Transkript

1 Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi TÜRK-İSLAM DÜŞÜNCE TARİHİNDE ERZURUM Sempozyumu MUSA KÂZIM EFENDİ VE KELÂM İLMİNİN ISLAHI KONUSUNDAKİ GÖRÜŞLERİ Doç. Dr. Ömer AYDIN Giriş Bu tebliğde Şeyhülislâm Musâ Kâzım Efendi nin Kelâm kitaplarının yeniden yazılması konusundaki görüşlerini ele alacağız. Onun görüşlerini daha iyi anlayabilmek için Musâ Kâzım Efendi nin konuyla ilgisini açıklamak ve yaşadığı ilmî, sosyal ve kültürel ortamı ortaya koymak ve yazarı yakından tanımak için kısaca onun hayatından bahsetmek istiyoruz. Ayrıca Kelâm da yenilik hareketi nin ortaya çıkışından ve bunların temsilcilerinden kısaca söz etmek gerekir. Bu bağlamda Osmanlı devletinin son dönemlerinde ortaya çıkan anlayışlardan, o dönemde batıdaki gelişmelere ve bunların Türkiye ye yansımalarına göz atmak konuyu aydınlatacaktır. Son olarak da Musâ Kâzım Efendi nin kelâm kitapların çağın ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde yeniden yazılması gerektiği konusundaki görüşlerini değerlendireceğiz. a) Hayatı Musa Kazım Efendi, Erzurum un Tortum ilçesinde doğdu. Doğumu yaklaşık 1275 ( ) tarihindedir. Eğitimine memleketinde başlamışsa da, çocukken Balıkesir de dedesi Nureddin e gelerek Balıkesir ulemâsından Selahaddin Ali Şuurî ve Lutfi Efendilerden ilk İslâmî bilgileri Şerhü l-akâid e kadar okudu. Daha sonra İstanbul a geçerek kazasker Eşref ten ders almaya başladı ve bir hafta sonra da Hoca Şakir Efendi den Şerhü l-akâid in sıfat bahsinden okumaya başladı. 1306/ senesinde ulûm-ı âliye ve aliyyeden icazet aldı. Aynı sene açılan ruûs imtihanında başarılı olarak müderrislik yapmaya başladı. Muallim Nâci ( ) ye Usûl-i Fıkıh tan Mirât ı ve Ahmed Mithat Efendi ( ) ye de tefsir dersleri okutmuştur. 1313/1896 senesinde İstanbul ruûs-ı hümâyûnuna nâil olmuştur. 1318/ senesinde Mekteb-i Hukuk Mecelle muallimliğine tayin edilmesini müteakiben Mekteb-i Sultânî Akâid muallimliğine, Dârü l-fünûn ve Dâru l- Muallimîn muallimliklerine atanarak dört muallimliği uhdesinde toplamıştır. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.

