Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 67, Mart 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 67, Mart 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr. Vahdet ÖZKOÇAK Hitit Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü, Fiziki Antropoloji ABD. vahdetozkocak@hitit.edu.tr Sibel Hande HINÇAL Prof. Dr. Timur GÜLTEKİN Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Antropoloji Bölümü tgultekin@ankara.edu.tr Doç. Dr. Yener BEKTAŞ Ahi Evran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü ynrbektas@gmail.com 5-14 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARIN ANTROPOMETRİK DEĞERLERİ VE SOMATOTİPİK ÖZELLİKLERİ Antropometri ve somatotip çalışmaları özellikle küçük yaşlarda çocukların motor becerilerinin gelişimi, spora yatkınlık ve alışkanlık kazanması, fiziksel gelişimi ve sosyal iletişim becerilerinin gelişmesi açısından önemlidir. Bu çalışmanın amacı 5-14 yaş grubu çocuklarında antropometrik ve somatotip özelliklerin ortaya konmasıdır. Bu amaç doğrultusunda 27 Haziran- 24 Ağustos 2017 tarihleri arasında Ankara Üniversitesi Yüzme Havuzu nda yaz kursiyeri olan çocuklar örneklem grubu olarak seçilmiştir. Kursun devam ettiği 3 haftalık dönemde yaşları 5-14 arasında değişen 108 i kız 152 si erkek olmak üzere toplam 260 bireyin boy, ağırlık, tricep, subscapular, suprailiac ve baldır deri kıvrımı kalınlığı ile dirsek ve diz genişliği, gevşek biceps çevresi ve baldır çevresi ölçümleri alınmıştır. Antropometrik ölçüler International Biological Programme (IBP) ve Anthropometric Standardization Reference Manual (ASRM) in öngördüğü teknikler doğrultusunda alınmıştır. Analizler sonucunda çocuklarda cinsiyetler arası diz genişliğinde anlamlı fark olduğu (p<0.05), diğer antropometrik ölçülerde ise anlamlı bir farkın olmadığı göz- Öz

2 lenmiştir. Somatotip değerleri ise kızlarda (mezomorfik endomorf), erkeklerde (endomorfik mezomorf) olarak tespit edilmiştir. Anahtar kelimeler: Somatotip, Antropometri, Çocuk ANTHROPOMETRIC VALUES AND SOMATOTYPIC FEATURES OF 5-14 AGE GROUPS CHILDEN Abstract Anthropometry and somatotype studies are especially important to young ages childs with regard to skills of motor devolopment, increased of intelligence grade, acquisition of tedency and habit to sport, physiologic devolopment and progress of social communication skills. Purpose of this study is examinated anthropometric and somatotype characteristics in children between 5-14 ages group. In accordance with these purposes were choosed children who are summer trainees as the sample group at Ankara University Swimming Pool in 27 June- 24 Agust 2017 dates. Continuing on 3 week periods of course, weight, triceps, subscapular, suprailiac and calf skin fold thickness, elbow and knee width, flexed arm and calf circumference measurements were taken from totally 260 individuals who were 108 females and 152 males. Anthropometric measurements were taken in accordance with the techniques prescribed by the International Biological Program (IBP) and the Anthropometric Standardization Reference Manual (ASRM). In result of analyzes, it was observed significant difference in knee width measurement between genders (p<0.05) while it wasn t observed a significant difference in the other anthropometric measurements. For the somatotype values were determined as (mezomorphic endomorph) for females and (endomorphic mezomorph) for males. 