Güney AZERBAYCAN DA MEŞRUTİYET HAREKETİ

Transkript

1 Güney AZERBAYCAN DA MEŞRUTİYET HAREKETİ Arif Keskin yılları arasında İran da Meşrutiyet Hareketi gerçeklemiştir. Güney Azerbaycan, Meşrutiyet Hareketinde belirleyici rol oynamıştır. Meşrutiyet Hareketini Tahran başlattı ise Tebriz sonuçlandırmıştır. Tebriz in Meşrutiyet Hareketindeki rolü bu tarihi sürecin Azerbaycanlıların adı ile özdeşleşmesine sebep olmuştur. Bu yazının amacı Meşrutiyet Hareketinde( ) Güney Azerbaycanlıların siyasi tutumlarını ve bu siyasi tutumun toplumsal ve siyasal sebeplerini incelemektir. A. Azerbaycan ın Önemi Tebriz, başkent Tahran dan sonra İran ın ikinci büyük kenti sayılmaktaydı. Fethali Şah döneminden başlayarak Tebriz, veliahtların oturduğu bölge olmuştu. Bu durum, Tebriz in siyasal ve ekonomik anlamda öneminin artması anlamına gelmekteydi. Tebriz de de Tahran da olduğu gibi bir saray ortaya çıkmış,bu sarayın yabancı ülkeler gözünde önemi artmıştı. Diğer taraftan başkentin siyasal sürecinde etkisi daha fazla olmuştu. Abbas Mirza, Müzefferudin Şah ve Mehmet Ali Şah, kendi veliahtlık dönemlerinde Tebriz de vali olarak çalışmışlardır. Azerbaycan, Abbas Mirza döneminden başlayarak İran da modernleşmenin merkezi haline gelmiştir. İran ın güney sınırı İngiltere kontrolünde olduğu için ticaret yolu, kapatılmıştı. İran ın doğu sınırlarında Afganistan olduğu için, buralar ticarete uygun değildi. 1 İran ın en önemli ticaret bölgesi, Azerbaycan eyaletiydi. Hem Rusya hem Osmanlı ile sınırı olan Azerbaycan da tüccarların bu bölgeler ile önemli ticari ilişkileri vardı. Bu durum, Tebriz de ticaretin gelişmesine neden olmuştur. B.Azerbaycan Hareketinin Temelleri Azerbaycan ın coğrafi konumu, işsiz ve fakir insanların Rusya ve özellikle Kafkasya ya göç etmelerini kolaylaştırıyordu. İşçiler ve çiftçiler, geçim sıkıntısı nedeni ile Güney Rusya ve Kafkasya ya gidiyordu. Bu işçilerin sayısının 50 ila 80 bin olduğu tahmin edilmekteydi. İvanov, Bakü de çalışan İranlı işçilerin sayısının 7 bin olduğunu belirtmiştir ki bu sayı Bakü nün çalışanlarının %22 sini oluşturmaktadır. 2 Rus kaynakları, bu işçilerin 1905 deki sayısını 62 bin, 1911 dekini ise 200 bin olarak göstermektedir de Ruslar, Rusya ya giriş için 71 bin giriş izni vermiştir. Bunların % 90 ını Azerbaycan işçileri oluşturmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu ve Rusya daki tüccarlar ve işçiler, İran a beraberinde yeni siyasi düşünceleri de götürmekteydiler. Osmanlı daki gelişmelerden özellikle tüccarlar ve iş adamları etkilenmekteydi. Tanzimat Hareketi nden Azerbaycan aydınları ve tüccarları ciddi bir biçimde etkilenmişlerdi. Kanun-i Esasi ve Meşrutiyet kavramları İran siyasal hayatına Osmanlı dan geçmiştir. 3 Bu kavramların ve söylemlerin taşıyıcıları, Azerbaycanlı 1 Mensur-e Refiyi, Encomen, Tahran, Tarihi İran Yayınevi, 1362, s İvanov, a.g.e., s.17 3 Mensuri, a.g.m., s. 322