2 Doç. Dr. Ömer AYDIN 200 İlmî rütbesi mahreç seviyesine yükselen Mûsâ Kâzım Efendi, 1 Muharrem 1325 (14 Şubat 1907) tarihinde Haleb mevleviyetini elde etti. Aynı yıl Bâb-ı Meşîhât Tetkîk-i Müellefât Meclisi başkâtipliğine ve aynı meclisin azalığına tayin edildi. Meşrutiyetin ilanından (1908) sonra Maârif Nezareti nde kurulan Meclis-i Kebîr-i İlmî azalığına ve Hey et-i A yân ın teşkili sırasında da Meclis-i A yân azalığına tayin edilmiştir. 4 Receb 1328 (12 Temmuz 1910) tarihinde Meşîhat makamına atandı. Ancak bir yıl altı ay altı gün sonra 29 Eylül 1911 günü istifa ederek bu görevden ayrılmıştır. 1 Sadrazam Said Paşa nın sekizinci defa sadarete gelişiyle 30 Eylül 1911 tarihinde tekrar şeyhülislâm olan Mûsâ Kâzım Efendi, üç ay sonra 31 Aralık 1911 de hükümetle birlikte görevinden istifa etmiştir. 8 Mayıs 1916 da kurulan sadrazam Said Halim Paşa kabinesinde üçüncü defa şeyhülislâm olmuş, fakat 8 ay 26 gün sonra 3 Şubat 1917 de bu görevinden ayrılmıştır. 4 Şubat 1917 tarihinde Talat Paşa nın kurduğu kabinede de şeyhülislâm olan Musâ Kâzım Efendi, bu kabinede aynı zamanda Evkâf Nezareti Vekilliği de yaptı. Dördüncü şeyhülislâmlığı ise 1 yıl 8 ay 2 gün devam etti ve İttihat ve Terakki nin hükümetten çekilmesiyle şeyhülislâmlıktan ayrıldı. Birinci Dünya Savaşı sonunda yapılan Mondros Mütarekesi döneminde Said Halim Paşa ve diğer arkadaşlarıyla birlikte Bekirağa Bölüğü ne hapsedilmiştir. Burada kurulan Divan-ı Harb-i Örfî de yargılanan Musa Kazım Efendi 14 Şevval 1337 (13 Temmuz 1919) da 15 yıllık kürek cezasına çarptırılmış, daha sonra bu ceza Sultan Vahdeddin tarafından 3 yıl sürgüne çevrilmiştir. Musa Kazım Efendi, 10 Ocak 1920 tarihinde sürgün bulunduğu Edirne de vefat etmiştir. 2 b) Eserleri 1) Usul-ü Meşveret ve Hürriyet, İstanbul, ) Safvetü l-beyân fî tefsiri l-kur ân, İstanbul: Matbaa-i Âmire, İlmiye Sâlnâmesi (Osmanlı İlmiye Teşkilatı ve Şeyhülislâmlar), Yayına Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Ahmed Nezih Galitekin, Cevdet Dadaş, İstanbul: İşaret Yayınları, 1998, s ; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara 1972, s ; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul, 1996, III/390-91; Ferhat Koca, II. Meşrutiyet Döneminin Etkin Şeyhülislâmı Mûsâ Kâzım Efendi: Hayatı ve İslâm Düşüncesindeki Yeri, Mûsâ Kâzım Efendi, Külliyât: Dînî ve İctimâî Makaleler, (Giriş), Ankara, 2002, s Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, s Bu eser, Musa Kâzım Efendi nin el-külliyât isimli eseri s da yer almaktadır. 4 Musa Kâzım Efendi nin Ahmed Mithat Efendi ye verdiği tefsir dersleri esnasında Ahmed Mithat Efendi nin tuttuğu notlardan oluşan bu tefsir Bakara sûresi 73. âyete kadardır. Geniş bilgi için bk.

3 Musa Kâzım Efendi Ve Kelâm İlminin Islahı ) İslâm da Cihad, Dersaadet: Matbaa-i Hayriye, ) Sure-i İhlas ve Alak Tefsirleri, Dersaadet: Matbaa-i Hayriye, ) Zevrâ ve Havrâ Tercümesi, Dârü l-hilâfeti l-aliyye, ) Külliyat-ı Seyhülislam Musa Kâzım, İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 7) el-fetâvâ el-kâzımiyye fî Islâhi l-fetâvâ et-türkiyye. 8 8) Tercüme-i Vâridât. 9 9) Tahkîk-i Vahdet-i Vucûda Dair Bir Risalenin Tercümesi. 