohbet ederek, %5,4'ü ev i şi yaparak bo ş zamanlar ı n ı değerlendirmektedir. Kad ınlardan %70,3'ü ise bo ş zamanlar ı n ı n olmad ığı n ı belirtmi ştir. v. Kad ı nlar ı n tar ım i şçili ğ ine ili ş kin dü ş ünceleri: Gezici kad ın tar ı m i şçilerinin /091,9'u mecburiyetten bu işi yapt ı klar ı n ı ve sevmediklerini, %5,4'ü ise zor koşullarda çal ışt ı klar ı için sevmediklerini belirterek gezici tar ı m i şçiliğinden kaynaklanan memnuniyetsizliklerini ifade etmi şlerdir. Yaln ızca bir kad ın ise, bu biçimdeki tar ı m işçiliğini düşük de olsa belirli bir ücret ald ığı için sevdi ğ ini belirtmi ştir. Kad ınlar geldikleri yörelerde ve köylerde genelde çal ışamad ı klar ı n ı, ailenin ba şka geçim kayna ğı olmad ığı için mecburen tar ı m i şçiliği yapt ı klar ı n ı yüzyüze görü şmelerde ifade etmi şlerdir. Ayr ıca, gezici tar ı m işçiliğinden dolay ı çocuklar ı n ı da okula gönderemennekten büyük s ı k ınt ı duyduklar ı n ı belirtmi şlerdir. Gezici kad ı n tar ım i şçilerinin tamam ına yak ı n ı n ın bu mesle ğ i sevmemelerinin en önemli nedenleri ise şu biçimde s ıralanabilir: tar ım işçiliğinin ilkel çad ır ko ş ullarda yap ılmas ı, gelirin dü şük olmas ı ve zaman ı nda al ınmamas ı, elektrik ve su ihtiyaçlar ı n ı n karşilanamamasi, sosyal güvenliklerinin oimamas ı vb. Gezici kad ı n tar ı m i şçileri alternatif i ş bulmalar ı durumunda bu faaliyetlerden vazgeçeceklerini belirtmi şlerdir. vi. Kad ı n tar ı m i şçilerinin kad ın haklar ı na, kad ı n sorunlar ı na ve bu sorunlar ı n çözümlenmesine ili ş kin görüş leri: Yurtta ş olarak herkesin sahip olduklar ı haklar ı bilmesi ayn ı zamanda bir Anayasal görevdir. Fakat, bu yurtta şlar ı n çoğu taraf ından bilinmemektedir. K ırsal alanda kad ı nlar için bu durum daha vahimdir. Nitekim ara şt ı rma kapsam ı ndaki kad ı nlar ın da %91,9'u "Bir kad ın olarak hangi haklara sahip oldu ğunuzu biliyor musunuz?" biçimindeki soruya "hay ır" biçiminde yan ıt vermi şlerdir.kad ı nlar ın %8,1'i ise yaln ızca seçme ve seçilme haklar ın ın oldu ğunu belirtmi şlerdir. Do ğal olarak bu sonuç, birey aç ıs ından Anayasal bir suç oldu ğ u gibi, devletin de bireye kar şı sorumlu olduğu sosyal devlet kurallar ı n ı işletememesi ve yans ıtamamas ı olgusunu ortaya ç ı karmaktad ır. Ara şt ırma s ı ras ında, kad ı nlara en önemli sorunlar ı n ın neler oldu ğu biçiminde bir soru yöneltilmi ştir. Çizelge 3'de görülebilece ği gibi, gezici kad ı n tar ı m i şçilerinin %45,9'una göre kad ı n i şçilerinin en önemli sorunu tar ım işçiliğinin zor ve gelirin dü şük olmas ı, %18,9'una göre geçim s ı k ı nt ıs ı, %13,5'ine göre e ğitim düzeyinin dü şüklüğü, /010,8'ine göre i şsizlik, %8,1'ine göre banyo, tuvalet, su gibi insani gereksinimlerinin