T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ TV DÜŞEY KATI ANKARA 2006

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...i AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ TV DÜŞEY KATI Düşey Katın İşlevi Düşey Katın Blok Şeması Düşey Saptırma Devresi Düşey Osilatör Devresi Düşey Sürücü Devresi Düşey Çıkış Devresi Hz. Televizyonlar...8 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...13 ÖĞRENME FAALİYETİ DÜŞEY KAT AYARLARI Düşey Osilatör Frekans Ayarı Yükseklik Ayarı Üst ve Alt Linerite (Doğrusallık) Ayarı Düşey Pozisyon Ayarı...18 UYGULAMA FAALİYETİ...19 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...20 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...21 ÖĞRENME FAALİYETİ DÜŞEY KATTAN KAYNAKLANAN ARIZALAR Arızaların Teşhis Edilmesi Arızanın Giderilmesi...22 UYGULAMA FAALİYETİ...24 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...28 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...29 MODÜL DEĞERLENDİRME...30 CEVAP ANAHTARLARI...32 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...34 KAYNAKÇA...35 i

4 AÇIKLAMALR AÇIKLAMALAR KOD 523 EO 0103 ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/24 Elektrik Elektronik Teknolojisi Görüntü ve Ses Sistemleri TV Düşey Katı TV düşey katı ile ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Yatay kat modülünü almış olmak Televizyon monitör projeksiyon TV Düşey (vertical) çıkış katının arızalı olup olmadığını kontrol etmek ve arızaları gidermek. Genel Amaç Düşey katın yapısını tanıyarak, düşey kattan kaynaklanan arızaları tespit edip ve onarabileceksiniz. Amaçlar Televizyon ve projeksiyon TV düşey katın yapısını ve onu oluşturan katların çalışmasını öğrenebilecektir. Televizyon ve projeksiyon TV düşey katın ayarlarını yapabilecektir. Televizyon, monitör ve projeksiyon TV düşey (vertical) katının arızalarını tespit ederek giderebileceksiniz. Arızalı cihaz, ölçü aleti, cihazın elektronik şeması, osiloskop, kapasitemetre, el aletleri Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı(uygulama, sorucevap, test, çoktan seçmeli, doğru yanlış vb) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri değerlendirecektir. ii

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Görüntü sistemlerinin yaşadığımız dünyada bilgiye ulaşmakta ne kadar önemli ve elzem olduğu tartışılmaz. Televizyon, monitör projeksiyon cihazlarda görüntünün oluşabilmesi için, resmin ekranda tarama şeklinde oluştuğu bilinmelidir. Tarama işlemi yatay(horizantal) ve düşey(vertical) katlar ile yapılmaktadır. Burada elde edilen gerilimler resim tüpünün yatay ve düşey saptırma bobinlerine uygulanarak resmin ekranda oluşmasını sağlar. İşlem bir sayfa yazı yazmak gibidir. Sayfanın sol üst köşesinden yazım başlar, sağ altta biter. Ekran taraması da; elektriksel sinyale çevrilmiş resim bilgisine göre, elektron tabancalarından çıkan elektron hüzmelerinin ekranı taramasıyla resim oluşturur. Bu mesleği icra edecek kişi, bu katların çalışma prensibini öğrenmelidir. İlgili ayarları yapabilmelidir. Görüntüye göre, bu katta olabilecek arızayı tespit edip gerekli onarımını yapabilmelidir. Görüntü, birçok bilim dalının bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. Ortaya çıkan görüntü sistemlerinde tarama yapmak, katta yapılan işlemleri bilmek ve öğrenmek, bize bilgiden daha fazla şeyler vermektedir. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-1 Düşey katın yapısını ve onu oluşturan katların çalışma prensiplerini öğreneceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Teknik kitaplar satan kitapçılar ve üniversite kütüphanelerinde görüntü sistemleri ile ilgili kaynakları araştırınız. Herhangi bir TV yetkili servisiyle irtibata geçip ilgili konuyu araştırınız. İmkânlar dahilinde TV üreten fabrikalarla irtibata geçip ilgili konuyu araştırınız Düşey Katın İşlevi 1. TV DÜŞEY KATI Kamera ile resim işareti elde edilirken tarama ve senkronizasyon işaretleri de ilave edilir. Tarama senkron palsleri, televizyonda(alıcıda) resmin tekrar elde edilmesinde kullanılır. Saptırma devrelerinin (Yatay ve Düşey Katlar) çalışabilmesi için gerekli olan senkron sinyalleri vericiden gönderilen senkron palslerinden elde edilir. Saptırma devreleri resim tüpünde elektron hüzmelerinin yönlendirilmesinde kullanılır. Düşey saptırma devreleri(resim tarama devresi ), resmi meydana getiren elektron demetini düşey doğrultuda saptırmak için resim tüpünde bulunan düşey saptırma bobinine gerekli testere dişi akımı verir. Bu sinyal şekil 1.1 de gösterilmiştir. Elde edilen bu akımın frekansı 50 Hz. dir. Tarama saykılın pozitif alternansında ekranın yarısı ve negatif alternansında diğer yarısı taranır ve tekrar tarama için geri dönüş süresinden(flyback pulses) yararlanılır. Şekil 1.1: Testere dişi dalga şekli Televizyon alıcısının düşey(vertical) frekansı, resim yüksekliği, resim lineritesi(doğruluğu) ayarları bu katı oluşturan devreler ile yapılır. 3

8 1.2. Düşey Katın Blok Şeması Düşey(vertical) katın blok diyagramı şekil 1.2 de görülmektedir. Düşey katı; düşey osilatör devresi, düşey sürücü devresi ve düşey çıkış devrelerinden oluşmaktadır. Şekil 1.2: Düşey katın blok şeması Yatay ve düşey senkronizasyon darbeleri, birleşik görüntü sinyalinden senkron ayırıcı devresi ile ayrılır. Yatay ve düşey senkronizasyon darbeleri daha sonra filtrelerle ayrılarak yatay ve düşey katlara verilir Düşey Saptırma Devresi Saptırma devreleri, resmin ekranda oluşmasını sağlar. Bunun için ekran, yatay ve düşey olarak taranır. Yatay tarama frekansı 15625Hz. ve düşey tarama frekansı 50Hz. dir. Düşey saptırma devresi(resim tarama-oluşturma devresi); resmi oluşturan elektron hüzmesini düşey doğrultuda saptırmak için, düşey saptırma bobinlerine uygulanması gereken testere dişi akımı üretir (şekil 1.1). Böylelikle ekranda resmin oluşmasını sağlanır. Düşey saptırma devresi üç bölümden oluşur. Bu durum şekil 1.2 de mavi alan içinde gösterilmiştir. Bunlar; Düşey osilatör devresi Düşey sürücü devresi Düşey çıkış katıdır. Bu devreler aşağıda sırasıyla ayrıntılı biçimde anlatılmıştır Düşey Osilatör Devresi Resmin ekranda oluşmasını sağlayan, düşey saptırma için gerekli 50Hz. lik testere dişi sinyal düşey osilatör devresi ile üretilir. 4