10 Bunların dışında bazı küçük çapta ilmi çalışmaları bulunan Musa Kâzım Efendi nin Mekteb-i Sultanî de verdiği derslerden oluşan Akdü l-hakâik isimli matbu bir akâid risâlesinin bulunduğu zikredilmektedir Musa Kâzım Efendi nin İlmî ve Siyasî Yönü Musa Kâzım Efendi, XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında yaşamıştır. Osmanlı Devleti nin çöküş döneminde yaşayan ve şeyhülislâmlık gibi çok önemli bir makama ulaşmış olan Musa Kâzım Efendi, dönemin yetiştirdiği pek çok ilim adamı gibi devletin çöküşünü durdurmak için pek çok faaliyette bulunmuştur. O dönem aydınlarının yaptığı gibi, Osmanlı devletinin çöküşünü durdurabilmek için ilmî ve siyasî arenada faaliyetler gösteren Musa Kâzım Efendi, bu uğurda çok sayıda yazı yazmış ve aktif olarak siyasî görevlerde bulunmuştur. II. Meşrutiyet dönemine kadar klasik bir Osmanlı âlimi olan ve bu dönemde İttihat ve Terakki Cemiyeti ne üye olan Musa Kâzım, meşrutiyet rejiminin İslâm ın temel ilkelerine uygun olduğunu Koca, II. Meşrutiyet Döneminin Etkin Şeyhülislâmı Mûsâ Kâzım Efendi: Hayatı ve İslâm Düşüncesindeki Yeri, s Bu risale, Musa Kâzım Efendi nin el-külliyât isimli eseri s de yer almaktadır. 6 Celâleddin ed-devvânî ö. 918/1512) nin mebde ve me âd konusundaki Zevrâ ve Havrâ isimli eserinin tercümesidir. Bk. Koca, a.g.m., s Musa Kâzım Efendi nin çeşitli, dergilerdeki makaleleri, bazı risaleleri, konferansları ve beyannamelerinden oluşan bir eserdir. Bu eser Ferhat Koca tarafından çok güzel bir dille sadeleştirilmiş olup, faydalı bilgiler içeren bir giriş ve notlarla birlikte neşredilmiştir (Ankara 2002). 8 Diyanet İşleri Başkanlığı Kütp. nr. 173, yazma, 44 vr. Bk. Koca, a.g.m., s Şeyh Bedreddin Simâvî (ö. 823/1420) nin Vâridât isimli eserinin tercümesidir. Bu eser yazma olarak, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no: 2174 (1-58 vr.) ve İstanbul Belediye Kütp., Beldeiye, nr. K. 564 (1-96b vr.) Geniş bilgi için bk. Koca, a.g.m., s Karamânî Muhammed Cemaledin Nurî nin Risâle-i Tahkîk-i Vahdet-i Vucûd isimli eserinin tercümesidir. Eser yazma halinde bulunmaktadır. Geniş bilgi için bk. Koca, a.g.m., s Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, s. 237 ; Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, III/391; Koca, II. Meşrutiyet Döneminin Etkin Şeyhülislâmı Mûsâ Kâzım Efendi: Hayatı ve İslâm Düşüncesindeki Yeri, s. 18.

4 Doç. Dr. Ömer AYDIN 202 savunmuş, özellikle medeniyet, ıslahat, yenilik, meşveret, şûrâ, meşrutiyet vb. konulara ağırlık vermiştir. 12 Musa Kâzım Efendi, bu kavramları savunurken dini delillere başvurmakta, bunların İslâm a aykırı olmadığını ortaya koymaktadır. O, Osmanlı devletinin gelişmesi için Avrupa dan bilim ve sanayinin alınması gerektiğini kabul ediyor; ancak onların ahlâk ve geleneklerinin alınmasına karşı çıkıyor ve bunun ilerlemeye mani olacağını savunuyor. 13 Der ki: Fakat onların bütün âdetlerini, ahlâkını yaşama kurallarını ve hayat tarzlarını kabul edemeyiz. 14 Musa Kâzım Efendi, şeyhülislâmlığı sırasında teşkilatta bazı reformlar yapmaya çalışmıştır. 15 O, masonlukla suçlanmış, yaşadığı dönemde olduğu gibi günümüzde de bu yaftadan kendini kurtaramamıştır. 16 Kendisinin mason olmadığını bir beyânname yayınlayarak açıklamıştır: Hususi ahvalimden bahsetmek, meslek ve meşrebime dair izahat vermek dünyada hoşlanmadığım ahvalden ise de haiz olduğum makamın ulviyeti itibariyle, bana vuku bulan taarruzlara karşı sükûtu ihtiyar eylemek maslahata muvafık olmayacağından bu babta mecburiyet hasıl oldu Uzun senelerden beri dış temizliğe itinada berdevam olduğum gibi, sâliki bulunduğum Nakşibendî tarikatinin bu abd-i âcize bahşetmiş olduğu mânevî feyizler sayesinde hâsıl eylediğim kalb temizliği