kar şılanamamas ı, %2,7'sine göre ise sosyal güvence/güvenlik eksikli ğ idir. Diğer yandan Çizelge 4'de görüldü ğü gibi, gezici kad ı n tar ı m işçilerinin sorunlar ı n ı n çözümü için kad ı nlar ı n %54,1'i öncelikle fabrika benzeri i ş alanlar ın ın aç ı lmas ı n ı öneri olarak getirmi şlerdir. Bu durum, kad ı nlar ın sürekli ve daha rahat bir iş ortam ına olan özlemin doğal bir sonucudur. Di ğer yandan kad ınlara ayr ıca, olanak sahibi olmalar ı durumunda kad ınlar için ne yapacaklar ı sorulmu ştur. E ğer olanak sahibi olsalar deneklerin %70,3'ü gezici kad ın tar ı m i şçileri için kendi yerleşim yerlerinde yeni i ş alanlar ı açaca ğı n ı, %16,2'si fabrika kuraca ğını, %5,4% ise kad ın evleri açaca ğı n ı belirtmi ştir. Burada da, yukar ı da belirtildi ği gibi kad ınlar ı n sürekli ve daha rahat bir i ş ortam ına olan özlemleri ön plana ç ı kmaktad ı r. vii. Kad ın tar ım i şçilerinin ya şamdan beklentileri ve özlemleri: Her insan ya şam ında daha fazla olanak sahibi olmak ve çeşitli özlemlerini gerçekle ştirmek ister veya daima bunlar ın özlemi içerisindedir. Ayr ıca her konu şmas ında bunu dile getirir. Bunlar dikkate al ınarak ara şt ı rmada gezici kad ı n tar ı m işçilerinin ya şamdan memnuniyetleri, ne olmak istedikleri ve ya şamlar ındaki en büyük özlemleri sorulmu ştur. Ele al ı nan kad ınlar ın %8,1'i ya şamlar ı ndan memnun olduklar ını, /091,9'u ise memnun olmad ıklar ı n ı belirtmi şlerdir. Ya şamlar ından memnun olanlar buna neden olarak; her türlü zor çal ışma ko şullar ı na rağmen

7 ALTINPIÇAK, T. ve B. GÜLÇUBUK, "Ankara ili Polatl ı ilçesinde gezici kad ı n tar ı m işçilerinin çal ışma ve yaşam ko şullar ı" 65 Çizelge 3. Gezici kad ı n tar ı m işçilerinin karşı la şt ıklar ı en önemli sorunlar En önemli sorun alanları Say ı Az. Tar ı m işçiliğinin zor ve gelirin dü şük olmas ı 17 45,9 Geçim s ı k ı nt ı s ı 7 18,9 E ğ itim düzeyinin dü ş üklü ğ ü 5 13,5 İşsizlik 4 10,8 Banyo, tuvalet, su vb ihtiyaçlar ı n ı n Karşı lanamamas ı 3 8,1 Sosyal güvenlik 1 2,7 Toplam ,0 Çizelge 4. Gezici kad ı n tar ı m işçilerinin kad ı nlar ı n sorunlar ı na ili şkin çözüm önerileri Çözüme yönelik öneriler Say ı % Fabrika benzeri yeni i ş alanlar ı aç ı lmal ı 20 54,1 I şçi ücretleri art ı r ı lmal ı 7 18,9 Devlet yard ı m etmeli 4 10,8 Eğitim düzeyi yükseltilmeli 3 8,1 Altyap ı hizmetleri sa ğlanmal ı 2 5,4 Bilmiyorum 1 2,7 Toplam ,0 ya şam ın güzel olmas ı, aile olarak huzurlu ve mutlu ya şam sürmelerini ileri sürmü şlerdir. Buna kar şı l ı k ya şamlar ı ndan memnun olmad ı klar ı n ı belirtenler ise, buna neden olarak; i şlerinin zor, ya şam ın pahal ı, ücretlerin dü şük olmas ı bar ınma ve çal ışma ko şullar ın ın zorlu ğu, i şsizlik v.b. faktörleri ileri sürmü