9 Senkron ayıklayıcı devre ile ayıklanan bu sinyalin şekli, kare dalgadır. Birbiri ardına gelen kare dalga şeklindeki düşey senkron palsleri(şekil1.3), integral devreye uygulanır. RC devresinden oluşan İntegral devre ile gelen kare dalga, sinyali testere dişi sinyale çevirir. Aynı zamanda yatay senkron palslerinin geçişini engeller. Düşey osilatör frekansı 50Hz. in altında ya da üstünde bir değerde olması durumunda resim aşağı ya da yukarı doğru kayacaktır. Şekil 1.3: Düşey osilatör devresi Şekil 1.3 te tıkanmalı osilatör devresi ile yapılan, düşey osilatör devresi görülmektedir. Bu devre ile senkron palslerinin seviyesine göre transistör ya iletimdedir ya da kesimdir. Transistör, kesimde iken C3 kondansatörü, R3 ve R4 üzerinden şarj olur. C3 ün kapasitesi ve R3, R4 dirençleri büyük seçildiği için, C3 kondansatörün uçlarındaki gerilim lineer olarak yükselir. Transistör, iletime geçtiğinde C3 hızla deşarj olur. Senkron palsi kesildiğinde kondansatör tekrar şarj olur. Bu olay sürekli meydana gelerek osilasyonu meydana getirir. 50 Hz. lik düşey senkron palsleri ile testere dişi 50 Hz. frekanslı testere dişi düşey osilatör sinyalleri elde edilir(şekil 1.3 te düşey osilatör sinyali). Devredeki R4 direnci ile kondansatörün şarj gerilimi değiştirilir. Böylelikle R4 ile resim yüksekliği ayarlanabilir. R2 direnci ile osilatör frekansı ayarlanır. 5

10 Düşey Sürücü Devresi Şekil 1.4: Düşey sürücü devresi Osilatör devresi çıkışındaki testere dişi dalganın genliği, düşey çıkış katını sürmek için yeterli değildir. Bu olumsuzluğu ortadan kaldırmak için düşey sürücü devresi ile testere dişi dalga sinyalin seviyesini yükseltir. Bu işlem, şekil 1.4 te görülen iki transistörlü bir amplifikatör ile yapılmaktadır. Düşey sürücü devresi, testere dişi dalgada meydana gelebilecek bozuklukları (distorsyon) giderir. A noktasında testere dişi dalga vardır. Testere dişi dalganın yeterli kararlılıkta olabilmesi için, C1 kondansatörün kapasitesi büyük seçilir. Böylece sinyalin doğrusallığı sağlanmış olur Düşey Çıkış Devresi Düşey çıkış devresi düşey sürücü devre çıkışındaki testere dişi dalga şeklini yükselttikten sonra, sinyali tüpün boyun kısmına yerleştirilmiş düşey saptırma bobinlerine uygular. Şekil 1.5: Düşey çıkış devresi 6

11 Düşey çıkış devresinin çıkışında; resmin oluşması için gereken düşey saptırma bobinlerine uygulanmak üzere 50 Hz. frekanslı bir testere dişi akım vardır. Şekil 1.5 te T1 ve T2 transistörleriyle push-pull amplifikatör ile yapılmış çıkış katı görülmektedir. Testere dişi dalganın pozitif alternansında T1, negatif alternansında T2 transistörü iletimdedir. Yatay tarama işlemi testere dalga sinyalin, pozitif alternansta ekranın tek sayılı taraması, negatif alternansta çift sayılı taraması yapılır. T1 iletimde iken I 1 akımı C kondansatörünü şarj ederek düşey saptırma bobinlerine akar. Bu durumda ekranda görüntünün oluşmasını sağlayan taramanın ilk yarısı yapılır. Taramanın diğer yarısı için; testere dişi dalganın negatif alternansında T2 transistörü iletime geçer. C kondansatörü şarj olur ve akım I 2 yönünde(ters yönde) düşey saptırma bobinine akar. Böylece düşey saptırma bobinlerine uygulanan testere dişi dalga sinyalin bir periyodu ile elektron demetini geçerek taramanın bir bölümü olan tek sayılı tarama yapılır. İkinci periyotta ise çift sayılı tarama yapılarak geçmeli tarama işlemi yapılmış olur(şekil1.6). Düşey(resim) tarama frekansı 50 Hz. olduğuna göre iki saykılda bir tam tarama yapılır. Bu durumda bir saniyede 25 tam resim ekranda oluşur. Şekil 1.5 teki dalga şeklinde geri dönüş zamanı gösterilmiştir. Bu an tek veya çift sayılı taramalardan birinin bitiminde elektron hüzmesinin tekrar ekranın sol başına dönmesi için gereken süredir. Düşey tarama süresi; 1/50 = 20 milisaniye (ms) dir.bu sürenin 19ms nde tarama, 1ms nde geri dönüş işlemi yapılır. Şekil 1.6 da düşey tarama sinyali görülmektedir. Burada; Time/Div=5ms., Yatay kare sayısı=4 olduğu görülmektedir. Periyot T=Time/Div. Y.K.S.= = sn. olarak hesaplanır. Buradan frekansı f=1/t formülü ile hesaplarsak f=1/ =50 hz. olur. Şekil 1.6: 50 Hz. frekanslı düşey tarama sinyalinin osilaskoptaki görüntüsü 7

12 Hz. Televizyonlar Bu tip televizyonların düşey osilatör frekansı 100 Hz dir. İnsan gözünün, saniyede 16 resmi takip edebildiği test edilmiştir. Sinemada resmin frekansı 24 Hz. dir. Yani saniyede 24 adet resim geçmektedir. Bu da resimler arasındaki geçişleri hissetmememizi sağlar. Görüntünün beyinde bir süre saklanması ve devam etmesi ile 16 nın üzerindeki resimler, devamlıymış hissini vermektedir. Şekil 1.7 de televizyon sisteminde resmin oluşması için yapılan geçmeli tarama işlemi görülmektedir. 50 Hz. televizyonlarda saniyede 25 tam resim ekranda oluşturulmaktadır. Ekran yatayda önce 625 satıra bölünmüştür. Ekran tek ve çift sayılı satırlar şeklinde ayrı ayrı taranmak sureti ile resim oluşur. Bu tip taramaya geçmeli tarama denir. Düşey osilatör frekansı 50 Hz. olduğuna göre saniyede 50 resim taramasının yapıldığı anlaşılır. Bunların 25 tanesi tek sayılı satır taraması diğer 25 tanesi de çift satır taramasıdır. 100 Hz. lik televizyonlarda ise saniyede 100 resim taraması yapıldığı anlaşılır. Bu durumda yine saniyede 50 tam resim ekrana geldiği anlaşılır. Bu da resmin ekranda daha duru ve net bir şekilde oluşmasını sağlar. Örnek: 100 Hz TV Düşey Saptırma Devresi 625 satır taraması Şekil 1.7:Geçmeli tarama DDP 3315c entegresi dijital görüntüleme ve saptırma işlemcisidir. Şekil 1.8 de görüldüğü üzere düşey senkronizasyon palsini ayıklar (sync processing). Frekans çitleyicide bu sinyalin frekansı 100 Hz yapılır(freq. Doubling). Daha sonra bu sinyal testere dişi sinyale çevrilir(sawtooth). Buradan aktif ayar devresine gelir. Sinyal koruyucu devresinden geçerek düşey çıkış entegresine gelir(stv9379). 8