54 Keywords: Somatotype, Antropometry, Child GİRİŞ Küçük çocuklarda fiziksel ve motor becerilerin, zihinsel ve sosyal yeteneklerin geliştirilebilmesi açısından antropometrik ölçümlerin yapılması ve bireylerin ona göre yönlendirilmesi çok önemlidir (Lidor ve ark., 2005). Somatotip vücut yapısının dış özellikleri dikkate alınarak yapılan fizik yapı öğelerine dayalı olarak belirtilen bir sınıflamadır ve değerler antropometrik ölçümler ile elde edilir. Somatotip, vücudun morfolojik özellikleri anlamına gelir ve endomorf (yağlı), mezomorf (kaslı), ektomorf (zayıf) olarak üç temel bileşene sınıflandırılır (Bektaş ve ark., 2007). Değerler, bir grup bireyin (bu bireyler farklı yaş gruplarından olabilirler) somatotip derecelendirmesi elde edildikten sonra sonuçlarının analizi şematik üçgen şeklindeki somatokartta gösterilir (Zorba, 2006). Düzenli fiziksel aktiviteler insan bedeninde çeşitli değişimlere yol açmakta ve bu veriler belirli bir egzersiz veya yüklenme programına katılan bireylerden elde edilmektedir (Sarıkaya ve Gürer, 2015). Düzenli spor yapmanın bedensel özellikleri değiştiridiği bilindiğinden bunu daha uzun süre ve yoğun yapan bireylerin fiziksel yapı ve işlevlerinde daha ileri seviyede değişimler olmasını beklemek doğaldır (Duyar ve ark., 1998). Spor branşları üzerine yapılan çalışmalardaki ilerlemeler antropometrik ölçümlerin bir sonucudur. Bu sebeple sporda bu ölçümlerin yapılması ve antropometrik karakterlerin belirlenmesi önemlidir (Ayan ve

3 Mülazımoğlu, 2009). Fakat bu tür ölçümler ve çalışmala yaparken ölçülerin doğru alımı ve analizi bu alandaki metodolojik sorunların ortaya çkmasına neden olmaktadır. Ülkemizde bununla ilgili çalışmalar sınırlı olduğundan yapılan bu çalışma diğer çalışmalara kaynak olması açısından önemlidir. Bu çalışma tüm metodolojik sorunları gözönünde bulundurarak 5-14 yaş arası yaz kampına katılan kız ve erkek bireylerin antropometrik ve somatotip yapılarını ortaya koymak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Ülkemizde bu konuyla ilgili çalışmalar sınırlı olduğundan yapılan bu çalışma diğer çalışmalara kaynak olması açısından önemlidir. MATERYAL VE METOD Materyal Çalışma yüzme sporu yapan, lisansı olmayan ve profesyonel olmayan bireyler üzerinde yapılmıştır. 27 Haziran- 24 Ağustos 2017 tarihlerinde Ankara Üniversitesi Yüzme Havuzu nda yaz kursiyeri olan çocuklar örneklem grubu olarak seçilmiştir. Kursun devam ettiği 3 haftalık dönemde yaşları 5-14 arasında değişen yaş ortalaması 8,85±2,05 yıl olan 108 i kız, yaş ortalaması 8,30±1,84 yıl olan 152 si erkek olmak üzere toplam 260 birey çalışma materyalini oluşturmaktadır. Metod Antropometrik ölçümlerin alınması: Anthropometric Standardization Reference Manual (ASRM) ve International Biological Programme ın (IBP) öngördüğü teknikler doğrultusunda alınmıştır (Weiner ve Lourie 1969, Tanner vd., 1969).Kız ve erkek bireylerden antropometrik ölçüleri, Holtain marka skinfold caliper ile mm değerinden deri kıvrımı kalınlığı (D.K.K.) ölçüleri (triceps D.K.K., biceps D.K.K., subscapula D.K.K., suprailiac D.K.K., calf D.K.K.), Martin tipi antropometre ile boy uzunluğu ölçümleri, ±100 grama duyarlı dijital tartı (TANITA BF-556 Body Fat Monitor) ile ağırlık ölçümleri, mezura ile cm olarak çevre ölçümleri (gevşek ve kasılı üst kol çevresi ve baldır çevresi), çap pergeli ile mm cinsinden genişlik ölçümleri (femur, humerus) alınmıştır. Bireyler yaz kampında spor yaptıkları için şort ve tişört kıyafetleri ile ölçümleri alınmıştır. Bu ölçümlere göre BMI (Beden Kitle İndeksi) ise vücut ağırlığının boyun karesine bölünmesiyle elde edilmiştir (Vücut Kitle İndeksi=Vücut Ağırlığı(kg)/ Boyun karesi(m²)). 