2 aydın ve tüccarlar olmuştur. Meşrutiyet Hareketi ne katılan ve Azerbaycan ın Meşrutiyet Dönemi liderlerinden sayılan Seyid Hasan Tekizade, Azerbaycanlılar ın Osmanlı dan etkilenmelerini şöyle özetlemektedir: Osmanlı da yani İstanbul da yaşayan Azerbaycanlılar ın Meşrutiyet Hareketi nde önemli etkileri olmuştur: Abbas Mirza, Osmanlı daki Tanzimat Hareketi nden etkilenerek Tebriz de yeni ve modern bir ordu kurmaya çalışmıştır, Ahter Gazetesi, İstanbul da yayınlanıyordu. Gazetenin sahibi ve kurucusu Mehmet Bager ve yazarları Azerbaycanlıydı. İran da modernleşme düşüncesini yayan Mirza Yusef Han Musteşaruldovle, İstanbul da yaşayan Azerbaycanlılardandı. Seyahatnameye İbrahim Bey adlı kitabın yazarı Azerbaycanlı Zeynul Abdein Mergaiyi İstanbul da yaşamaktaydı. Hac Resul Sdegiyeni, Hac Mirza Aga Ferşi, Seyid Mehmet Şebesteri gibi Tebriz hareketinin önemli ve etkin kişilerinin Osmanlı dan etkilendikleri çok açık bir gerçektir. 4 Meşrutiyet Hareketi nde önemli etkisi bulunan Encumen-e Seadet (Saadet Derneği), İstanbul da Azerbaycanlılar tarafından kurulmuştur. Tebriz hareketinin din adamları ile olan bağlantıları, bu dernek üzerinden gerçekleştirilmekteydi. Azerbaycanlılar, kendi geri kalmışlıklarını ve değişimin gerekliliğini, anayasa ve meşrutiyeti Osmanlı dan öğrenmişlerdir. Başka bir ifade ile liberal değerler, Azerbaycan a ve İran a Osmanlı dan girmiştir. Rusya ve Kafkasya da çalışan işçiler, yaşadıkları çevrenin siyasi hayatından çok ciddi biçimde etkilenmekteydi. Osmanlı dan sadece elit kesim etkilenmiş ise de Kafkasya ve Rusya dan hem elit kesim ve hem de halk önemli ölçüde etkilenmiştir. Kafkasya ve Rusya da çalışan işçiler ve işadamları, Azerbaycan a sosyal demokrasinin ve sol bir ideolojinin taşıyıcıları oldular. Tebriz deki Meşrutiyet Hareketi nin silahlanması, Kafkasya ve Rusya sosyal-demokratlarının etkisi altında olmuştur. Tebriz de ve İran da önemli silahlı hareket gerçekleştiren Sadrazam Eminulsultan ve Azerbaycanlı toprak ağası Şuca Nizam, terör eylemini planlayan ve hazırlayan Haydar Han Emu nun Oğlu idi. Haydar Han Emu Oğlu St.Petersburg da tahsil almıştır. Azerbaycan da Mücahit isimli bir silahlı grup kuran Ali Mösyö, tamamıyla Rusya sosyal-demokratlarının etkisi altında idi. Tebriz Hareketi nde Kafkasya Mücahitleri ismi ile bilinen Kafkasya sosyal demokratları vardı. 5 ortaya çıktı: Kafkasya da özellikle Azerbaycanlılar tarafından Tebriz de Türkçe gazete çıkarıldı ve çeşitli basın organları 4 Tekizade, a.g.e., s ,240 5 Meşrutiyet hareketi ile ilgili tarihi roman yazan Mehmet Said Ordubadi Tebriz Hareketi ne katılan bu sosyaldemokratlardan sayılmaktadır.

3 * Hac Zeynulabedin Tekiyefi nin finans ettiği Ruzane Heyat (Gündelik Yaşam) isimli gazete Azerbaycan Türkçesi ile yayınlanmaktaydı, * Ahmet Aga Oğlu Erşad-e Yomiye isimli gazete yayınlanmaktaydı, * Bakü de yayınlanan Molla Neserdin ve Fiyuzat gazeteleri Azerbaycan da sürekli takip ediliyordu. 6 C.Azerbaycan da Meşrutiyet Hareketi 1.Meşrutiyeti Kurma Dönemi ( ) Azerbaycan da ilk protestolar, devletin yabancılara tanıdığı ayrıcalıklar karşı ortaya çıkmıştır. Azerbaycan da yabancılara tanınan ayrıcalıklar, önemli rahatsızlık kaynağı olmuştur anlaşmaları ile Azerbaycan ın yarısı Rusya ya devredilmiştir. Bu tarihten sonra İran ın Azerbaycan ı, Rusya nın etki ve nüfuz alanına çevrilmiştir. Kaçarlar, sürekli yabancılara imtiyaz tanımaktaydılar. Verilen ayrıcalıklar, İran ın her tarafında rahatsızlığa neden oluyordu de daha sonraları ünlü bir haber ajansının sahibi durumuna gelecek olan İngiliz işadamı Baron de Reuter e İran ın tüm kaynaklarından faydalanma hakkı tanınmıştır. Ayrıca, 1890 da Major Talbot, 50 yıllık bir süre için tütün üretim, satım ve ihraç hakkı tekelini kazanmıştır. 7 Verilen ayrıcalıklar İran genelinde rahatsızlığa neden olmaktaydı.