şlerdir. Gezici kad ın tar ım işçilerinin %45,9'u öğretmen,%16,2'si doktor, %13,5'i hem şire, /010.8'i herhangi bir memur, %8.2'si i ş kad ı n ı, %5.4'ü ise polis olmay ı hep arzulad ı klar ı n ı belirtmi şlerdir. Yan ıts ız olanlar ı n oran ı ise %2,7'dir. Bu soruya verilen yan ıtlar k ırsal alanda ya şayan ailelerin sosyal de ğerlerini yans ıtmas ı yönünden ilginçtir. Kad ı nlar ın en fazla istedikleri ö ğretmen, doktor, hem şire gibi istekler çal ışma koşullar ı n ın zorlu ğundan, sosyal konumlar ı n ın dü şüklüğünden ve gerçekle ştiremedikleri iyi bir mesle ğe sahip olma arzusunun bilinçalt ı özlemini yans ıtmaktad ı r. Diğer yandan kad ınlar ın %32,4'ünün en büyük özlemi zengin olmak, %27,0'sinin ise sa ğ l ı kl ı bir ya şam sürdürmektir. Burada, kad ı nlar ın önemli bir bölümünün zengin olmak arzusu içinde olduklar ı görülmektedir. Ayr ıca, gezici tar ı m işçili ğinin güçlüklerinden dolay ı sa ğ l ı kl ı bir ya şam sürdürme özlemi içinde olanlar ın oran ı da az ımsanmayacak bir düzeydedir (%27,0). Kad ı nlar ı n önemli bir oran ı da (%18,9) çocuklar ın tahsil yapmas ı n ı arzulamaktad ır. Bu, kad ı nlar ın kendi ya şam güçlüklerinin çocuklara yans ımas ın ı istememelerinin bir sonucu olarak kabul edilebilir. Sonuç Türkiye'de tar ım i şçileri aras ında en zor ko şullarda ya şam ı n ın sürdürenler gezici olarak çal ışan kad ı n tar ı m i şçileridir. Çünkü, bu kesim hem aile ya şam ı n ın hem de çal ışma ya şam ı n ı n verdi ği zorluklar ı birlikte ta şı maktad ı r. Ara şt ırma sonucunda elde edilen bulgulara göre,gezici olarak çal ışan tar ım işçilerinin sorunlar ı n ın çözümü için geliştirilen ba ş l ıca çözüm önerileri şunlard ı r: 1. Gezici tar ım i şçilerinin bar ınma ko şullar ı n ı iyile ştiren düzenlemelerin gerçekle ştirilmesi sa ğ lanmal ı, ilkel çad ır ko şullar ında ya şayan ya şam biçimi görüntüsü giderilmelidir. I şçilerin yerle şecekleri alanlarda elektrik, su, tuvalet, banyo gibi zorunlu ihtiyaçlar ı n ı karşı layacak altyap ı ko şullar ı n ın sa ğlanmas ı gerekmektedir. 2. Gezici tar ı m i şçileri genellikle kendi çabalar ı ve/veya arac ı lar vas ıtas ıyla i ş bulabilmektedir. Halbuki, bu konuda Türkiye i ş Kurumu'nun, sorumlulu ğunun bulunmas ı gerekir. Bunun için, i şgücüne yo ğ un gereksinim gösteren dönemlerde (il,ilçe ve yörelerde) "çal ışma bürolar ı " kurulmal ı d ı r. 3.Gezici tar ım i şçilerinin çal ışma koşullar ı n ı n iyileştirilmesi ve i ş güvenliği alanlar ında Uluslararas ı Çal ışma Örgütü (ILO)'nun bekledi ği "Tar ı m i şlerinde i şçi Sağ l ığı ve Güvenli ği Uygulama K ılavuzunun" kad ı n istihdam ı, çevre ve hijyenik ko şullar, beslenme ve bar ınma yerlerinin bak ımı ile ilgili esaslara uymak için gerekli önlemlerin hemen al ınmas ı gerekir. 