55 Somatotipin belirlenmesi: Yapılan antromopetrik ölçümlerin somatotip değerlerini bulmak için Heath ve Carter ın (Carter and Heath, 1990) somatotipik karakterin belirlenmesi amacıyla geliştirilmiş ve her alanda kullanılabilen oranları baz alınmıştır. Endomorfi = * x * x * x3 (x = triceps dkk + suprailiac dkk + subscapula dkk) Boy Düzeltme Formülü = x * / boy (cm) Mezomorfi = [ * dirsek genişliği - bicondylarhumerus (cm) * diz genişliği - bicondylarfemur (cm) * kol çevresi (cm) * baldır çevresi (cm)] [boy (m) * 0.131] Ektomorfi = (Boy-ağırlık oranı) * (Boy-ağırlık oranı = Boy / 3 Ağırlık)

4 Verilerin İstatistiksel Analizi Tüm veriler SPSS 20 programına aktarılmış ve değişkenlerin normal dağılıp dağılmadığı tespit edilerek istatistiksel analizler yapılmıştır. Cinsiyet ve yaş değişkenleri arasındaki farkları anlamak için verilere Bağımsız Örneklem t-testi yapılmıştır. Somatotip hesaplamaları Somatotype 3.2 programı ile Heath ve Carter tekniğine göre elde edilmiştir. BULGULAR 5-14 yaş grubu kız ve erkek bireylerin antropometrik ölçüm verileri Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1: Cinsiyetlere Göre Antropometrik Ölçüm Tablosu ÖLÇÜMLER KIZ (N=108) ERKEK (N=152) (5-14 yaş) Ort. S.S. Ort. S.S. p Yaş 8,85 2,05 8,30 1,84 Ağırlık (kg) 34,42 13,60 33,53 10,82,560 Boy (cm) 132,62 13,79 131,56 11,33,497 Triceps d.k.k. (mm) 12,71 4,76 11,93 4,85,200 Subscapular d.k.k. (mm) 10,89 5,19 9,79 4,68,075 Suprailiac d.k.k. (mm) 11,80 5,43 10,98 5,78,252 Baldır d.k.k. (mm) 28,54 4,53 28,05 4,32,377 Dirsek genişliği (cm) 4,82 0,61 4,95 0,56,068 Diz genişliği (cm) 7,41 0,99 7,78 0,77,001 Gevşek biceps çevresi (cm) 21,95 3,99 21,54 3,66,391 Ayakta baldır çevresi (cm) 28,54 4,53 28,05 4,32, Tablo 1 e göre yaş kızlarda 8,85±2,08 yıl, ağırlık 34,42±13,60 kg, boy 132,62±13,79 cm, triceps d.k.k. 12,71±4,76 mm, subscapula d.k.k. 10,89±5,19 mm, suprailiac d.k.k. 11,80±5,43 mm, baldır d.k.k. 28,54±4,53 mm, dirsek genişliği 4,82±0,61 cm, diz genişliği 7,41±0,99 cm, gevşek biceps çevresi 21,95±3,99 cm, ayakta baldır çevresi 28,54±4,53 cm olarak belirlenmiştir. Erkeklerde ise yaş 8,30±1,84 yıl, ağırlık 33,53±10,82 kg, boy 131,56±11,33 cm, triceps d.k.k. 11,93±4,85 mm, subscapula d.k.k. 9,79±4,68 mm, suprailiac d.k.k. 10,98±5,78 mm, baldır d.k.k. 28,05±4,32 mm, dirsek genişliği 4,95±0,56 cm, diz genişliği 7,78±0,77 cm, gevşek biceps çevresi 21,54±3,66 cm, ayakta baldır çevresi 28,05±4,32 cm olarak belirlenmiştir. Ölçümler arasında cinsiyetler arasında anlamlı fark bulunamamış ancak diz genişliği ölçümünde cinsiyetler arasında anlamlı fark bulunmuştur (p<0.05).

5 Şekil 1: Kız Bireylerde Somatotip Dağılımı ( ) 57 Şekil 2: Erkek Bireylerde Somatotip Dağılımı ( Şekil 1 e göre kız bireylerde somatotip değerleri (mezomorfik endomorf) olarak, Şekil 2 ye göre erkek bireylerde ise (endomorfik mezomorf) olarak bulunmuştur.