13 Şekil 1.8:DDP 3315C entegresinin blok diyagramı Şekil 1.9: STV 9379 un yapısı ve pinleri 9

14 Şekil 1.10: STV 9379 un iç yapısı ve devresi Besleme gerilimi 50 volt, fyback(geri uçuş) gerilimi 100 volttur. Burada sinyalin genliği yükseltilerek düşey saptırma bobinine gönderilir. Şekil 1.11: Düşey kat sinyalleri 10

15 Örnek: 50 Hz TV Düşey Saptırma Devresi TDA8174 entegresi 50 Hz düşey senkronizasyon palsini Rampa generatöründe işleyerek testeredişi sinyal elde edilir(şekil1.13). Amplifikatör katında sinyali düşey saptırma bobinini sürecek seviyeye getirir. Resim taramasında geri dönüş için içerisinde flyback devresi bulunur. Besleme gerilimi 35 volt, çıkış gerilimi 18 Vp-p tir. Şekil 1.12: TDA8174 ün yapısı ve pinleri Şekil 1.13: TDA8174 ile yapılan düşey saptırma devresi 11

16 Şekil1.14:Düşey kat sinyalleri 12

17 ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI Aşağıdaki cümleleri doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz. 1. (.)Düşey osilatör devresinde elde edilen frekans 50Hz. dir. 2. (.)Düşey kat; düşey osilatör,düşey sürücü,düşey çıkış katından oluşur. 3. (.)Resmin ekranda oluşması için sadece yatay tarama yapılır. 4. (.)Düşey osilatör devresinin girişine senkron ayırıcı devre ile ayrılan kare dalga senkronizasyon darbeleri gelir. 5. (.)Düşey osilatör devresinde elde edilen testere dişi dalga ile ekran yatay olarak taranır. 6. (.)Düşey osilatör frekansının ayarı düşey sürücü katında yapılır. 7. (.)Düşey osilatör devresinde elde edilen testere dişi dalga sinyalin genliği, düşey çıkış katını sürecek seviyede değildir.bu nedenle, araya bir sürücü devresi konulmuştur. 8. (.)Düşey çıkış katında genliği yükseltilen testere dişi dalga sinyal, resim tüpünün yatay saptırma bobinlerine uygulanır. 9. (.)Elde edilen testere dişi dalga sinyal ile ekran taraması ve geri dönüş işlemleri yapılır. 10. (.)100 Hz. televizyon ekranından saniyede 50 resim geçer. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 13

18 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-2 Düşey kat ayarlarını yapmayı öğreneceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Herhangi bir TV yetkili servisiyle irtibata geçip düşey katta meydana gelebilecek arızaları, ayar işlemlerini araştırınız. İmkânlar dahilinde TV üreten fabrikalarla irtibata geçip düşey katta gerekli ayar işlemlerini araştırınız. 2. DÜŞEY KAT AYARLARI Televizyon alıcısının düşey(resim) frekansı, düşey yüksekliği ve resim lineritesi(doğrusallığı) ayarları bu devreye bağlı trimpotlarla(trimer direnç) yapılır. Şu an üretilen televizyonların bu ayarları kumandadan belli kodlar girilerek yapılmaktadır. Monitörlerde de bu tip ayarlar monitör ekranının çevresinde bulunan (menü-sağ/sol-select) tuşlar ile yapılır. Düşey kat ayarları şunlardır: Düşey osilatör frekans ayarı Yükseklik(genlik) ayarı Üst alt linerite ayarı Düşey pozisyon ayarı 2.1. Düşey Osilatör Frekans Ayarı Düşey osilatör frekansındaki değişme ekranda resmin yukarı veya aşağıya doğru kaymasına neden olur. Düşey osilatöründe üretilen tarama sinyalinin frekansı, senkronizasyon ayırıcı çıkışından elde edilen ve düşey osilatörün girişine uygulanan kare dalga düşey senkronizasyon palsleri ile aynı değerde olmaması durumudur. İlgili ayarlı direnç ile frekans ayarlanarak(senkronize edilerek), kayma durdurulur. 14

19 Şekil 2.1: Düşey osilatör devresi Şekil 2.1 deki düşey osilatör devresinde 50 Hz. osilatör frekansının ayarı; R2 trimpotu plastik tornavida ile sağa sola çevrilerek yapılır. Resmin kayması engellenir Yükseklik Ayarı Düşey amplifikatör katının girişinde bulunan ayarlı direnç(trimpot) ile düşey amplifikatör(genlik ayarı) kazacı ayarlanır. Şekil 2.2 deki devrede bulunan R1 direnci ile bu işlem yapılır. Aşağıdaki devrede amplifikatör kazancı düşünce; düşey saptırma bobinlerine uygulanan testere dişi gerilimin genliği küçüleceğinden, yeterince saptırma yapılamaz ve resim daralır. Ya da aşırı kazançtan dolayı düşey saptırma bobinlerine uygulanan testere dişi gerilimin genliği artacağından resim düşey doğrultuda büyür, uzar. Ekranda resim tam görülemez. Şekil 2.2: Düşey sürücü katı Şu anda yükseklik ayar işlemleri televizyonun kapağını açmadan yapılmaktadır. Bu işlemleri anlatmak için yapmak için televizyon ve pattern jenaratörü(desen üreteci) kullanılmıştır(şekil 2.3). 15

20 Şekil 2.3: Televizyona bağlı pattern jenaratörü Örneğin SEG markalı televizyonun kumandasından MENÜ ardında 4725 kodlanır ve servis ayarlarına girilir. Kumandadan yeşil tuşa basılır, ekrana GEOMETRY menüsü (şekil 2.4), vertical(düşey) ve horizantal(yatay) ayarların yapıldığı menü gelir. Şekil 2.4: Geometri menüsü 16

21 Şekil 2.5: Resim genlik ayarı Kumandanın yukarı aşağı tuşları ile VSIZ barına gelinir. VSIZ barının sağındaki değerleri kumandanın sağ-sol tuşları ile değiştirilerek ekrandaki resim daraltılır veya açılır(şekil 2.5) Üst ve Alt Linerite (Doğrusallık) Ayarı Linerite resmin ekranın her alanında doğrusal olması anlamına gelir. Düşey linerite ayarları; resmin üst ve alt kısımlarındaki uzamalarda veya daralmalarda, resmin normal şekline getirilmesi için yapılır. Şekil 2.6 da üst ve alt linerite bozuklukları görülmektedir. Düşey osilatör ile düşey amplifikatör(çıkış) devreleri arasında bulunan, düşey sürücü devresinde lineriteyi ayarlayan ayarlı dirençle üst ve alt linerite ayarları yapılır. Bu işlem şekil 2.2 deki R2 direnci ile yapılır. Şekil 2.6: Düşey tarama sinyaline bağlı olarak ekrandaki linerite durumları 17