ve rûh sâfiyetini beşer kederlerinden muhafazaya dikkat eylemekteyim Binaenaleyh, İslâm dinine muhalif olup bana isnat olunan bir mezhep veya mesleği kemâl-i şiddetle reddeder ve memleketin selâmeti ve diyanetin sıyâneti namına bu gibi tesvilata (kötü bir şeyi güzel göstererek aldatmalara) asla ehemmiyet vermemelerini ve o gibi bâtılları bütün kalbleriyle, lisanlarıyla red eylemelerini bütün İslâm ahâliye tavsiye eyler, bu gibi merdut ve menfur sözlere asla kulak asılmamasının kat î surette lüzumunu, çünkü selâmeti din ve dünyanın ancak bu noktada bulunduğunu hâlisane ihtiyâr eylerim Bk. Musa Kâzım, Külliyat, Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1336, s. 5-12, 33-36, 68-73, 84-87, , ; krş. Feryal Tansuğ, II. Meşrutiyet Döneminde İslamcılık ve Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi, Doğu Batı, Sayı: 3, (Mayıs 1998), s İsmail Kara, İslâmcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul, 1994, s Musa Kâzım, Külliyat, s Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, s Can Kapyalı, Sufizm ve Franmasonluk-Şeyhül İslâm Musa Kâzım Efendi ( ), Mimar Sinan, 1998, no: 109, s ; 17 Yakın Tarihimiz, Sayı: 3, 15 Mart 1962, s. 94; krş. Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, s

5 Musa Kâzım Efendi Ve Kelâm İlminin Islahı 203 c) Kelâm Kitaplarının Çağın İhtiyaçlarına Göre Islahı ve Yazılması Musa Kâzım Efendi, Mekteb-i Sultanî de Akâid muallimliği yapması hasebiyle Kelâm a ilgi duymuş, dönemin birçok âlimi gibi kelâm ilminin yenileşmesi üzerinde durmuştur. Birçok kelâmcı bu konudaki görüşlerini kitaplarda dile getirirken, Musa Kâzım kelâm kitaplarının ıslahını ve yeniden yazılmasını bir konferansta gündeme getirmiştir. 18 Musa Kâzım, öncelikle çok kısa bir kelâm tarihi özeti verir. O Hz. Peygamber (s.a.) dönemindeki durumu şöyle ifade eder: Sadr-ı İslâm da yalnız ehâdîs ve âyâtın me âni-i zâhiresiyle iktifâ olunurdu. Bihassa peygamberimiz zamanında herkes şüphe ettiği meseleyi bizzat Hz. Resûl e sorar, hallederdi. Kitap yazmaya, okumaya lüzûm yoktu. Gerek dine, gerek dünyaya ait şeyler, her ne olursa olsun hep böyle hallolunurdu. Kitap te lifine lüzûm görülmezdi. 19 Musa Kâzım Efendi, İslâm dünyasına kitap telifine nasıl, niçin ve ne zaman başlandığını şöyle ifade eder: Çünkü teşettüt-ü arâ (farklı görüşler) vuku bulursa, ihtilâf-ı arâ hasıl olacak, ehâl-i İslâmiyye arasında tefrika meydana gelecektir. Halbuki tefrika meydana gelince kuvvet zâil olup sonra -ma âzallah- bütün ümmet mahv olacaktı. Bunun için ihtilafları kaldırmaya çalıştılar. Hakkı bâtıldan tefrîka uğraştılar. İşte o vakit kitaplar telifine başlandı. 20 Bu dönemde özellikle kelâm konusunda kitaplar yazıldığını ve bunların faydasının görüldüğünü belirten Musa Kâzım Efendi, bu kitaplarda felsefî konuların olmadığını, zira o dönemde felsefenin henüz İslâm dünyasına girmediğini vurgulamaktadır. Bu dönemde her meselenin bir âyet veya bir hadisle ispat edildiğini söylemekte ve Ulemây-ı mutekaddimînin mesleği bu idi. Çünkü ihtiyaç o nisbette idi demektedir. 21 Daha sonra felsefenin tercüme edilerek İslâm dünyasına girdiğini söyleyen Musa Kâzım Efendi, İslâm dünyasında o zamana kadar bilinmeyen Meşşâiyyûn ve Tabi iyyûn gibi ekollerin duyulmaya başladığını, bunlardan her birinin taraftarları 18 Söz konusu konferans 20 Ağustos 1325 tarihinde Şehzâde Kulübü nde verilmiştir. Bk. Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s. 289.