6 TARTIŞMA Ülkemizde yapılan çalışmalarda Ozlu ve Akkuş (2016) yaşları 23,29 yıl olan 31 erkek yüzücüde somatotip değerlerini olarak bulmuştur. Kabakçı ve Yücel yılında baleye uygun olan ve olmayan 8-11 yaş grubu kızların somatotip analizlerini yapmıştır. Baleye uygun olan kızlarda mezomorf özellikler ağır basarken uygun olmayan kızlarda çevre, çap ve deri altı yağ kalınlık ölçüleri daha yüksek çıkarak endomorf özellikler ağır basmıştır (Kabakçı ve Yücel, 2016). Ayan ve Erol (2016), milli Türk yıldız erkek basketbolcularında somatotip değerleri olarak mezomorf yapıda bulmuştur. Bektaş ve ark. (2007) yaşları 13,84±4,34 yıl olan 37 kız basketbol sporcusunun somatotip değerlerini olarak bulmuşlardır. Ayan ve Kavi (2016), yaş ortalaması 11±1 olan 51 kız yüzücü üzerinde yaptıkları çalışmada somatotip değerleri olarak bulmuştur. Söğüt ve ark. (2004) Türkiye de yaptıkları farklı genç erkek tenis sporcuları üzerindeki çalışmada bir grubu (mezomorf) olarak başka bir grubu da (dengeli) olarak bulmuşlardır. Apti (2010) yaş arası 122 erkek futbolcuda somatotip değerleri olarak bulmuştur. Küçük çocuklarda fiziksel ve motor becerilerin, zihinsel ve sosyal yeteneklerin geliştirilebilmesi açısından antropometrik ölçümlerin yapılması ve bireylerin ona göre yönlendirilmesi çok önemlidir (Lidor ve ark., 2005). Pekel ve ark. (2006) spor yapan yaş arası kız ve erkek çocuklarda antropometrik somatotipik değerleri incelemiştir. Somatotip değerler erkeklerde (mezomorfik ektomorf), kızlarda ektomorf olarak bulunmuştur. Bu sonuçlar çalışmamızdaki sporcuların somatotip değerleri ile benzerlik göstermektedir. 58 Ayan ve Mülazımoğlu (2009) yaptıkları çalışmada yaş ortalaması 9 yıl, ağırlık 30,67 kg ve boy 133,01 cm olan erkek bireylerde suprailiac D.K.K. 10,88±3,98 mm, dirsek genişliğini 5,17±0,57 cm, diz genişliğini 7,93±0,69 cm olarak bulunmuştur. Bu sonuçlar yaptığımız çalışmadaki aynı ölçümler ile benzerlik göstermektedir. Aynı şekilde somatotip değerleri de (endomorfik mezomorf) olarak bulmuştur. Çalışmamızdaki erkek bireylerin somatotip değerleri ile yakınlık göstermektedir. Ayan ve Mülazımoğlu (2010) yaş ortalaması 9 yıl olan ağırlıkları 29,54±6,48 kg boyları 131,86±6,33 olan kız bireylerde suprailiac d.k.k. 11,52±2,99 mm, diz genişliğini 7,54±0,67 cm, dirsek genişliğini 4,97±0,56 cm olarak bulmuşlardır. Bu antropometrik değerler çalışmamızdaki kız bireylerin ölçüm değerleri ile benzerlik göstermektedir. Somatotip değerlerini ise (mezomorfik endomorf) olarak bulmuşlardır. Bu sonuç çalışmamızdaki kız bireylerin değerleri ile benzerlik göstermektedir. Polat ve ark. (2009), ağırlıkları 32,60±6,18 kg, boy uzunluğu 137,07±4,50 cm olan futbol oynayan 9-11 yaş arası erkek çocuklarda yaptığı çalışmada somatotip değerleri olarak mezomorfi oranı yüksek bu grupla çalışmamızdaki erkek bireylerin somatotip ölçümleri benzememektedir. Behdari ve ark. (2016) tenis sporu yapan 9-12 yaş arası erkek bireyde somatotip değerlerini mezomorf-endomorf olarak belirlemiştir. Çalışmamızda erkeklerde mezomorfi bileşeni biraz daha baskındır.