22 Linerite ayarı için; yükseklik ayarında da yapıldığı gibi GEOMETRY menüsüne girilir. Burada VSCO ve VCCO barlarına gelinir. Kumandanın Sağ-Sol tuşlarıyla bu ayarlar yapılır. Şekil 2.7 de görüldüğü gibi resmin aşağıda ya da yukarıda toplanması durumunda yukarıda anlatılan işlemler yapılır. Soldaki ekranda resmin alt kısmı açılmış üst kısmı daralmış. Sağdaki ekranda resmin üst tarafı normal alt tarafı dar olduğu görülmektedir Düşey Pozisyon Ayarı Şekil 2.7: TV de alt üst linerite durumları Linerite ayarında olduğu gibi Kumanda ile GEOMETRİ menüsünden VPOS barına gelinir. Sağ-sol tuşları ile ekrandaki görüntü yukarı veya aşağıya doğru kaydırılır. Şekil 2.8 de pattern jenaratörü ile verilen resim yukarı doğru kaydırılmıştır. Şekil 2.8: Resmin yukarıya kaydırılması 18

23 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Kapağı sökünüz. Düşey katı şasi(tv devre kartı) üzerinde belirleyiniz. Düşey kat ayarlarını yapınız. Yeni model televizyon ya da monitörlerin düşey kat ayarları; televizyonların ayarını kumanda ile, monitörün ayarını üzerindeki menü tuşları ile yapınız. Öneriler Cihaz eski model ise ayar işlemleri şasi üzerinden yapılır. Kapağı sökerken enerjiyi kesiniz. Ayarlarken televizyonun ekranını görebilmek için; ekranın önüne bizim çalıştığımız yerden görüntüyü görebileceğiniz büyüklükte bir ayna koyunuz. İlgili televizyonun şemasından ayar yapılacak olan katta bulunan trimpotların (ayarlı dirençler) yeri ve numarasını belirleyiniz. Şasi üzerinde ayarı yapılacak elemanı bulunuz. Cihaza enerji veriniz. Ayarları yaparken plastik tornavida kullanınız. Kumanda ile servis ayarlarına girmek ve ayarları yapmak için o marka ve modele ait giriş kodunu ve menü işletimini servislerden öğreniniz. 19

24 ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI Aşağıdaki cümleleri doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz. 1. (.) Piyasada satılan televizyonların düşey pozisyon ayarı şasi üzerinden yapılır. 2. (.)Düşey osilatör frekansı değiştiğinde, ekranda görüntü aşağı ya da yukarı doğru kayar. 3. (.)Ekrandaki görüntünün linerite ayarı yatay(horizantal) kat devreleri ile yapılır. 4. (.) Linerite bozukluğu testere dişi osilatör sinyalinin lineritesinin de bozulduğu anlamına gelir. 5. (.) Linerite ayarı yaparken pattern jenaratörü (desen üreteci) kullanılmasının bir anlamı yoktur. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 20

25 PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME ĞRLENDİRME ÖLÇEĞİ DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır El takımlarını (Plastik yıldız tornavida çeşitli ebatlarda ) tam olarak hazırladınız mı? Cihazın enerjisini kestiniz mi? Kapakları, tırnakları kırmadan dikkatli bir şekilde açtınız mı? Şasiyi yuvasından çıkardınız mı? Ayarı yapılacak elemanı buldunuz mu? Ayar işleminde plastik tornavida kullandınız mı? Ayarı yaptıktan bir süre sonra, cihazın montajını dikkatli bir şekilde yaptınız mı? Kumandadan ayarı yapılan televizyonlarda; cihaz enerjilendiğinde kumandan ayar kodunu girdiniz mi? Düşey kat ayarları ile ilgili menüye girdiniz mi? Gerekli ayar işlemini yaptınız mı? DÜZENLİ VE KURALLARA UYGUN ÇALIŞMA Mesleğe uygun kıyafet (önlük) giydiniz mi? Özellikle şasi üzerinde çalışırken elimizde metal takı olup olmadığını kontrol ettiniz mi? Varsa çıkardınız mı? Çalışma alanını ve aletleri tertipli-düzenli kullandınız mı? Cihaz bakım alanının temizlik-düzenine dikkat ettiniz mi? Cihazı açmadan önce malzemeleri kontrol ettiniz mi? Zamanı iyi kullandınız mı? DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz. 21

26 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-3 Cihazın düşey katında meydana gelen arızaları tespit edip onarabileceksiniz. ARAŞTIRMA Herhangi bir TV yetkili servisiyle irtibata geçip düşey katta meydana gelebilecek arızaları araştırınız. İmkânlar dahilinde TV üreten fabrikalarla irtibata geçip düşey katta meydana gelebilecek arızaları araştırınız. 3. DÜŞEY KATTAN KAYNAKLANAN ARIZALAR 3.1. Arızaların Teşhis Edilmesi Arızayı teşhis ederken; arızanın ekrandaki durumuna göre harekete geçmek gerekir. Bunun için de konuya vakıf olunması gerekir. Bu verilerle problem analiz edilerek çemberi daraltmak suretiyle arızalı kat tespit edilir ve o kat üzerinde konsantre olunur. Konu, arızanın ekrandaki durumuna göre teşhis edilerek anlatılmıştır. Klasik düşey kat arızaları aşağıda maddeler halinde verilmiştir. Bunlar: Ekranda resmin üst kısmında daralma ve katlanma var ise, Ekranda yatay çizgi var ise, Ekranda resmin üst kısmı uzun alt kısmı dar ya da tam tersi ise, bu durumda alıcıda düşey kat arızası var demektir. Bu şekilde sorun lokalize edilerek, arızayı gidermek için düşey saptırma devrelerinde yoğunlaşılır Arızanın Giderilmesi Genel anlamda arızayı tespit edecek kişi, arızanın teşhis edildiği bölgede tüm duyu organlarını kullanmalıdır. Öncelikle yanmış dirençler, soğuk lehim bağlantıları, akmış kondansatörler, PCB deki(şasi) çatlak veya kırılmalar gibi belirgin hatalara bakılmalıdır. Koklayarak yanmış dirençler veya diğer kompanentler tespit edilebilir. Aynı zamanda duman, vınıltı, atlama(şerare), kızarma gibi durumlar gözle tespit edilebilir. 22