4.Tar ım işçileri, y ı llard ır ihmal edilmiş olup, bu işçilerin sosyal güvenli ğe kavu şturulmas ı gerekmektedir.yeter geliri elde edemeyen bu ki şilerin, işlerin süreksizli ği nedeniyle sosyal güvenlikten yoksun b ı rak ı lmamas ı gerekmektedir.oysa, tar ı m i şçisinin sigortal ı olmas ı halinde sağ l ık yard ı mlar ından yararlanabilmeleri için bir y ılda en az 120 gün prim ödemesi gerekmektedir. Ancak, gezici tar ı m i şçileri bu kadar süre çal ışmamakta ve bu nedenle de bu güvenceden yararlanamamaktad ı r.hiç olmazsa ödenen primlerden 120 güne ula şmak için kalan primlerin i şçilerce ödenmesini özendirici önlemler al ı nmal ıd ı r. 5. Aç ık havada ve geni ş alanlarda sürdürülen tar ı msal faaliyetler s ı ras ında sa ğ l ık hizmetlerinin sunumu önem ta şı maktad ır. Fakat, bu konuda tar ım işçileri zor ko şullarla karşı kar şıya bulunmaktad ı r. Bunun giderilmesi için; gezici ekiplerle temel sa ğ l ık hizmetlerini veren birimler olu şturulmal ıd ı r. 6.Tar ı m işçiliğinden dolay ı eğitimlerini alamayan veya yar ıda b ırakan çocuklara geldikleri yörelerde yat ı l ı okullarda veya di ğer e ğitim kurumlar ında olanak sağlanmas ı, kad ı nlar ın ve k ız çocuklar ın e ğ itimini engelleyen tutum ve davran ışlar ın değ i ştirilmesi yönünde eğitim programlar ı n ın haz ı rlanmas ı büyük önem ta şı maktad ı r. 7. Gezici tar ım işçileri genelde beraberinde getirdikleri yiyecekleri tüketmektedir. Yetersiz beslenmeyle ilgili sorunlar ı, ya şad ı klar ı yörelerdeki hayat şartlar ı n ı iyileştirici önlemlerle önemli ölçüde giderilebilir. 8. Gezici tar ı m i şçiliğinde önemli bir sorun da çal ışma yerlerine ula şım konusudur. Çoğu zaman kamyonlarla kaçak yolculuk eden i şçiler trafik kazalar ı nda kurban olabilmektedir. Bunun en önemli nedeni, otobüsle ula şı m ı n maliyetidir. Bu sorunun çözümü için, yerel yönetimler taraf ından geçici dönemlerde ula şı m bürolar ı n ı n kurularak, i şçilerin maliyetine ta şı nmas ı sorunun çözümünde önemli bir ad ı m olacakt ı r.

8 66 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 2004, Cilt 10, Say ı 1 Sonuç olarak, gezici tar ı m i şçiliğ i Türkiye'nin bir gerçe ğ idir. İ nsan onuruna ve insanca ya şam kalitesine pek uymayan bu çal ışma biçiminde, ko şullar ı n düzeltilmesi ve sorunlar ı n giderilmesinde herkese sorumluluk dü şmektedir. Bundan hareketle; i şverenler ücret, bar ı nma, çal ışma ko şullar ı, sigorta gerekleri konusunda, i şçiler çal ışma sorumlulu ğu, dayan ışma, kad ı n-erkek ili ş kileri, çocuk bak ı m ı ve aile planlamas ı konusunda, Devlet ise, ülkenin sosyo-ekonomik yap ı s ı n ı düzeltmek, çal ışma yasalar ı n ı uygulamak ve denetlemek, daha da önemlisi imza atm ış oldu ğ u Uluslararas ı