özellikle Talbot a verilen tütün tekeli hem mollaları, hem de halkı çok kızdırmıştı. Tebriz de ayaklanmalar patlak vermişti. Şirketin memurlarının kente girişini engellemek için ayaklanan halk, yolları kapatmıştı. Bir grup eylemci ise, Aşure Günü yabancı memurları öldüreceğini ilan etmişti. Nasıreddin Şah, ayaklanmacıları cezalandırmak için ferman çıkarmış, ancak halktan gelen tepkiler karşısında fermanı geri çekerek adı geçen şirketin Tebriz deki faaliyetlerini durdurmuştur. 8 Bazı yorumculara göre Tebriz de gerçekleşen bu tepkisel olaylar, milli bilincin kitlesel olarak ilk kez ortaya çıkışıdır. Yabancılara tanınan ayrıcalıklar,protestolara rağmen yine de devam etmiştir. Bu ayrıcalıklarla mücadele için İran da siyasi komiteler kurulmaya ve bildiriler yayınlanmaya başlandı.bunun sonucunda, devlet de baskıcı bir politika izlemeye başladı. Yukarıda da değinildiği üzere, İran ın gümrüğünü ıslah etmek için Nuz başkanlığında Belçika dan üç kişi getirilmiştir. Nuz, Rusya nın lehine çalışıyordu ve İranlılar ı dinlemiyordu. Nuz,gümrük vergilerini sürekli yükseltti; bu da büyük rahatsızlık doğurdu. Nuz, molla kıyafetinde bir fotoğrafını yayınlattı. Bu fotoğraf, halk tarafından tepki ile karşılandı. Belçikalı Mösyö Perim, Nuz tarafından Azerbaycan gümrüğünün başkanlığına atanmıştı. Mösyö Perim, Azerbaycanlı tüccarları rahatsız etmekte idi. Tebriz de Mösyö Perim karşıtı bir ayaklanma başladı. Mehmet Ali Mirza, durumun daha da gerginleşmemesi için Mösyö Perim i Tebriz den uzaklaştırdı. 9 Tahran da meşrutiyet fermanı ilan edilmiş, seçim tüzüğü yazılmaya başlanmıştı. Ancak meşrutiyetin siyasal sonuçları, Azerbaycan da görülmemiştir. 10 Çünkü, Azerbaycan valisi ve Kaçar Hanedanı nın veliahtı Mehmet Ali Mirza, meşrutiyetin Azerbaycan da yürürlüğe girmesini engellemiştir. Bunun üzerine Tebriz de Azerbaycan halkı protestolara başladı. Tebriz den bir grup din adamı ve tüccar, İngiltere Konsolosluğu na gittiler ve orada bu durumu protesto etmeye başladılar. Tebriz deki ayaklanma din adamı olan Seyid Haşim ve Mirza Hasen Ağa Müctehit tarafından başlatıldı. Pazar çalışanları, Mehmet Ali Mirza nın baskısı nedeni ile protestoya katılmaya çekiniyordu. Bu 6 Tekizade, a.g.e., s Philip Marshall, İran da Devrim ve Karşı Devrim, İstanbul, Zed Yayınevi, 1994, s Medeni, a.g.e., s Kesrevi, Tarihi Engelabe Meşrutiyeti İran, s Hac Mehmet Bager Vicviye, Belvay-e Tebriz, Tahran, Simorg Yayınevi, 1347, s. 13

4 nedenle protestocular silah kullanarak pazarı kapatmaya zorlandılar. 11 Pazarın kapanması, protestonun genişlemesine neden oldu. Zaman geçtikçe, kentin ünlü ve etkin din adamları ve tüccarları da bu harekete katılmaya başladılar. Bir grup tüccar, bu protestonun sponsorluğunu üstlendiler. Bu doğrultuda İslam meşrutiyetçileri ve Adalet Derneği nin fonlarını (Sendug-e Mesaref-e Encumene-e Edalet ve Meşrute-e Hahan-e Esalam) oluşturdular. 12 Mehmet Ali Mirza, fiyatı çok yüksek olan ekmeğin fiyatını düşürdü. Amacı halkın meşrutiyetçilere yakınlaşmasını engellemekti. Diğer taraftan Mehmet Ali Mirza ya bağlı olan askerler de protestoculara yakınlaşmak istedi. 13 Mehmet Ali Mirza nın protestocuların isteğini kabul etmesi on gün sürmüştür. 14 On gün süren bu ayaklanma,azerbaycan da yeni bir sosyal ve siyasal ortamın oluşmasına neden olmuştur. Söz konusu günler içinde halk ilk defa Meşrutiyet özgürlük ve adalet kavramları ile tanışmıştı. Diğer taraftan bu on gün içinde Tebriz de sürekli görülen din ve fırka çatışmaları sona ermiş ve halk bütünleşmeye doğru ilk adımını atmıştır. 