7 Gür ve ark. (2016) spora yatkınlıklarını ölçmek üzere yaş ortalaması 9 yıl, ağırlık 29,62± 6,17 kg, boy 131,30±6,50 cm olan kız çocuklarında diz genişliği 7,62±0,62 cm, dirsek genişliği 5,04±0,47 cm olarak bulunmuştur ve bu ölçümler çalışmamızla benzerlik gösterir. Somatotip değerleri ise olarak endo-mezo bulmuşlardır. Çalışmamızdaki spor yapan kız çocuklarının endomorfi komponenti daha yüksek bulunmuştur. Canlı (2017), yaptığı çalışmada basketbol oynayan yaş arası ergen çocuklarda somatotip değerlendirmelerinde endomorf-mezomorf (4-4-2) komponentini yüksek bulmuştur. Ayan ve Kavi (2016), yaş ortalaması 11 yıl olan kız yüzücülerde somatotip değerlerini (endomorfik mezomorf) olarak buluştur. Çalışmamızdaki değerler ile benzer sonuçlar vermektedir. Sözen ve ark. (2016) yaş ortalaması 9 yıl olan kız ve erkek çocuklar üzerinde yaptıkları çalışmada kızlarda calf 28,30 cm dirsek genişliğini 4,85 cm, diz genişliğini 7,51 cm, erkeklerde dirsek genişliğini 5,31 cm, diz genişliğini 8,29 cm olarak bulmuştur. Antropometrik ölçüler çalışmamızın sonuçları ile benzemektedir. Kızlarda somatotip 2-4-3, erkeklerde olarak bulunmuştur. Bu sonuçlar ile kızların sonuçları benzememekte ancak erkeklerin sonuçları ile benzerlik göstermektedir. SONUÇ Bu çalışmada, 5-14 yaş grubu çocuklarda antropometrik ve somatotipik özellikler belirlenmiş cinsiyetler ile karşılaştırılmıştır. Yapılan bu ölçüm çalışmasının sonuçları çocukların velilerine dağıtılarak ölçüm konusunda ve spor yapan bu bireylerin hangi somatotitipik bileşeni taşıdığı konusunda bilgi verilmiştir. Böylelikle aile bireyleri daha sağlıklı ve spora yatkın çocuklar yetiştirmek konusunda teşvik edilerek hem beslenme alışkanlıklarının düzeltilmesi hem de sporda motorsal faaliyetlerin ve becerilerin artarak bireylerin sosyal yaşantısına olumlu yönde etki etmesini sağlamak amacı güdülmüştür. Ayrıca gelişme çağında vücut postürü çeşitli dış ve genetik faktörlerden dolayı etkilenebilmekte, bu da ilerleyen yaşlarda postür bozukluğuna ve bundan kaynaklı bazı rahatsızlıklara sebep olabilmektedir. Yapılan erken yaştaki spor faaliyetleri ile bunun önüne geçilebilmektedir. Bu nedenle yapılan ve yapılacak olan antropometri çalışmaları çok önemlidir. Bu çalışmanın daha sonra yapılacak olan bu konudaki çalışmalara da yardımcı olarak hem bilimsel hem de toplumsal anlamda fayda sağlaması hedeflenmiştir. 59 Çalışmanın sonuçlarında spor yapan kız bireylerde somatotip değerler mezomorfik endomorf, erkeklerde ise endomorfik mezomorf olarak bulunmuştur. Antropometrik ölçümlerinde ise cinsiyetler açısından sadece diz genişliğinde anlamlı derecede fark bulunmuştur. Cinsiyetler arasında genel olarak fazla farkların çıkmaması henüz ergenlik yaşına gelmemiş olmalarından ve bundan dolayı da ayırıcı fiziksel özelliklerin henüz oluşmamasından kaynaklanmaktadır. KAYNAKLAR Apti, A., (2010), Yaş Erkek Futbolcularda Somatotip ve Vücut Kompozisyonunun Aerobik Performans ve Yaşanan Sportif Yaralanmalar İle İlişkisinin Değerlendirilmesi, Fırat Tıp Dergisi 2010; 15 (3): Ayan, V., Mülazımoğlu, O., Dilek., E., (2009), Basketbol Yetenek Test Bataryası Geçerlik ve Güvenilirlik Çalışması, Niğde Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi C:2, Sayı 2., s.s

