Ekoturizm İçin Öneri Alanlarıyla Bayburt

Transkript

1 55 Ekoturizm İçin Öneri Alanlarıyla Bayburt Işık SEZEN1, Sevgi YILMAZ1, Elif AKPINAR KÜLEKÇİ1 1 Atatürk Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Erzurum ÖZET: Tüm Dünya ülkelerinde olduğu gibi Türkiye de de son yıllarda turizm anlayışında ve süresinde büyük bir değişim olduğu gözlenmektedir. Deniz-güneş-kum üçgeninin hakim olduğu tatil, belirli bir süre içinde yapılmaktadır. Geri kalan zamanlarda insanlar, doğa ile iç içe olan, doğal ve kültürel kaynakları korumayı destekleyen turizm faaliyetlerini gerçekleştirme eğilimindedir. Çevreyi korumayı ve yerel halkın refahını gözeten, doğal alanlara karşı duyarlı olan bu turizm çeşidine de Ekoturizm adı verilmektedir. Araştırma alanı olarak seçilen Bayburt ili sınırları içinde ekoturizm için olanak sağlayabilecek doğal ve kültürel kaynaklar bulunmaktadır. Özellikle Kop Dağı, Çoruh Nehri ve Soğanlı Dağı yayla turizmi, flora turizmi, kamp ve karavan turizmi, turizm amaçlı sportif faaliyetler (trekking, dağ bisikleti, dağcılık, atlı doğa yürüyüşü), kuş gözlemciliği, foto safari gibi doğa temelli turizm aktivitelerine imkan tanıyacak potansiyelleriyle ekoturizm için uygun oldukları belirlenmiştir. Anahtar Sözcükler: Ekoturizm, turizm, doğal kaynak, kültürel kaynak, Bayburt Bayburt with Its Suggested Ecotourism Areas ABSTRACT: A huge alteration has been observed in the perspective and period of tourism concept and activities in Turkey as in the world during the last years. Touristic activities based on sea, sun and sand are performed in a limited time period of a year. In the rest of a year, people mainly prefer the events where they are alone in nature and which support the conservation of natural and cultural reserves. This type of tourism sensitive to environmental protection and taking welfare of locals into consideration is called ecotourism. Natural and cultural reserves enabling to perform ecotourism activities are present in the border of Bayburt, chosen to be study area. Mounts of Kop and Soğanlı and the River Coruh have been found to have potentials for ecotourism highland tourism, flora tourism, camp and caravan tourism, sportive events (trekking, mount biking, mountaineering, horse riding), bird watching and photo safari. Key words; Ecotourism, tourism, natural reserves, cultural reserves, Bayburt GİRİŞ Günümüzde artan çevre duyarlılığı ve çevre koruma ile ilgili mücadeleler karşısında turizm sektörü, artık çevreye daha duyarlı olmaya başlamıştır. Buna bağlı olarak da çevre bilinci artmış olan bir turist kitlesine hizmet verme uğraşısı içerisine girmek zorunda kalmıştır. Bu duyarlı kitle turizm gereksinimi yanında, alternatif turizm adı altında toplanan ekoturizm, doğa turizmi, bilinçli turizm gibi doğayı değiştirmeden ve bozmadan, kaynakları tüketmeden kullanan yeni turizm türlerine doğru bir yönelim başlamıştır. Alternatif turizmi teşvik amacıyla, Turizm Bakanlığı tarafından turizmin çeşitlendirilmesini, turizmin tüm yıla yayılması ve ülke geneline yaygınlaştırılmasını, çevreye ve kültürel değerlere duyarlı turizm olgusunun