6 Doç. Dr. Ömer AYDIN 204 olduğunu, ama az olduğunu; daha sonra Meşşâiyyûn un taraftarlarının çoğaldığını belirtir. Dolayısıyla onlara karşı dini müdafaa lâzım geldi der. 22 Musa Kâzım Efendi, Meşşâîlik, İşrakîlik gibi akımlara karşı dini müdafaa lüzumu hissedilince, bu yolda kitaplar yazılmaya başlandığını, dolayısıyla Kelâm a felsefe karıştırıldığını, bunun da durumun gereğini olduğunu ifade eder ve buna ulemây-ı müteahhirînin ilm-i Kelâm ı der. 23 Musa Kâzım Efendi, bu müteahhirûn kelâm ilminin ortaya çıkışını ve bu dönem kelâmcılarının tavırlarını şöyle anlatır: Evvelâ ulemâ o ilimleri tahsil ettiler; sonra akâid-i İslâmiyyeyi felâsifeye karşı müfafaa ettiler, o yolda kitaplar yazdılar. Bir hayli zaman böyle devam etti. Sonraları İşrakiyyûn mezhebi pek revaç bulmadı. En çok müdaffa Meşşâiyyûn a karşı idi. 24 Sonunda Meşşâî ekolünün yok olduğunu, yani ilimlerin değiştiğini, ilimler değişince Meşşâîlerin dayandığı esasların da alt üst olduğunu belirten Musa Kâzım, artık onlara karşı savunma yapmakta da bir fayda kalmadığını söyler. Musa Kâzım a göre o ilimlerin taraftarı kalmadığı, o ekolü benimseyen ve kabul eden kimse bulunmadığı için onlara karşı dinî hükümleri müdafaa etme ihtiyacı kalmamıştır. 25 Bu ekoller yıkılınca onların yerine Maddiyyun (Maddeciler) geldiğini ve Tabiiyyûn (Tabiatçılar) ekolünün de gereği revaç bulduğunu, şimdi bunlara karşı savunma yapmak gerektiğini vurgulayan Musa Kâzım, nasıl ki kelam bilginleri ve özellikle müteahhir âlimler hem Tabiatçılara hem Meşşâîlere hem İşrâkîlere karşı müdafaada bulundularsa ve başarı gösterdilerse, şimdi bize de zamanımızdaki muarızlara karşı müdafaada bulunmak lazım gelir demektedir. 26 Musa Kâzım Efendi, bizim yeni şeyler söylememize gerek yok, eskilerin müdafaalarını takip edelim diyenlere şöyle cevap vermektedir: Şimdi Bu âlem on üç küreden ibarettir. İşte birincisi toprak, ikincisi su. Üçüncüsü hava, dördüncüsü ateş, dokuz da gezegen var. Bunlar birbirinin içindedir. Ve bu gezegenler ezelî ve ebedîdir. Diğerleri de nevi ve cins bakımından ezelî ve ebedîdir. Bu şekilde âlem, kadîmdir. diyen bir adam bulunmamaktadır. O halde, İslâm ı müdafaa edeceğiz diye, Hayır, sizin kadîm dediğiniz doğru değildir, belki sonradan meydana gelmiştir. Böyle kendi 22 Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s. 290.