8 Ayan, V., Mülazımoğlu, O., (2010),Sporda Yetenek Seçimi Ve Spora Yönlendirmede 8 10 Yaş Grubu Kız Çocuklarının Fiziksel Özelliklerinin ve Bazı Performans Profillerinin İncelenmesi (Ankara Örneği), Niğde Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi C:4, Sayı 3., s.s Ayan, V., Kavi, N., (2016), 8-14 Yaş Arası Kız Yüzücülerin Somatotip ve Yatay Sıçrama Özelliklerinin İncelenmesi, İnternational Journal of Science and Sport, s Behdari R., Zorba E., Göktepe, M., Bayram, M., (2016), 9-12 Yaş Masa Tenisçilerin Vücut Kompozisyonu, Antropometrik ve Somatotip Özelliklerinin Belirlenmesi, Spor ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 3(1): Bektaş, Y., Özer, K.,B., Gültekin T., Sağır, M., Akın, G., (2007), Bayan Basketbolcuların Antropometrik Özellikleri: Somatotip ve Vücut Bileşimi Değerleri, Niğde Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, C.1, s. 2. Canlı, U., (2017), The Effect of Somatotype Profiles of Adolescent Basketball Players on Biomotoric Characteristics and Ability, Journal of Sports and Physical Education, vol: 4 (1), pp: Carter, J. E. L., Heath, B. H., (1990), Somatotyping - Development and Applications. Cambridge University Press. Duyar, İ. Gültekin, T., Özener, B. (1998). Farklı Kategorilerdeki Basketbolcuların Somatotip ve Beden Bileşimi Özellikleri Yönünden Karşılaştırılması, 5. Uluslararası Spor Bilimleri Kongresi, Ankara, 5-7 Kasım (1998), s Gür, F., Ayan, V., Yüksek, S., (2016), Kız Çocuklarının Futbol Branşı İçin Somatotip ve Performans Özelliklerinin İncelenmesi, Uluslarası Kültür ve Spor Bilimleri Dergisi, 4(SI 1): Kabakçı, A. G., Yücel, A. H., (2016), Somatotype Analysis Of Students Who Will Be Trained For Classical Ballet, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 41(4): Lidor, R., Falk, B., Arnon M., Cohen Y., Segal G. ve Lander Y., (2005). Measurement of Talent in Team Handball: The Questionable Use Of Motor And Physşcal Tests, Journal of Strenght and Conditioning Research, 19 (2), Ozlu, M., Akkuş, H., (2016), Effects of The Anthropometric and Kinematic Parameters on 50m Freestyle Swimmig Performances, Turkish Journal of Sport Sciences, 18(1): , Konya. Pekel, H.A., Bağcı, E., Güzel, N. A., Onay, M., Balcı Ş.S., Pepe, H., (2006), Spor Yapan Çocuklarda Performansla İlgili Fiziksel Uygunluk Test Sonuçlarıyla Antropometrik Özellikler Arasındaki İlişkilerin Değerlendirilmesi, Kastamonu Eğitim Dergisi, cilt: 4 (1): Polat, Y., Çınar, V., Şahin, M., (2009), Futbolcu Çocukların Antropometrik Özellikleri İle Somatotiplerinin İncelenmesi, E-Jornal of New World Science Academy, 4(4): Sarıkaya ve Gürer (2015), Aktif Olarak Spor Yapan Badminton ve Tenisçilerin Bazı Fiziksel Özelliklerinin Karşılaştırılması, ASOS Journal, Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s

9 Sözen H., Arı E., Cevahiroğlu B., (2016), IMUCO 2016, April 21-22, Page 534. Tanner, J.M., Hiernaux, J., Jarman, S., (1969), In Human Biology: A Guide to Field Metods, London. Weinner, J. S., Lourie, J. A., (1969), In Human Biology: A Guide to Field Metods I.B.P. Handbook No. 9, Oxford: Blackwell Scientfic Publications. Zorba, E., (2006),Vücut Yapısı Ölçüm Yöntemleri ve Şişmanlıkla Başa Çıkma, Morpha Kültür Yayınları, İstanbul, s