27 Sinyal takibi görüntü sistemlerinin tamirinde arızalı katların belirlenmesinde kullanılan bir yöntemdir. Sinyal takibi osilaskop ya da multimetre(avometre) ile yapılır. Bu işlem, aynı tip sağlam bir cihaz ile arızalı cihazın sinyallerinin karşılaştırılmasıdır. Ya da bu işlem, şema kullanarak, şemada ilgili yerlerde bulunan gerilim değerleri ve sinyal şekillerinden yararlanmalıdır. Sinyal takibi genellikle sinyalin çıktığı noktadan başlayarak geriye doğru takip edilir. Şemada verilen sinyal ile sağlam cihazda görülen sinyal ve arızalı cihazın aynı noktasından alınan sinyal mukayese edilir. Sinyalin bozulduğu noktaya kadar takip edilir. Bu noktada yoğunlaşılır. Ekrandaki resmin durumuna göre teşhis edilen düşey kat arızalarının giderilmesi için yapılacak işlemler aşağıda tablo 3.1 de verilmiştir. Arıza Şekli Resmin yüksekliği yeterli seviyede değil Ekranda yatay çizgi var Ekranda resmin üst kısmı uzun alt kısmı dar ya da tam tersi Arızanın Giderilmesi İçin Yapılacak İşlemler Düşey tarama devresinin çıkışındaki sinyalin genliğinin seviyesi düşüktür. Düşey çıkış devresi veya entegresi kontrol edilmelidir. Gerekli besleme gerilimlerinin, besleme devresinden gelip gelmediği AVO metre ile ölçülür. Düşey saptırma sinyali yok demektir(testere dişi düşey saptırma sinyali). Düşey osilatör, düşey sürücü ve düşey çıkış devresi ve entegresi kontrol edilmelidir. Kontrol işlemi için osilaskop kullanılarak şema üzerimde olması gereken sinyaller kontrol edilir. Düşey saptırma bobininde kopuk da olabilir. Düşey tarama doğrusal değil(şekil 2.6 daki durum). Düşey sürücü devresinde lineriteyi ayarlayan R-C devresine bakılır. R-C elemanlarının değerleri değişmiş olabilir. Düşey saptırma bobininin sargıları arası kısa devre olup empedansının değişmesi durumunda da böyle bir arıza olabilir. Tablo 3.1: Ekrandaki resmin durumuna göre teşhis edilen düşey kat arızalarının giderilmesi için yapılacak işlemler 23

28 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ Televizyonun Servis Kitabına Göre Düşey Saptırma Devresi, Arıza Takibi Ve Arızanın Giderilmesi Şekil 3.1 de düşey kat entegresi olan TDA3654 düşey saptırma çıkış entegresi ve buna bağlı kompanentler görülmektedir. Şekil 3.1: TDA3654 li düşey saptırma ve çıkış devresi (vertical deflection output circuit) Arızanın giderilmesi için takip edilmesi gereken ve servis kitabında bulunan akış diyagramı şekil 3.2 de verilmiştir. IC1 olarak ifade edilen TDA8361 sistem entegresidir. Bu entegrenin 43 nolu pininden V-Drive(düşey senkronizasyon palsleri) sinyali gelir. Şekil 3.3 te TDA8361 sistem entegresinin blok diyagramı verilmiştir. Blok diyagram incelendiğinde katların sürücü devrelerinin burada olduğu görülmektedir. 24

29 Şekil 3.2: Düşey kat arıza takip akış diyagramı IC1(TDA8361) den düşey senkronizasyon palsi gelmiyorsa bu entegre arızalıdır ve yenisi ile değiştirilmelidir. IC102(TDA3654) entegresinin 5 nolu bacağında çıkış gerilimi yoksa bu entegreyi ve C112 kondansatörünü değiştirmelidir. 25

30 Şekil 3.3: TDA8361 in blok diyagramı ve çevre elemanları 26

31 İşlem Basamakları Kapaklarını sökünüz.. Arızalı bölgeyi tespit ediniz. Arızalı bölgenin fiziksel durumunda herhangi bir olumsuz durum olup olmadığına bakınız. Direnç ve kondansatörlerin değerlerine bakınız. Cihaza enerji verip devrede belirli noktalarda olması gereken sinyalleri ölçünüz.arızalı yeri veya elemanı tespit ediniz. Devredeki transistör ya da diyotların sağlamlık kontrolünü yapınız. Arızalı olan elamanı sökünüz. Arızalı elemanı sağlamı ile değiştiriniz. Cihaza enerji verip ekrandaki görüntüyü takip ediniz. İstenilen görüntü elde edilemediyse ölçme işlemlerini tekrarlayınız. Öneriler Cihazın enerjisini kesmeden kapağı sökmeyiniz. Kapağı sökerken ilgili tornavidayı kullanınız. Düşey katın yerini servis kitapçıklarından bakarak tespit ediniz. Arızayı tespit ederken tek verimiz olan ekrandaki resmin durumundan yararlanınız. Yanık eleman, akmış kondansatör olup olmadığını ve yolların durumunu kontrol ediniz. Soğuk lehim, kopuk hat gibi durumları düzeltiniz. Şüphelenen direnci devreden sökerek AVO metre ile değerinin değişip değişmediğini kontrol ediniz. Aynı işlem kapasitemetre kullanarak kondansatörler için yapılır. Ölçüm işlemi sırasında osilaskop ve AVO metre kullanınız. Besleme geriliminin ya da senkronizasyon palsinin gelip gelmediğini ölçünüz. Bu ölçüm değerlerini olması gereken değerlerle karşılaştırınız ve bir yargıya varınız. Şüphelenilen transistör ve diyot gibi elemanların sağlamlık kontrolünü yaparken devreden sökünüz. Arızalı elemanı sökerken cihazın enerjisini kesiniz. Arızalı elemanları havya ile sökerken lehim pompası kullanınız. Elemanı lehimleme esnasında özellikle lehimlenen eleman entegre ise çok fazla ısıya maruz kalmamalıdır. Ekrandaki sorun giderildiyse cihazı birkaç saat test süresince çalıştırınız. Herhangi bir sorun yoksa cihazın kapağını kapatınız. Sinyal ölçme işlemini sondan başa doğru ve şemaya göre yapınız. 27

32 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI Aşağıdaki cümleleri doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz. 1. (.)Bütün arızalarda arıza takibi besleme katıntan başlayarak yapılır. 2. (.)Arızayı belirlemek için tek veri olan, ekradaki resme bakılarak arızalı bölge lokalize edilir. 3. (.)Ekranda yatay bir çizgi varsa düşey senkronizasyon darbelerinin gelmediği anlamına gelebilir. 4. (.) Ekrandaki görüntü daralmışsa düşey saptırma entegresi arızalı olabilir. 5. (.)Ekrandaki görüntünün üst kısmı açık alt kısmı dar ise linerite arızasının olduğu anlamına gelir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız.. 28

33 PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır Tamir için gerekli olan (yıldız-düz tornavida,havya-lehim-lehim tabancası,yankeski-kargaburun,ölçüm aletleri(osilaskop-avo metre))araç gereci tam olarak hazırladınız mı? Cihazın enerjisini kestiniz mi? Kapakları,tırnakları kırmadan dikkatli bir şekilde açtınız mı? Şasiyi yuvasından dikkatli bir şekilde çıkardınız mı? Vertical (düşey) katın yerini tespit edebildiniz mi? İlgili yerlerin ölçümünü ve sinyal takibini yaptınız mı? Şüpheli transistör ya da diyotların sağlam olup olmadığını kontrol etmek için devreden çıkarıp AVO metre ile sağlamlık kontrollerini yaptınız mı? Arızalı elemanı söküp, sağlamını dikkatli bir şekilde lehimlediniz mi? Cihaza enerji verip arızanın düzeldiği kanısına varıldıysa, belli bir test süresince çalıştırıp montajını yaptınız mı? DÜZENLİ VE KURALLARA UYGUN ÇALIŞMA Mesleğe uygun kıyafet (önlük) giydiniz mi? Çalışma alanını ve aletleri tertipli-düzenli kullandınız mı? Tamir alanının temizlik-düzenine dikkat ettiniz mi? Cihazı açmadan önce malzemeleri kontrol ettiniz mi? Zamanı iyi kullandınız mı? DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz. 29