7 Musa Kâzım Efendi Ve Kelâm İlminin Islahı 205 kendimize bağıralım. Ne çıkar? Bugünkü felsefeciler bizim dediğimiz gibi diyor. Evet, yeryüzü sonradan meydana gelmiştir. O üzerindeki yaratıklar da sonradan meydana gelmiştir. 27 Musa Kâzım a göre şimdiki filozofların inançları şudur: Şu uzay sonsuzdur. İçinde bulunan yıldızlar da aynı şekilde sonsuzdur. Ve bu yıldızlar suret itibariyle sonradan meydana gelmiştir. Yalnız kadîm olan aslî cüzleri, ferdî cüzlerdir. Bu dünyada hiçbir suret yoktur ki, sonradan meydana gelmiş olmasın; hepsi sonradan meydana gelmiştir. Ancak ferdî cüzleri ebedîdir. Dolayısıyla kalkıp da bunlara karşı, Gezegenler kadim değildir, sonradan meydana gelmiştir. dersek bize gülerler. -Ne söylüyorsun? derler. Şu halde görülüyor ki, zamanımızda dersleri buna göre düzeltmek lazımdır. Zamanımızdaki felsefecileri reddedecek kitaplar yazılmasına şiddetle ihtiyaç vardır. 28 Musa Kâzım, Ne olursa olsun, biz önceden söylenen sözleri tekrar edeceğiz denirse, bununla din müdafaa edilmiş olamayacağını söylemektedir. Öte yandan Meşşâîler, Cenab-ı Hakk ın varlığını kabul etmektedirler: Allah vardır, elbet bu kainatın İlk İllet i vardır ki, Vâcibu l-vücud dur. Fakat Vâcibu l-vücud, fâil-i mûcibtir; fâil-i muhtâr değil. Bunun için âlem kadîmdir. Çünkü fâil-i mûcibden sudûr eden şey ezelî olur. Binaenaleyh Allah mûcib, âlem kadimdir. Çünkü âlem ondan sudûr etmiş ve bi l-îcâb (zorunlu olarak) sudur etmiştir diyorlardı. Biz, buna karşı o zamanlar demiştik ki: Hayır, Allah fâil-i mûcib değil, fâil-i muhtârdır. Şimdi, bugünkü filozoflara karşı bunu söylersek bize gülerler. Siz neler söylüyorsunuz? derler. Onun nazariyesine göre, Allah yok. Nerede kaldı ki, mûcib yahut muhtâr olsun. Şu halde, bunlara mûcib fâil, muhtar fâil meselelerini söylemekte yarar yoktur. 29 Musa Kâzım, eski filozofların, Cenab-ı Hakk ın sıfatı yoktur. Kendisi hakiki tektir. Binaenaleyh, O nda bir takım sıfat düşünülmesi bâtıldır. Madem ki, Vâcibu l- Vücuddur, ihtiayaçtan berîdir. Eğer kendisine sıfat olursa, nasıl hakiki tek olur? Sonra, sıfata da ihtiyacı lazım gelir. Halbuki, ihtiyaç Vâcibu l-vücûd a aykırıdır. O bizzat kâim, bizzat âlim, bizzat kâdir, bizzat mürîddir. İlim, zatının aynı; kudret, zatının aynı; bütün sıfatlar dediğimiz şeyler, zatının aynıdır. görüşlerini Mu tezile nin de benimsediğini söyler. Ona göre bu yolda müdafaada bulunsak, Hayır, Cenab-ı Hakk ın sıfatları vardır. Allah ilmiyle alim, kudretiyle kâdir, hayatıyla hayydır, 27 Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s