15 Tebriz de sık sık görülen ve Şiiliğin farklı yorumlarından kaynaklanan dinsel çatışmalar sona ermiştir. Türkçe eğitim yapan okullar kurulmaya başlanmış, eğitim çalışmaları hız kazanmıştır. Türkçe basın, kısa sürede gelişmiştir. Yeni siyasal örgütlenmeler başlamıştır. Halk, geniş çapta meşrutiyet hareketine katılmaktaydı. Meşrutiyet halk için iphamlı bir kavram anlamına gelmekteydi: Et ve ekmeğin ucuzluğu ve bolluğu, Azerbaycanlıyı Kafkasya ya götüren işsizliğin bitmesi ve ağır vergiler altında ezilen çiftçinin yaşamını iyileştiren bir yasal düzen. 16 Bütün bu sosyal ve ekonomik talepler siyasal düzeyde Meşrutiyet istemi ile sonuçlanmıştır. 1.a.Encümene Tebriz Encümene-e Tebriz, meşrutiyetten hemen sonra hazırlanan seçim Esasnamesi ne dayanarak kurulmuştur. Seçimin yasasının 6. maddesi bu encümenlerin kurulması öngörülmüştür. Bu yasaya göre, bu encümenler hem eyalet merkezinde ve hem eyalete bağlı vilayetlerde kurulacaktı. Eyaletlerde kurulan Encümenler 12, vilayetlerde kurulan Encümenler 6 kişiden oluşacaktı. Encümene-e Eyaleti ve Vilayeti olarak bilinen bu kuruluş; seçimleri denetlemek, şikayetlere cevap vermek ve vergi toplamak ile yükümlüydü. 17 Ayaklanmayı sona erdirmek için Azerbaycan da da meşrutiyet fermanı yürürlüğe girmiş ve Tebriz de Encümen-e Milli Tebriz kurulmuştur. Bu encümen meşrutiyette kurulan birinci encümen olarak tarihe geçmiştir. Encümen-e Tebriz, ilk kurulduğunda 20 üyeden oluşmaktaydı ve Encümene-e Milli ismini taşımaktaydı. 18 Encümen-e Milli ismi Tahran daki milliyetçiler içinde rahatsızlık yaratmıştır. Bu nedenle,tahran daki Meşrutiyetçiler Encümenee Tebriz ismini kabul etmiştir. 19 Tebriz de her mahalle bir Encümen başlığı altında örgütlenmiştir. Encümene-e Tebriz de alınan kararlarda her mahalle etkiliydi. 20 Encümen-e Tebriz,12 saygın ve etkili tüccar ve din adamından oluşmaktaydı. Encümen-e Tebriz in ilk başkanı Hac Mehdi Küzekeneni idi. Zengin ve ünlü işadamı Hac Mehdi Küzekeneni, Tebriz deki meşrutiyet hareketini finanse eden ve yöneten en önemli kişiler içerisindeydi. 21 Bu encümenin 11 Vicviye, a.g.e., s Absulhuseyin Nahidi Azer, Conbeşe-e Azadistan, Tebriz, Ahter Yayınevi, 1379, s Kesrevi, Tarihi Engelabe Meşrutiyeti İran, s Kesrevi, Tarihi Engelabe Meşrutiyeti İran, s Kesrevi, a.g.e., s Afary, a.g.e., s Refiyi, a.g.e., s Nahid Azer, a.g.e., s Refiyi, a.g.e., s Nahid Azer, a.g.e, s Refiyi, a.g.e., s. 42

5 ilk görevi, seçimler için hazırlık yapmaktı. Encümen-e Milli Tebriz sadece seçimlerin düzenlenmesi ile değil, başka toplumsal ve siyasal işlerle de ilgilenmeye başlamıştır: Encümen, halk ile doğrudan bağlantı kurmaya başladı. Halka tüm kararlarını açık ve net bir şekilde bildirmeye başladı, 22 Halkın tüm sorun ve şikayetlerini çözmeye hazır oldu. Bu doğrultuda önemli işler yaptı, 23 Encümen, Azerbaycan Eyaleti nde önemli bir sorun olan et ve ekmek fiyatlarını denetlemeye ve düşürmeye başladı, 24 Encümen, halkın ekonomik sorunlarını çözmek için işyeri açmaya başladı, 25 Encümen isimli bir gazete çıkarmaya başladı, 26 Tebriz de ilk protestolar din adamları tarafından gerçekleştirildiği için şeriatın yayılması ihtimali mevcut idi. Protestoları başlatan Mir Haşem ve İmamcuma, hareketi başlattıkları için liderlik ve üstünlük peşindeydi. Mir Haşem in kendi silahlı birliği vardı. Bu silahlı birlik ile halkı rahatsız ediyordu. İmamcuma, Vali Mehmet Ali Mirza dan sonra ikinci güç sayılıyordu. Meşrutiyet Fermanı ilan edildikten sonra yeni iddialara girmişlerdir. Meşrutiyetçiler, biraraya gelerek bu iki kişinin Tebriz den ayrılmasına sebep oldular. Bu olay, Tebriz Encümeni tarafından düzenlenmiştir. 