34 MODÜL DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI (OBJEKTİF TEST) Aşağıdaki cümleleri doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz. 1. (.)Düşey osilatör frekansı 50Hz. dir. 2. (.)Düşey kat; düşey osilatör, düşey sürücü,düşey çıkış katından oluşur. 3. (.)Resmin ekranda oluşması için sadece yatay tarama yapılır. 4. (.)Düşey osilatör devresinin girişine senkron ayırıcı devre ile ayrılan kare dalga senkronizasyon darbeleri gelir. 5. (.)Düşey osilatör devresinde elde edilen testere dişi dalga ile ekran yatay olarak taranır. 6. (.)Düşey osilatör frekansının ayarı düşey sürücü katında yapılır. 7. (.)Düşey osilatör devresinde elde edilen testere dişi dalga sinyalin genliği, düşey çıkış katını sürecek seviyede değildir.bu nedenle araya bir sürücü devresi konulmuştur. 8. (.)Düşey çıkış katında genliği yükseltilen testere dişi dalga sinyal, resim tüpünün yatay saptırma bobinlerine uygulanır. 9. (.)Elde edilen testere dişi dalga sinyal ile ekran taraması ve geri dönüş işlemleri yapılır. 10. (.)100 Hz. televizyonlarda görüntü daha durudur. 11. (.) Piyasada satılan televizyonların düşey pozisyon ayarı şasi üzerinden yapılır. 12. (.)Düşey osilatör frekansı değiştiğinde, ekranda görüntü aşağı ya da yukarı doğru kayar. 13. (.)Ekrandaki görüntünün linerite ayarı yatay(horizantal) kat devreleri ile yapılır. 14. (.) Linerite bozukluğu testere dişi osilatör sinyalinin lineritesinin de bozulduğu anlamına gelir. 15. (.) Linerite ayarı yaparken pattern jenaratörü (desen üreteci) kullanılmasının bir anlamı yoktur. 16. (.)Bütün arızalarda arıza takibi besleme katından başlayarak yapılır. 17. (.)Arızayı belirlemek için tek veri olan, ekrandaki resme bakılarak arızalı bölge lokalize edilir. 18. (.)Ekranda yatay bir çizgi varsa düşey senkronizasyon darbelerinin gelmediği anlamına gelebilir. 19. (.) Ekrandaki görüntü daralmışsa düşey saptırma entegresi arızalı olabilir. 20. (.)Ekrandaki görüntünün üst kısmı açık alt kısmı dar ise linerite arızasını olduğu anlamına gelir. DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 30

35 MODÜL YETERLİK ÖLÇME (PERFORMANS TESTİ) Modül ile kazandığınız yeterliği aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır 1) TV düşey katın işlevini kavradınız mı? 2) Düşey saptırma katını oluşturan devrelerin neler olduğunu öğrendiniz mi? 3) Düşey osilatör, düşey sürücü ve düşey çıkış devrelerinin işlevlerini öğrendiniz mi? 4) 100 Hz televizyon ile 50 Hz televizyon arasındaki farkı kavradınız mı? 5) Ayar yapmadan cihaza göre(tv-monitör) önce; ekrandaki görüntüye bakarak ayar işleminin nerede ve nasıl yapılacağını tespit etiniz mi? 6) Ayar işlemini yapabildiniz mi? 7) Ayar olmuyorsa düşey saptırma devrelerinde bir arıza olduğu kanısına varıldı mı? 8) Gerekli araç gereci yanınıza aldınız mı? 9) Ekrandaki duruma göre arızanın hangi devrede olduğunu tespit ettiniz mi? 10) Arızalı elemanı tespit edebildiniz mi? 11) Arızalı parçayı değiştirirken enerjiyi kestiniz mi? 12) Cihazı test ettiniz mi? 13) Cihazı sorunsuz bir şekilde kapatabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Teorik bilgilerle ilgili soruları doğru olarak cevapladıktan sonra, yeterlik testi sonucunda, tüm sorulara evet cevabı verdiyseniz bir sonraki modüle geçiniz. Eğer bazı sorulara hayır şeklinde cevap verdiyseniz eksiklerinizle ilgili bölümleri tekrar ederek yeterlik testini yeniden yapınız. 31

36 CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 D 3 Y 4 D 5 Y 6 Y 7 D 8 Y 9 D 10 D ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1 Y 2 D 3 Y 4 D 5 Y ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI 1 Y 2 D 3 D 4 D 5 D 32

37 MODÜL DEĞERLENDİRME OBJEKTİF TEST CEVAP ANAHTARI 1 D 2 D 3 Y 4 D 5 Y 6 Y 7 D 8 Y 9 D 10 D 11 Y 12 D 13 Y 14 D 15 Y 16 Y 17 D 18 D 19 D 20 D 33

38 ÖNERİLEN KAYNAKLAR ÖNERİLEN KAYNAKLAR Haberleşme ve İletişim Teknikleri ile ilgili kitaplar ve firma el kitapçıkları İnternette görüntü ile ilgili kompanent imal eden firmalar 34

39 KAYNAKLAR KAYNAKÇA Dr. TÜRKOĞLU İbrahim, Görüntü Sistemleri, Fırat Ü. Ders notu, 2002 KAVUN Abdurrahman, Görüntü Sistemleri, İstanbul Öğr.Gör ÇALIŞKAN Fikret, Görüntü Sistemleri Marmara Ü. Ders notu, İstanbul ÇETİN Kadir, Renkli Televizyon Tekniği&Onarım, İzmir. GÜLTEKİN Feyzi, Görüntü Sistemleri Ders Notları, İnönü E.M.L. İstanbul

40 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ TV DÜŞEY KATI ANKARA 2007

41 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

42 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...i AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ TV DÜŞEY KATI Düşey Katın İşlevi Düşey Katın Blok Şeması Düşey Saptırma Devresi Düşey Osilatör Devresi Düşey Sürücü Devresi Düşey Çıkış Devresi Hz. Televizyonlar...8 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...13 ÖĞRENME FAALİYETİ DÜŞEY KAT AYARLARI Düşey Osilatör Frekans Ayarı Yükseklik Ayarı Üst ve Alt Linerite (Doğrusallık) Ayarı Düşey Pozisyon Ayarı...18 UYGULAMA FAALİYETİ...19 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...20 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...21 ÖĞRENME FAALİYETİ DÜŞEY KATTAN KAYNAKLANAN ARIZALAR Arızaların Teşhis Edilmesi Arızanın Giderilmesi...22 UYGULAMA FAALİYETİ...24 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...28 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...29 MODÜL DEĞERLENDİRME...30 CEVAP ANAHTARLARI...32 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...34 KAYNAKÇA...35 i