8 Doç. Dr. Ömer AYDIN 206 iradesiyle müriddir, kelamıyla mütekellimdir. diye, karşıtlarımıza söz söyleyecek olursak, bu esası kabul etmediklerini söyleyeceklerdir k, bu durumda sıfat meselesinden bahsetmenin bir anlamı yoktur. 30 Sonuç olarak bugün bizim muârızların, yani felsefecilerin ulûhiyet ve nübüvveti kabul etmediklerini, gerçekte bazı Tabiatçılar ı ulûhiyeti kabul ettiklerini, ancak, onların Allah dedikleri şeyin, yine tabiat olduğunu belirten Musa Kâzım Efendi, Bize en lâzım olan husus, Kelâm ilminin kitaplarını bugünkü ihtiyaçlara göre yazmaktır. 31 Çağın ihtiyaçlarına göre bir Kelâm kitabı yazmak için öncelikle muârızların ilimlerini bilmek gerektiğini vurgulayan Musa Kâzım, bugünkü bilgilerimizle müdafaaya yeltenirsek gülünç olacağımızı söyler. Ona göre bu hususta taassup göstermenin bir yararı yoktur; aksine zararı vardır. 32 d) Sonuç ve Değerlendirme XIX. yüzyılın ikinci yarısında ve XX. Yüzyılın başlarında batıdan gelen bazı fikir akımları Türkiye de yayılmaya başladı. Bu akımların etkisiyle Kelâm ilminde yenilenme düşünceleri ortaya atılmaya başlandı. Bu dönemde Materyalizm, Pozitivizm, Darvinizm ve Ateizm gibi akımlar İslâm dünyasında, özellikle Osmanlı devletinin hâkim olduğu yerlerde taraftar bulmaya başladı. Bu akımların ihtiva ettiği prensip ve ilkeler temel İslâm inançlarıyla uyuşmuyordu. Bu şartlar altında kelâmcılar, İslâm inançlarını savunma ve zararlı akımları eleştirme arayışına girdiler. XVII. yüzyıldan önce Osmanlı Devleti ve bütün İslâm dünyası, batıdaki bilimsel ve teknolojik gelişmelerin farkında değildi. XVII. Yüzyılın sonlarına doğru bazı Osmanlı aydınları batıdaki gelişmelerin farkına vararak yeni arayışlara girdiler da Tanzimat ın ilanıyla birlikte Osmanlı devleti kapılarını batıya açtı. Felsefi eğitim almak amacıyla Fransa, Almanya, İngiltere ve Amerika gibi devletlere öğrenciler gönderildi. Bu öğrenciler, batıda gelişen fikir akımlarının etkisinde kalarak bunları Osmanlı ülkesine taşıdılar. Aydınlanma çağından Fransız devrimine kadar gelişen fikirler Tanzimat tan sonra Osmanlı devletine girmeye başladı. Aydınlanma nın Türkiye deki temsilcileri İbrahim Şinasi ( ), Münif Mehmed Paşa ( ), Ali Suavi ( ) ve Ahmed Midhat Paşa ( ) gibi şahıslardı. Meşruitiyet döneminde ise Materyalizm, Pozitivizm, Mekanik Evrimcilik 30 Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s Musa Kâzım, Külliyat, s. 291.