27 Mehmet Ali Mirza ile işbirliği içinde olan Seyid Haşem ve İmamcuma gibi din adamlarını Tebriz kentinden çıkartmıştır. Encümen-e Tebriz e bağlı Fedai ve Mücahit isimli askeri birimler kurulmuştur. Encümen-e Milli Tebriz in siyasi beynini Merkez-e Gaybi adlı teşkilat oluşturmaktaydı ve iki kurum arasındaki ilişki çok gizliydi. Meşrutiyet Devrimi ne katılan Ahmet Kesrevi, yaptığı değerlendirmede Encümen-e Milli Tebriz de birkaç molla ve tüccar yöneticinin pozisyonunda gözükmekle birlikte gerçek gücün Merkez-e Gaybi de olduğunu ileri sürmektedir. 28 Merkez-e Gaybi, Neriman Nerimanov un desteklediği Güney Azerbaycanlılar tarafından kurulduğu ileri sürülen İçtimayon Amiyon un (Sosyal Demokrat Parti) kod ismi sayılabilir. İçtimayon Amiyon Partisi, 1905 yılında Bakü de Güney Azerbaycanlılar tarafından kurulmuştur. Bu parti, Rus Sosyal Demokrat Partisi nin tüzüğünü kendi tüzüğü olarak kabul etmiştir. Parti, Güney Azerbaycan da Ali Mösyö, Hacı Rutsal Sedginıv ve Ali Davacı nın başında olduğu on bir kişilik bir grubun yönetiminde Merkez-e Gaybi ismi ile çalışmaya başlamıştır. Merkez-e Gaybi nin lideri, Kerbelay-ı Ali dir. Ali, Fransız dili ve siyasi edebiyatını bildiği için Ali Mösyö adı ile tanınmıştır. 29 Merkez-e Gaybi de Azeri toplumunun bütün sınıflarının temsilcileri biraraya gelmiştir. Silahlı mücadele yöntemini benimseyen parti, Rus Sosyal Demokratları ndan silah temin etmiştir. Merkez-e Gaybi, Mücahit adında silahlı bir grup kurmuştur. Mücahitler, meşrutiyetin savunucusu haline gelmiştir. 22 Refiyi, a.g.e.,s Refiyi, a.g.e., s. 63,64 24 Nahid Azer, a.g.e., s Nahid Azer, a.g.e., s Nahid Azer, a.g.e., s Afary, a.g.e., s Kesrevi, Tarihi Engelabe Meşrutiyeti İran, s Kesrevi, a.g.e., s.167

6 Azerbaycan halkından Mücahitler e büyük katılım olmuş ve katılan gönüllüler savaş eğitiminden geçirilmiştir. Mücahit örgütünün kuruluş nedeni, Güney Azerbaycan milliyetçilerinin Mehmet Ali Mirza ya güvenmemeleri ve Mehmet Ali Şah ın bir gün Meşrutiyet e karşı çıkacağı fikrinde olmalarıydı. Kuzey Azerbaycanlı milliyetçiler ile Güney Azerbaycanlı Mücahitler, bu dönemde meşrutiyeti korumak için beraber çalışmışlar ve Kafkas Mücahitleri diye adlandırılmışlardır. Güney-Kuzey Azeri ittifakına mensup kişiler, sol eğilimli ve dine karşı açık tepkilerde bulunan kişilerdi. Bu işbirliği Güney Azerbaycan da milli bilincin pekişmesinde büyük rol oynamıştır. 30 Encümen-e Milli Tebriz, Güney Azerbaycan ın yöneticisi haline gelmiştir. Güney Azerbaycan çift başlı bir yönetim ile, yani bir yanda Mehmet Mirza, diğer yanda Encümen-e Milli Tebriz tarafından yönetilmeye başlanmıştır. Encümen-e Milli Tebriz, yavaş yavaş Azerbaycan ın gerçek yöneticisi haline gelmiş ve Mehmet Ali Mirza, Encümen i devirmek için çalışmalara başlamıştı. Meclis seçimleri sona erdikten sonra Mehmet Ali Mirza, Encümene-e Tebriz in çalışmalarına son vermek istemiştir. Mehmet Ali Mirza, 4 Kasım 1906 da Encümene-e Tebriz e şöyle bir mesaj göndermiştir: Encümeni kapatın. Encümen, halkın problemleri ile ilgilenmesin. Konuşmacılar, Meşrutiyet sözünü kullanmasınlar... Fiyatlar ile de uğraşmasınlar. 