43 AÇIKLAMALR AÇIKLAMALAR KOD 523 EO 0103 ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/24 Elektrik Elektronik Teknolojisi Görüntü ve Ses Sistemleri TV Düşey Katı TV düşey katı ile ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Yatay kat modülünü almış olmak Televizyon monitör projeksiyon TV Düşey (vertical) çıkış katının arızalı olup olmadığını kontrol etmek ve arızaları gidermek. Genel Amaç Düşey katın yapısını tanıyarak, düşey kattan kaynaklanan arızaları tespit edip ve onarabileceksiniz. Amaçlar Televizyon ve projeksiyon TV düşey katın yapısını ve onu oluşturan katların çalışmasını öğrenebilecektir. Televizyon ve projeksiyon TV düşey katın ayarlarını yapabilecektir. Televizyon, monitör ve projeksiyon TV düşey (vertical) katının arızalarını tespit ederek giderebileceksiniz. Arızalı cihaz, ölçü aleti, cihazın elektronik şeması, osiloskop, kapasitemetre, el aletleri Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı(uygulama, sorucevap, test, çoktan seçmeli, doğru yanlış vb) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri değerlendirecektir. ii

44 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Görüntü sistemlerinin yaşadığımız dünyada bilgiye ulaşmakta ne kadar önemli ve elzem olduğu tartışılmaz. Televizyon, monitör projeksiyon cihazlarda görüntünün oluşabilmesi için, resmin ekranda tarama şeklinde oluştuğu bilinmelidir. Tarama işlemi yatay(horizantal) ve düşey(vertical) katlar ile yapılmaktadır. Burada elde edilen gerilimler resim tüpünün yatay ve düşey saptırma bobinlerine uygulanarak resmin ekranda oluşmasını sağlar. İşlem bir sayfa yazı yazmak gibidir. Sayfanın sol üst köşesinden yazım başlar, sağ altta biter. Ekran taraması da; elektriksel sinyale çevrilmiş resim bilgisine göre, elektron tabancalarından çıkan elektron hüzmelerinin ekranı taramasıyla resim oluşturur. Bu mesleği icra edecek kişi, bu katların çalışma prensibini öğrenmelidir. İlgili ayarları yapabilmelidir. Görüntüye göre, bu katta olabilecek arızayı tespit edip gerekli onarımını yapabilmelidir. Görüntü, birçok bilim dalının bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. Ortaya çıkan görüntü sistemlerinde tarama yapmak, katta yapılan işlemleri bilmek ve öğrenmek, bize bilgiden daha fazla şeyler vermektedir. 1

45 2

46 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-1 Düşey katın yapısını ve onu oluşturan katların çalışma prensiplerini öğreneceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Teknik kitaplar satan kitapçılar ve üniversite kütüphanelerinde görüntü sistemleri ile ilgili kaynakları araştırınız. Herhangi bir TV yetkili servisiyle irtibata geçip ilgili konuyu araştırınız. İmkânlar dahilinde TV üreten fabrikalarla irtibata geçip ilgili konuyu araştırınız Düşey Katın İşlevi 1. TV DÜŞEY KATI Kamera ile resim işareti elde edilirken tarama ve senkronizasyon işaretleri de ilave edilir. Tarama senkron palsleri, televizyonda(alıcıda) resmin tekrar elde edilmesinde kullanılır. Saptırma devrelerinin (Yatay ve Düşey Katlar) çalışabilmesi için gerekli olan senkron sinyalleri vericiden gönderilen senkron palslerinden elde edilir. Saptırma devreleri resim tüpünde elektron hüzmelerinin yönlendirilmesinde kullanılır. Düşey saptırma devreleri(resim tarama devresi ), resmi meydana getiren elektron demetini düşey doğrultuda saptırmak için resim tüpünde bulunan düşey saptırma bobinine gerekli testere dişi akımı verir. Bu sinyal şekil 1.1 de gösterilmiştir. Elde edilen bu akımın frekansı 50 Hz. dir. Tarama saykılın pozitif alternansında ekranın yarısı ve negatif alternansında diğer yarısı taranır ve tekrar tarama için geri dönüş süresinden(flyback pulses) yararlanılır. Şekil 1.1: Testere dişi dalga şekli Televizyon alıcısının düşey(vertical) frekansı, resim yüksekliği, resim lineritesi(doğruluğu) ayarları bu katı oluşturan devreler ile yapılır. 3

47 1.2. Düşey Katın Blok Şeması Düşey(vertical) katın blok diyagramı şekil 1.2 de görülmektedir. Düşey katı; düşey osilatör devresi, düşey sürücü devresi ve düşey çıkış devrelerinden oluşmaktadır. Şekil 1.2: Düşey katın blok şeması Yatay ve düşey senkronizasyon darbeleri, birleşik görüntü sinyalinden senkron ayırıcı devresi ile ayrılır. Yatay ve düşey senkronizasyon darbeleri daha sonra filtrelerle ayrılarak yatay ve düşey katlara verilir Düşey Saptırma Devresi Saptırma devreleri, resmin ekranda oluşmasını sağlar. Bunun için ekran, yatay ve düşey olarak taranır. Yatay tarama frekansı 15625Hz. ve düşey tarama frekansı 50Hz. dir. Düşey saptırma devresi(resim tarama-oluşturma devresi); resmi oluşturan elektron hüzmesini düşey doğrultuda saptırmak için, düşey saptırma bobinlerine uygulanması gereken testere dişi akımı üretir (şekil 1.1). Böylelikle ekranda resmin oluşmasını sağlanır. Düşey saptırma devresi üç bölümden oluşur. Bu durum şekil 1.2 de mavi alan içinde gösterilmiştir. Bunlar; Düşey osilatör devresi Düşey sürücü devresi Düşey çıkış katıdır. Bu devreler aşağıda sırasıyla ayrıntılı biçimde anlatılmıştır Düşey Osilatör Devresi Resmin ekranda oluşmasını sağlayan, düşey saptırma için gerekli 50Hz. lik testere dişi sinyal düşey osilatör devresi ile üretilir. 4

48 Senkron ayıklayıcı devre ile ayıklanan bu sinyalin şekli, kare dalgadır. Birbiri ardına gelen kare dalga şeklindeki düşey senkron palsleri(şekil1.3), integral devreye uygulanır. RC devresinden oluşan İntegral devre ile gelen kare dalga, sinyali testere dişi sinyale çevirir. Aynı zamanda yatay senkron palslerinin geçişini engeller. Düşey osilatör frekansı 50Hz. in altında ya da üstünde bir değerde olması durumunda resim aşağı ya da yukarı doğru kayacaktır. Şekil 1.3: Düşey osilatör devresi Şekil 1.3 te tıkanmalı osilatör devresi ile yapılan, düşey osilatör devresi görülmektedir. Bu devre ile senkron palslerinin seviyesine göre transistör ya iletimdedir ya da kesimdir. Transistör, kesimde iken C3 kondansatörü, R3 ve R4 üzerinden şarj olur. C3 ün kapasitesi ve R3, R4 dirençleri büyük seçildiği için, C3 kondansatörün uçlarındaki gerilim lineer olarak yükselir. Transistör, iletime geçtiğinde C3 hızla deşarj olur. Senkron palsi kesildiğinde kondansatör tekrar şarj olur. Bu olay sürekli meydana gelerek osilasyonu meydana getirir. 50 Hz. lik düşey senkron palsleri ile testere dişi 50 Hz. frekanslı testere dişi düşey osilatör sinyalleri elde edilir(şekil 1.3 te düşey osilatör sinyali). Devredeki R4 direnci ile kondansatörün şarj gerilimi değiştirilir. Böylelikle R4 ile resim yüksekliği ayarlanabilir. R2 direnci ile osilatör frekansı ayarlanır. 5