yerleştirilmesini, yerel yönetimler ve halkın turizm ile ilgili kararlara katılmasını sağlayacak alternatif turizm projelerine hız verilmiştir (Erdoğan 2003). Ekoturizm kavramı sürdürülebilirlik kavramı ile birlikte gündeme gelip popüler olmuş bir kavramdır. Ekoturizm, doğaseverler ve çevre duyarlılığı olan turistlerin faaliyetlerinden daha kapsamlı bir konudur. Gerçekte bu olgu, çevresel, ekonomik ve sosyal ilişkiler bütünüdür. Dünya Turizm Örgütü Ekoturizmi; Sorumlu Yazar: Sezen, I., isiksezen@atauni.edu.tr doğayı ve kültürel kaynakları anlayarak korumayı destekleyen, düşük ziyaretçi etkisi olan ve yerel halka sosyo-ekonomik fayda sağlayan bozulmamış doğal alanlara çevresel açıdan sorumlu seyahat ve ziyaret olarak tarif edilmektedir. Kırsal alanda doğal ve/veya tarihi çekiciliklerin belli bir ölçüde bulunduğu yörelerde ana ekonomik uğraşısı tarım olan nüfusun tarımsal faaliyetlerini sürdürmekle birlikte ziyaretçi konaklatabilecek şekilde yönlendirilerek küçük turizm işletmeciliği yapması sağlanarak alternatif turizm faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi amaçlanmaktadır (Ahipaşaoğlu ve Çeltek 2006). Ekoturizmin faaliyet alanı doğal kaynakların ve kültür-gelenek bütünlüğünün sağladığı doğal alanlar olduğu söylenebilir. Bu sebeple el değmemiş doğada yapılan tüm turizm çeşitleri ekoturizm kapsamına girmektedir (Arslan 2005, Uçar ve ark. 2010). Ekoturizmde asıl amaç, kitle turizminin aksine turist sayısını aza indirmek ve turizmi yıl içinde farklı dönemlere yaymak, doğal çevreye yapılan baskıyı en aza indirmek, tahribatı düzeltmeye değil, önlemeye yönelik planlar yapmak ve uzun vadeli ekonomik çıkarlar gözetmektir (Çağatay 2002, Uçar ve ark. 2010). Ekoturizm çeşitli kıstaslara göre gruplandırılır. Bu kıstaslar turizmde kullanılan araçlar (bisiklet, balon, raft, at), gidilen yerin doğası (dağ, yayla,

2 56 mağara), yapılan etkinliğin özelliği (akarsu, av, bilim, trekking) gibi çeşitlilik gösterir. Çalışma alanı olarak belirlenen Bayburt ili sınırları içinde ekoturizm için olanak sağlayabilecek doğal ve kültürel kaynaklar bulunmaktadır. Özellikle il sınırları içinde yer alan Kop Dağı, Çoruh Nehri ve Soğanlı Dağı ele alınarak ekoturizme sağlayabilecekleri katkılar incelenmiştir. MATERYAL Çalışma materyali olarak belirlenen Bayburt ili Trabzon-İran transit yolu üzerindedir. Doğu Karadeniz bölgesinin iç kesimlerinde yer alan Bayburt, Doğu Anadolu bölgesi ile Karadeniz Bölgesini bağlayan karayolu üzerinde yukarı Çoruh havzasında Çoruh vadisinin her iki kenarına kurulmuş tarihi bir şehirdir. İlin doğusunda Erzurum, batısında Gümüşhane, kuzeyinde Trabzon ve güneyinde Erzincan illeri yer alır (Anonim 2008). Bayburt Çoruh Nehri kenarında ve denizden 1550 m yükseklikte kurulmuş 3739 km2 yüzölçümünde bir ildir. Bayburt ilinin kuzeyinde yüksek sıradağlar bulunmaktadır. Kop Dağı (2600 m) güneyinde, Soğanlı Dağı (2750 m) kuzeyindeki sıradağlardandır. Coğrafi konumu itibarıyla, ülke genelinde fazlaca yaylaya sahip illerden birisidir. Yaylalar genellikle Kop ve Soğanlı Dağları nda bulunmaktadır. Ülkemizin en önemli su kaynaklarından biri olan Çoruh Nehri kaynağını