31 Mehmet Ali Şah, bu mesajla açıkça Encümen-e Tebriz in kapanmasını istediğini belirtmiştir. Encümen-e Tebriz, bu fermanın ardından halkı toplamış ve halkın düşüncesini sormuştur. Halk, Encümen in kapanmasına izin vermeyeceklerini bildirmiştir. Mehmet Ali Mirza ya karşı protestolar sürmüş ve sonunda Mehmet Ali Mirza, Encümene-e Tebriz in varlığını tanımak zorunda kalmıştır. 32 Mehmet Ali Mirza nın Encümen-e Tebriz itanıması, Azerbaycan eyaletinde Encümen-e Tebriz i tek yönetici haline getirmiştir. Güney Azerbaycan milletvekilleri, Tahran da 1906 Ekiminde açılan I. Dönem Meclis e Mehmet Ali Mirza nın önlerine çıkardığı engellerden dolayı geç katılmışlardır. Bu arada Tahran daki meclis anayasa metnini hazırlamıştır. Ancak anayasa üzerinde tartışmalar devam etmekteydi. Azerbaycan milletvekillerinin en ünlüsü Seyid Hasan Takizade idi. Seyid Hasan Takizade, 1878 de Tebriz de doğmuştur. Dini eğitim alarak molla olmuştur. Dini eğitim almasına rağmen Anayasanın Mütemmemin tartışmasında şeriata dayalı bir devlete karşı çıkmıştır. Tekizade, Tebrizliler in bakış açısını Encümen e yansıtmaktaydı. Din adamlarının konumu tartışılırken Azerbaycan milletvekilleri, siyaset ve dinin birbirinden ayrı olması gerektiği tezini savunmuşlardır. 33 Anayasa Mutemmemi hazırlandıktan sonra, hazırlanan metni Mehmet Ali Mirza imzalamak istememiştir.bunun üzerine 20,000 Tebrizli protesto kararı almıştır. Tahran a bir tehdit mektubu gönderdiler. Bu mektupta hazırlanan metin imzalanmadığı takdirde Azerbaycan İran da ayrılacaktır yazılıydı. 34 Azerbaycan dan 300 bin silahlı Mücahit, meclisi korumak ve savunmak için seferber edildi. Mehmet Ali Şah, durumun daha fazla gerginleşmemesi için hazırlanan anayasa metnini imzaladı. 30 Kuzey Azerbaycan her zaman Güney Azerbaycan ı etkilemiştir. Meşrutiyet devriminde (1906) ve Hiyebani hareketinde (1920) Güney Azerbaycan da çalışan işçiler sosyal demokrat düşünceyi Azerbaycan a aktarmışlardır milli hükümet döneminde her iki Azerbaycan çok sıkı işbirliği içinde olmuşlar, kuzey Azerbaycan Mir Cefer Bağıraf yönetiminde Güney Azerbaycan a yardımcı olmuştur den başlayan Sovyetler Birliğinin çöküşü sonucu Kuzey Azerbaycan milli hareketin yükselişi Güney Azerbaycan ı etkiledi. Özellikle Elçibey in Güney konusunda yaptıkları çok önemlidir. Bu dönemden sonra Vahit Azerbaycan düşüncesi siyasal düzeye getirildi ve Elçibey bu fikrin hem ideolog hem de önderi durumuna geldi. 31 Vicviye, a.g.e., s Nahid Azer, a.g.e., s Meşrutiyet devrimini anayasasında Fars dili resmi dil olarak tanınsa da, Encümen-e eyaleti ve Encümen-e Vilayeti kanunu ile başka dil ve kültürlere hak tanınmıştır. Encümen-e Eyaleti ve Velayeti yasasına göre her bölge kendini yönetme hakkına sahip olabilirdi. Meşrutiyet devriminden sonra Encümen-e Eyaleti ve Velayeti kanununa dayanarak eyalet encümenleri kuruldu. Bu encümenler halk tarafından seçilirdi ve eyalet yönetimini denetleme hakkına sahipti. 34 Kesrevi, Tarihi Engelabe Meşrutiyeti İran, s. 305, 519