49 Düşey Sürücü Devresi Şekil 1.4: Düşey sürücü devresi Osilatör devresi çıkışındaki testere dişi dalganın genliği, düşey çıkış katını sürmek için yeterli değildir. Bu olumsuzluğu ortadan kaldırmak için düşey sürücü devresi ile testere dişi dalga sinyalin seviyesini yükseltir. Bu işlem, şekil 1.4 te görülen iki transistörlü bir amplifikatör ile yapılmaktadır. Düşey sürücü devresi, testere dişi dalgada meydana gelebilecek bozuklukları (distorsyon) giderir. A noktasında testere dişi dalga vardır. Testere dişi dalganın yeterli kararlılıkta olabilmesi için, C1 kondansatörün kapasitesi büyük seçilir. Böylece sinyalin doğrusallığı sağlanmış olur Düşey Çıkış Devresi Düşey çıkış devresi düşey sürücü devre çıkışındaki testere dişi dalga şeklini yükselttikten sonra, sinyali tüpün boyun kısmına yerleştirilmiş düşey saptırma bobinlerine uygular. Şekil 1.5: Düşey çıkış devresi 6

50 Düşey çıkış devresinin çıkışında; resmin oluşması için gereken düşey saptırma bobinlerine uygulanmak üzere 50 Hz. frekanslı bir testere dişi akım vardır. Şekil 1.5 te T1 ve T2 transistörleriyle push-pull amplifikatör ile yapılmış çıkış katı görülmektedir. Testere dişi dalganın pozitif alternansında T1, negatif alternansında T2 transistörü iletimdedir. Yatay tarama işlemi testere dalga sinyalin, pozitif alternansta ekranın tek sayılı taraması, negatif alternansta çift sayılı taraması yapılır. T1 iletimde iken I 1 akımı C kondansatörünü şarj ederek düşey saptırma bobinlerine akar. Bu durumda ekranda görüntünün oluşmasını sağlayan taramanın ilk yarısı yapılır. Taramanın diğer yarısı için; testere dişi dalganın negatif alternansında T2 transistörü iletime geçer. C kondansatörü şarj olur ve akım I 2 yönünde(ters yönde) düşey saptırma bobinine akar. Böylece düşey saptırma bobinlerine uygulanan testere dişi dalga sinyalin bir periyodu ile elektron demetini geçerek taramanın bir bölümü olan tek sayılı tarama yapılır. İkinci periyotta ise çift sayılı tarama yapılarak geçmeli tarama işlemi yapılmış olur(şekil1.6). Düşey(resim) tarama frekansı 50 Hz. olduğuna göre iki saykılda bir tam tarama yapılır. Bu durumda bir saniyede 25 tam resim ekranda oluşur. Şekil 1.5 teki dalga şeklinde geri dönüş zamanı gösterilmiştir. Bu an tek veya çift sayılı taramalardan birinin bitiminde elektron hüzmesinin tekrar ekranın sol başına dönmesi için gereken süredir. Düşey tarama süresi; 1/50 = 20 milisaniye (ms) dir.bu sürenin 19ms nde tarama, 1ms nde geri dönüş işlemi yapılır. Şekil 1.6 da düşey tarama sinyali görülmektedir. Burada; Time/Div=5ms., Yatay kare sayısı=4 olduğu görülmektedir. Periyot T=Time/Div. Y.K.S.= = sn. olarak hesaplanır. Buradan frekansı f=1/t formülü ile hesaplarsak f=1/ =50 hz. olur. Şekil 1.6: 50 Hz. frekanslı düşey tarama sinyalinin osilaskoptaki görüntüsü 7

51 Hz. Televizyonlar Bu tip televizyonların düşey osilatör frekansı 100 Hz dir. İnsan gözünün, saniyede 16 resmi takip edebildiği test edilmiştir. Sinemada resmin frekansı 24 Hz. dir. Yani saniyede 24 adet resim geçmektedir. Bu da resimler arasındaki geçişleri hissetmememizi sağlar. Görüntünün beyinde bir süre saklanması ve devam etmesi ile 16 nın üzerindeki resimler, devamlıymış hissini vermektedir. Şekil 1.7 de televizyon sisteminde resmin oluşması için yapılan geçmeli tarama işlemi görülmektedir. 50 Hz. televizyonlarda saniyede 25 tam resim ekranda oluşturulmaktadır. Ekran yatayda önce 625 satıra bölünmüştür. Ekran tek ve çift sayılı satırlar şeklinde ayrı ayrı taranmak sureti ile resim oluşur. Bu tip taramaya geçmeli tarama denir. Düşey osilatör frekansı 50 Hz. olduğuna göre saniyede 50 resim taramasının yapıldığı anlaşılır. Bunların 25 tanesi tek sayılı satır taraması diğer 25 tanesi de çift satır taramasıdır. 100 Hz. lik televizyonlarda ise saniyede 100 resim taraması yapıldığı anlaşılır. Bu durumda yine saniyede 50 tam resim ekrana geldiği anlaşılır. Bu da resmin ekranda daha duru ve net bir şekilde oluşmasını sağlar. Örnek: 100 Hz TV Düşey Saptırma Devresi 625 satır taraması Şekil 1.7:Geçmeli tarama DDP 3315c entegresi dijital görüntüleme ve saptırma işlemcisidir. Şekil 1.8 de görüldüğü üzere düşey senkronizasyon palsini ayıklar (sync processing). Frekans çitleyicide bu sinyalin frekansı 100 Hz yapılır(freq. Doubling). Daha sonra bu sinyal testere dişi sinyale çevrilir(sawtooth). Buradan aktif ayar devresine gelir. Sinyal koruyucu devresinden geçerek düşey çıkış entegresine gelir(stv9379). 8

52 Şekil 1.8:DDP 3315C entegresinin blok diyagramı Şekil 1.9: STV 9379 un yapısı ve pinleri 9

53 Şekil 1.10: STV 9379 un iç yapısı ve devresi Besleme gerilimi 50 volt, fyback(geri uçuş) gerilimi 100 volttur. Burada sinyalin genliği yükseltilerek düşey saptırma bobinine gönderilir. Şekil 1.11: Düşey kat sinyalleri 10

54 Örnek: 50 Hz TV Düşey Saptırma Devresi TDA8174 entegresi 50 Hz düşey senkronizasyon palsini Rampa generatöründe işleyerek testeredişi sinyal elde edilir(şekil1.13). Amplifikatör katında sinyali düşey saptırma bobinini sürecek seviyeye getirir. Resim taramasında geri dönüş için içerisinde flyback devresi bulunur. Besleme gerilimi 35 volt, çıkış gerilimi 18 Vp-p tir. Şekil 1.12: TDA8174 ün yapısı ve pinleri Şekil 1.13: TDA8174 ile yapılan düşey saptırma devresi 11

55 Şekil1.14:Düşey kat sinyalleri 12