Mescit Dağları (3239) ndan alarak il sınırlarına güney doğudan girmektedir. Soğanlı Dağları üzerinde Haldizen (Balıklı Göl), Göloba (Atlı Göl) krater gölleri bulunmaktadır. Bayburt ta doğu Karadeniz iklimi ile Doğu Anadolu iklimi arasında, karasal özellikleri ağır basan bir geçiş iklimi hüküm sürmektedir. Bu nedenle yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuk ve yağışlı geçmektedir. Ancak, gerek ortalama yüksekliğin azlığı, gerekse vadiler sisteminin oluşturduğu Mikroklima sayesinde Doğu Anadolu ya göre iklim yumuşaktır. Bitki örtüsü açısından çeşitlilik göstermesine rağmen, zengin değildir. İl arazisinin % 27 si ekilebilir arazi, % 2 si çayır, % 3 ü orman, % 49 u mera ve yayla, %19 u ise kayalık ve bozkırdır (Anonim 2011a). Şekil 1 de çalışma alanı verilmiştir. Şekil 1. Çalışma alanının konumu BULGULAR Çalışma alanı olarak belirlenen Bayburt ta yapılan araştırmalar sonucunda, başta yayla turizmi olmak üzere kuş gözlemciliği, fotosafari, sportif olta balıkçılığı, bisiklet turizmi, tarım ve çiftlik turizmi, botanik turizmi, kamp-karavan turizmi, atlı doğa yürüyüşü, trekking, akarsu turizmi, kano ve rafting gibi ekoturizm aktivitelerine imkan verecek doğal yapının mevcut olduğu ortaya çıkmıştır. Yayla Turizmi Araştırma alanında yapılan gözlemlere ve yöre halkı ile yapılan görüşmelere göre, ekoturizm etkinlikleri arasında en fazla talep yayla turizmine olmaktadır. Son yıllarda yayla turizmi, Türkiye de en çok sözü edilen turizm şekli olarak ortaya çıkmaktadır. Bayburt coğrafi konumuyla, ülke genelinde fazlaca yaylaya sahip illerinden biridir. Yaylalar genel olarak Kop ve Soğanlı (Şekil 2)

3 57 dağlarında bulunmaktadır. Günümüze kadar Türkiye de 60 yayla tespiti yapılmıştır. Bunlardan 21 adeti turizm merkezi olarak ilan edilmiştir. Doğu Karadeniz Bölgesi nde turizm merkezi olarak ilan edilen yaylalardan birisi de Bayburt ta Kop Dağı Turizm Merkezi dir. Yaylalarda geleneksel yaşam dışında şenlikler de ekoturizm açısından önemlidir. Bayburt ta özellikle Dede Korkut Şenlikleri ve Soğanlı dağlarında Soğanlı Yayla Şenlikleri her yıl yapılmaktadır Şekil 2. Soğanlı ve Kop Yaylaları Kuş Gözlemciliği Kuş gözlemciliği doğayı kuşların dünyasından tanımayı sağlayan bir gözlem sporudur. Sağlıklı bir çevrenin en iyi göstergesi olan kuşlar her türlü yaşam ortamında bulunurlar. Mevsimlere göre sulak bir alan, bir orman, dümdüz bir bozkır hatta büyük bir şehrin ortasındaki meydan kuş gözlemcisinin seçtiği yerlerden biri olabilir (Ahipaşaoğlu ve Çeltek 2006). Kuş gözlemciliği yapılabilecek Türkiye deki önemli kuş alanlarından biri ise Bayburt il sınırları içine de dahil olan Çoruh Vadisi dir. Ayrıca Soğanlı Dağı nda yer alan Sultan Murat Yaylası da kuş gözlemciliği için uygundur. Farklı habitatları ve göç yolları üzerindeki konumuyla Çoruh Vadisi kuş gözlemciliği açısından öne çıkan en önemli bölgelerden biridir. Vadi barındırdığı 207 farklı kuş türü ve eşsiz doğası ile ziyaret edenlere eşsiz fırsatlar sunmaktadır (Bekir 2008). Çoruh Vadisi nde rastlanan kuş türlerinden Kara Ağaçkakan (Dryocopus martius) ve Bozkır Şahini (Buteo buteo vulpinus) şekil 3 de