7 Azerbaycanlıların diğer önemli hareketi Eminulsultan a düzenlenen suikast eylemidir. Meşrutiyet hareketinin düşmanı olarak bilinen Sadrazam Eminulsultan, Abbas Seraf Tebrizi isimli Tebrizli bir tüccar tarafından öldürülmüştür. Abbas Serraf Tebrizi suikast eyleminin hemen ardından Meclis önünde kendini de öldürmüştür. Abbas Serraf Tebrizi nin Haydar Han Emoğlu nun direktifi ile bu eylemi gerçekleştirdiği bilinmektedir. 15 Aralık ta Mehmet Ali Şah a bağlı bir grup, Tahran da ortalığı karıştırmak istemiş, bu olaya Tebrizliler çok sert tepki göstermiştir. Azerbaycan Encümeni ne bağlı yedi bin kişi, meclisi savunmak için görevlendirilmiş,bunun üzerine Mehmet Ali Şah yine geri adım atmıştır Meşrutiyeti Koruma Dönemi ( ) Mehmet Ali Mirza, toprak ağaları ve bazı mollalar, toprak mülkiyeti değişimini öngören Anayasa Maddeleri ne karşı çıkmışlardır. Milletvekilleri karşı görüşte direnince meclis binası, 23 Haziran 1908 de ordu birlikleri tarafından topa tutulmuş ve Meşrutiyet Dönemi nde Azerbaycan Valiliği nden Şah mevkiine yükselen Mehmet Ali Şah ın baskısı sonucu kapatılmıştır. Mehmet Ali Şah, sadece meclisi değil,meşrutiyete bağlı olan bütün kurumları kapattırmıştır. Mehmet Ali Şah, meşrutiyeti kaldırmak için ilk önce Güney Azerbaycan da kontrol sağlamak gerektiğini anlamıştır. Diğer yandan Tahran daki mutlakiyetçi anlayışa karşı olan Azeri milli-demokratik hareketi, Sattar Han ve Bağır Han tarafından yönetilmekteydi. Merkez-e Gaybi ve Encümen-e Milli Tebriz gibi kurumlar Azerbaycan da meşrutiyetin temelini atmış ve meşrutiyeti kurmak için teşkilatlanmışlardır. Ancak, Tahran da meclisin topa tutulmasından ve meşrutiyetin feshedilmesinden sonra Sattar Han ve Bağır Han liderliği ellerine almıştır. Meşrutiyet Hareketi ne katılan Ahmet Kesrevi şöyle demektedir: Meşrutiyet Hareketi ni Tahran yarattı, ancak gelişimini Tebriz üstlendi. 36 Tahran, Mehmet Ali Şah a teslim olmuştu. Tebriz ise,teslim olmayacağını ve Meşrutiyet Hareketi ni sonuna kadar savunacağını bildirmişti. Mehmet Ali Şah, Azerbaycan valisi Muhberulsaltan dan Meşrutiyet Hareketi ne son vermesini istedi. Muhberulsaltan a halk çok sert tepki verdi. Halk ve devlet yetkilileri arasında mücadele başladı. Muberusaltan, başarısız olduğu için görevinden azledildi. Aynuldovle,Azerbaycan valisi olarak atandı. Aynoldovle nın Azerbaycan valiliğine atanması, yeni ve büyük bir savaşın başlangıcı anlamına gelmekteydi. Tebriz deki Meşrutiyetçiler, Merkez-e Gaybi ve Encümen-e Tebriz tarafından silahlandırılmışlardı. Bu dönemdeki Tebriz hareketi, Sattar Han ve Bağır Han tarafından yönetilmekte idi. Sattar Han, at satıcısıydı ve Tebriz in Emirhiz Mahallesi nin kabadayısı olarak bilinmekte idi. Hiçbir eğitimi olmayan Sattar Han, Tebriz Ayaklanması nın lideri konumundaydı. Bager Han ise, Tebriz in Hiyaban mahallesinden idi. Bağır Han da eğitimsizdi ve inşaat işinde çalışan bir işçisi idi. Aynuldövle, Horasan da olduğu için Tebriz e gelmesi birkaç gün sürebilirdi. Aynuldövle, Rehim Han Çelebiyanlı dan Tebriz e gitmesini istedi. Rehim Han, Tebriz kentine kolayca girebilmek için Mücahitler e ve halka 35 Abrahimiyan, İran Beynode Engelab, s Ahmet Kesrevi, Tarihi Engelabe Meşrutiyeti İran, s. 178

8 zarar vermeyeceğine dair söz verdi. Böylece hiçbir direnç ile karşılaşmadan Tebriz e girdi.ancak, Rehim Han Tebriz e girdikten sonra verdiği sözün aksine halkı yağmalamaya ve Mücahitler e saldırmaya başladı. Fakat,Mücahitler karşısında yenilgiye uğrayan Rehim Han, Tebriz den çıkmak zorunda kaldı. Rehim Han Çelebiyanlu nun yenilgisinin ardından Tebriz e bağlı Mernd kentinin ağası Şuca Nezam, Tebriz e saldırma emri aldı. Saldırı emrini Mehmet Ali Şah tan alan Şuca, Nizam da yenilgiye uğradı. Aynuldövle, Tebriz kenti yakınlarına yerleşti. Tebriz Mücahitleri ile görüşmek için temsilci gönderdi. Tebrizliler, Aynoldovle nin temsilcilerine iki yıldır Meşrutiyet Devrimi gerçekleşmiş ve Şah Anayasa ya ters olarak Meclis i topa tutmuş ve kapatmıştır. Bizim isteğimiz Şah Meclis in açılmasına izin versin ve Şuca Nizam, Zerğam Han ve Rehim Han Çelebiyanlu mahkemeye verilsin cevabını verdiler. 