Sözle şmeler konusunda gere ğ ini yerine getirmek zorundad ı r. Kaynaklar Abay, C., E. At ış ve G. Saner, İzmir' de K ı rsal Kad ı na Yönelik Eğitimin İstihdama Etkisi, T.C. Ba şbakanl ı k Kad ı n ı n Sorunlar ı ve Statüsü Genel Müdürlü ğü, Ankara. Acar, F., G. Ayata ve D. Varo ğlu, Cinsiyete Dayal ı Ay ı r ımc ı l ı k, Türkiye'de E ğitim Sektörü Örne ği, T.C. Başbakanl ık Kad ı n ı n Sorunlar ı ve Statüsü Genel Müdürlü ğü, Ankara. Aksoy, S Tar ı mda i ş Hukuku, Türk Ziraat Ekonomisi Derne ğ i Yay ı nlar ı, No: 1, Ankara. Anonim, Gezici Tar ım işçilerinin Sorunlar ı. Türk- İş.Tar ı m- İş, AAFLI, Panel, Ankara. Anonim, Genel Nüfus Tespiti, Ba şbakanl ı k-d İ E Yay ı n No: 2281, Ankara. Anonim, Tar ı m İstatistikleri Özeti B şb.-d İ E Yay ı n No:2137, Ankara. Anonim, Hanehalk ı i şgücü Anketi Sonuçlar ı, B şb-die Yay ı nlar ı, Ekim 1999, Ankara. Anonim, Türkiye'de K ırsal Kesimin Yap ısı ve Kad ı nlar, Başbakanl ı k Kad ı n ı n Sorunlar ı ve Statüsü Genel Müdürlü ğü Yay ınlar ı, Ankara. Atalay, B Türk Aile Ara şt ı rmas ı, Ba şbakanl ı k-dpt Sosyal Planlama Genel Müdürlü ğ ü, Yay ı n No:2313, Ankara. Erkuş, A., M. Bülbül, T. K ıral, A. F. Aç ıl ve R. Demirci, Tar ı m Ekonomisi. Ankara Üniv. Ziraat Fak. E ğitim Ara şt ı rma ve Geli ştirme Vakf ı Yay ı nlar ı No:5, Ankara. Gülçubuk, B Tar ı msal üretimde ve k ı rsal kalk ı nmadaki kad ı n ın yeri ve önemi TC. Tar ı m ve Köy İşleri Bakanl ığı, Tar ı m ve Köy Dergisi Say ı :125, s.36, Ankara. Gürgen, Y., M. Soysal, Ö. F. Yalç ın, O. Özçatalba ş ve E. Özdemir, 1990, Tar ı m i şçilerinin Sorunlar ı ve Çözüm Yollar ı, TMBOB- ZMO Ziraat Mühendisli ğ i, 3. Teknik Kongresi,TCZB Yay ı nlar ı, Ankara. Karacan, A. R Tar ı m Kesiminde Geçici Tar ı m i şçilerinin Çal ışma Koşullar ı, Ücret Sistemleri ve Çal ışanlar ın Sosyal Güvenlikleri Üzerine Bir Ara şt ırma: Manisa Örne ği, Friedrich Ebert Vakf ı Yay ı nlar ı, İstanbul. Nazik, H. ve E. Gönen, Kad ı nlar ı n Mevsimlik Tar ı m i şlerinde Çal ış malar ı n ı n Ailenin Ekonomik Durumu ve Ya ş am Biçimine Etkisi, Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlar ı No: 722, Ankara. Yalç ı n, Ö. F Çukurova Bölgesinde Mevsimlik Tar ı m i şçilerinin Sosyo-Ekonomik Sorunlar ı Üzerine Ara şt ı rma, Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı nlanmam ış Doktora Tezi, Ankara. Y ı ld ırak, N Köy Kad ı nlar ı n ın Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Konumlar ı, Friedrich Ebert Vakf ı Yay ı nlar ı, İ stanbul. Yurdakul, O Adana İlindeki Geçici Tar ım işçilerinin Sosyo- Ekonomik Sorunlar ı, MPM, Ankara. İleti şim adresi: Bülent GÜLÇUBUK Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tar ı m Ekonomisi Bölümü-Ankara Tel: /1613 Fax: gulcubuk@agri.arkara.edu.tr