9 Musa Kâzım Efendi Ve Kelâm İlminin Islahı 207 gibi konulardaki yayınlar arttı. Birçok Türk aydını bu konularda yazılar yazdılar. Baha Tevfik ( ), Beşir Fuat ( ), Ahmed Şuayb ( ), Memduh Süleyman ( ), Abdullah Cevdet ( ), Celal Nuri İleri ( ) vb. bunlardandır. 33 Hem medreselerdeki bozulma hem de batıdan gelen bu fikir akımlarının etkisiyle pek çok Osmanlı âlimi Kelâm da yenilik arayışlarına girmiştir ve bu konuda yazılar yazmışlar ve konuşmalar yapmışlardır. İslâm âleminde de bu arayışlar içinde olan Muhammed Abduh (ö. 1905), Seyyid Ahmed Han (ö. 1898), Şibli Numani (ö. 1914) ve Muhammed İkabl (ö. 1938) gibi şahsiyetlerin yanında, Osmanlı ülkesinde Abdullatif Harputi ( ), Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi ( ), İzmirli İsmail Hakkı ( ) gibi şahıslar da Kelâm da yenilik hareketinin öncülerindendir. Bunlar, yeni ilm-i Kelâm denemeleri yapmışlardır. Tebliğimizin konusu olan Musa Kazım Efendi de bu konuda bir konferans vermiş ve görüşlerini gündeme getirmiştir. Onun görüşleri ile yukarıdaki Kelâm ilminde yenileşmeyi savunanların görüşleri aynı doğrultudadır. Ancak Musa Kâzım ın da dediği gibi Kelâm ilmi tarihsel süreç içinde devamlı olarak kendini çağın ihtiyaçlarına göre yenileyen bir ilimdir. O halde bütün İslâmî ilimler içinde sadece Kelâm ilminin yenilenmesi dile getirilmiştir? Diğer ilimlerin yenişleşme ihtiyacı yok mudur? Meselâ tefsir ilminde, fıkıh ilminde yenileşme ihtiyacı yok muydu? Bunun çok değişik sebepleri olabilir. Bize göre en başta gelen sebep hastalığa teşhiste hata yapılmış olmasıdır. Zira Osmanlı devletinin çöküşü medreselerdeki bozulmaya, medreselerdeki bozulmanın sebeplerinden birinin de oralarda Kelâm kitaplarının okutulması gibi bir nedene bağlanmıştır. Halbuki bir devletin çöküşü tek bir sebebe irca edilemez. Bir devletin çöküşünün çeşitli sosyolojik ve siyasal sebepleri vardır. Öte yandan bir ülkede sadece bir kurumun geri kalmasıyla o ülke çökmez. Diğer kurumlar sağlam ise onu ıslah eder. Bilindiği üzere Osmanlı devleti ilk olarak gerilediği askeri alanda hissetmiştir. Savaşlarda yenilmeye başlayınca arayışlar içine girmiştir. Bu durumda devletin çöküşünden sadece medreseler sorumlu olamaz. Olsa olsa siyasal, sosyal, ekonomik ve ilmi alandaki gerilemenin mecmuunun bunda etkisi vardır. Eğer İslâmî ilimlerde bir yenileşme olacaksa, bu niçin dinamik bir ilim olan ve tarihsel süreçte devamlı surette kendini yenileyen Kelâm gibi bir ilimde olsun. Tefsir 33 Ömer Aydın, Kalam between Tradition and Change: The Emphasis on Understanding Calssical Islamic Theology in Relation to Western Intellectual Effects, Change and Essence, The Council for Research in Values and Philosophy, Washington D.C., 2005, s

10 Doç. Dr. Ömer AYDIN 208 niçin kendini yenilemesin? İçinde İsrailiyyat ve hurafe dolu olan tefsir kitapları söz konusu medreselerde okutulmadı mı? Zaten tefsir dediğimiz kitaplardan fıkhî, kelâmî konuları ve gramer bilgilerini çıkardığımız zaman geriye ne kalıyor? Sadece Kur ân-ı Kerim metni! Diğer pek çok İslâmî ilmin durumu da tefsirden pek farklı değil! Sonuç olarak Musa Kâzım ve benzeri zatlar, zaten Kelâm ilminin doğal yapısında bulunan bir hususu dile getirmişlerdir. İzmirli gibi yazarlar da bunun uygulamalı örneklerini vermişlerdir. İzmirli nin kitabına baktığımızda yeni adına bulabileceğimiz Materyalizm ve Pozitivizm in eleştirisinden başka bir şey değildir. Yapılan güncel olmayan bilgilerin alınmayarak eskinin bir özetinden ibarettir.