37 Aynuldövle ordusuna Maku dan yola çıkan 3 bin asker de eklendi. Maku ordusu, Tebriz e geldikten sonra Aynuldövle 24 Kasım da savaşı başlattı. Mücadele, 15 gün sürdü. Bu savaşta devletin ordusu, kentin içine girmeden kenti bombaladı. Ancak Aynuldövle, ilk savaş girişiminde başarısız oldu. Mehmet Ali Şah, Aynuldövle nin başarısızlığını gördü ve Tebriz in direncini kırmak için yeni birlikler gönderdi. Elinde bulundurduğu tüm orduyu Tebriz direnişini kırmak için seferber etti. Azerbaycan Eyaleti içinden de devlete bağlı olan kişiler, bu orduya katıldılar. Mehmet Ali Şah, orduya yeni silahlar da gönderdi. Aynuldövle, yaptığı tüm saldırılarda başarısız oldu. İstifa etmeye kalkışan Aynuldövle, Mehmet Ali Şah tarafından görevinden alındı. Üçüncü savaş döneminde Aynuldövle ve Semed Han komutasındaki ordular, Tebriz i kuşattı. Bu kuşatma sonucu Tebriz e her türlü giriş-çıkış durduruldu. Tebriz e hiçbir yerden yiyecek ve içecek giremedi. Kışın en ağır zamanı olan bu günlerde Tebriz de kıtlık ve açlık baş gösterdi. Halkın bir çoğu açlıktan öldü. Kışın son aylarında halk, ot yemeye başladı. Tebriz deki kıtlık ve açlık, kent içinde yaşayan yabancıların da canını tehlikeye sokmuştu. Halk ağaçları kesip yakıyordu. Saatar Han, ekmek fiyatını sıkı bir şekilde kontrol ediyordu. Bir ekmekçinin ekmeği fiyatından fazlaya sattığı için öldürüldüğü söylenmektedir. Tebriz de bulunan Rus ve İngiliz Konsoloslukları, olayları sürekli Tahran a rapor ediyorlardı. Tahran da Rus ve İngiliz Büyükelçileri, savaşı bitirmesi için Şah a baskı yapmaktaydılar. Şah ise, bunu kabul etmiyordu. Diğer taraftan Şah tan Tebriz halkına yardım olarak buğday göndermesini istediler. Gönderilen buğday, meşrutiyetçilere değil halka dağıtılacaktı. Şah bu önerileri de kabul etmedi.bunun üzerine İngiliz ve Rus Büyükelçilikleri, yabancıların Tebriz Kenti nden devlet ordusu korumasında çıkartılmasını önerdiler. Şah yine kabul etmedi. Şah ın direnişi karşısında Rusya, yabancıları kurtarmak için Tebriz e saldıracağını bildirdi. Bu haber, Mehmet Ali Şah ı korkuttu. Bahtiyariler aşiretinin lideri Serdar Esed ve Reşt kentinde yaşayan Mehmet Veli Han Tonekabani, Tebriz halkını desteklemek için silahlı eylem kararı aldılar. Mehmet Ali Şah, bu karardan korkmuş ve yeniden meşrutiyeti ilan etmek zorunda kalmıştır. Aynuldövle, Güney Azerbaycan a vali seçilmiş, ancak halk Aynoldövle nin valiliğini kabul etmemiştir. Onun yerine İclalümülk, vali vekili olarak seçilmiştir. Özetle, Güney Azerbaycan da meşrutiyeti geri getirmek için büyük çatışmalar yaşanmıştır. Azeri milli-demokratik hareketi, geniş bir halk desteği ile kanlı bir mücadeleden sonra Tahran daki mutlakiyetçi anlayışı yenilgiye uğratmıştır. Bu yenilgi, aynı zamanda Kaçar Hanedanı nın prestijini de kırmış ve bu hanedanın tasfiyesini kolaylaştırmıştır. Bu açıdan bakıldığında Kaçarlar a karşı kazanılan zafer Güney Azerbaycan için bir Pirus Zaferi olmuştur. 37 Abdureza Huşeng Mehdevi, Sehnehayi Ez Tarhi-e Muaser İran, Tahran,Elmi Yayınevi, 1377, s. 109