verilmiştir. Şekil 3. Karaağaçkakan (Dryocopus martius), Bozkır Şahini (Buteo buteo vulpinus) Foto safari Seyahat anlamına gelen safari fotoğraf çekmek amacı ile gerçekleştiriliyorsa foto-safari olarak tanımlanmaktadır. Foto-safari yapılabilecek alanda güzel doğa manzarasına sahip olma, flora ve fauna yönünden zenginlik, ilginç topoğrafik yapı, iklimsel değişimleri izleyebilme gibi özelliklerin olması gerekmektedir. Bayburt ta özellikle Çoruh Vadisi nin su varlığı, bitki örtüsü, faunası ile foto safari için uygundur (Şekil 4). Şekil 4. Çoruh Vadisi

4 Sportif Olta Balıkçılığı: Günlük yaşamın stresinden uzaklaşmak, doğayla iç içe kalmak için daha çok hobi olarak gerçekleştirilen bir spor faaliyetidir. Bayburt ilinde 58 Çoruh Nehri ve kollarında sportif olta balıkçılığı yapılmaktadır (Şekil 5). Tatlı su balıkçılığına oldukça elverişli imkânlar sunmaktadır. Alabalık ve sazan balığına rastlanmaktadır. Şekil 5. Çoruh Vadisi ve muhtelif kolları Bisiklet Turizmi Bisiklet turizmi yeni yaygınlaşmaya başlayan bir turizm türüdür. Bütün dünyada hızla yayılan doğa turizmi anlayışına paralel olarak ülkemizde de bisiklet turları son yıllarda seyahat acenteleri tarafından doğal güzelliklere sahip kırsal alanlarda düzenlenmektedir (Erdoğan, 2003). Bayburt ta Kop Dağı Turizm Merkezi, Çoruh Nehri ve çevresi bisiklet turizmini gerçekleştirebilmek için uygundur. Tarım ve Çiftlik Turizmi Tarım turizmi, çiftlik turizmi veya kırsal turizm insanların devamlı ikamet ettikleri yerler dışındaki kırsal yörelere ziyaretleri, buralarda yöre halkının ürettikleri mal ve hizmetleri, yörenin doğal dokusuna uygun mekanlarda talep ederek, geçici konaklamalarından doğan olaylar ve ilişkilerin bütünüdür (Anonim, 2011b). Bayburt tarım ve hayvancılık, tarımsal işletmeler açısından gelişmekte olan bir ildir. Çoruh Nehri ve kolları çevresindeki, Kop ve Soğanlı Dağı yaylalarında (Şekil 6) tarım ve çiftlik turizminin gerçekleştirilebileceği kırsal yerleşimler, köyler ve çiftlikler bulunmaktadır. Şekil 6. Çoruh Nehri ve çevresi, Soğanlı Dağı ve Kop Dağı yaylaları

5 Botanik Turizmi Ülkemizin yer aldığı Anadolu Yarımadası'nın, coğrafi farklılığın getirdiği iklim çeşitliliği ve üç kıta arasında doğal bir köprü olması nedeniyle dünyada benzerine az rastlanan bir bitki çeşitliliğine sahip kılmıştır. Bayburt ilinde ise toplam 51 familya, 197 cins, 410 takson tespit edilmiştir. Bayburt un orman formasyonu özellikle Çoruh Nehri nin kaynaklandığı dağlık alanlarda küçük koruluklar halinde yer 59 almaktadır (Anonim 2008). Bayburt İli sınırları içinde ise Pinus sylvestris L. (Sarıçam), Quercus spp. (Meşe), Ulmus spp. (Karaağaç) yer almaktadır. Çoruh Vadisi bölümlerinde Qercus sp. (meşe) hakimdir. Yer yer Pinus brutia Ten. (Kızılçam), Juniperus sp.(ardıç), Carpinus sp. (Gürgen), Pyrus elaeagrifolia Pallas (Ahlat), Populus (Kavak) bulunmaktadır. Kop Dağı da bitki örtüsü yönünden oldukça zengindir (Sezen 2009). (Şekil 7). Şekil 7. Kop Dağı nda Caltha palustris L. (Bataklık nergisi) ve Primula auriculata Lam. (Çuha çiçeği) Kamp-Karavan Turizmi Çoruh Vadisi, Kop Dağı ve Soğanlı Dağı nda kamp ve karavan imkânları mevcuttur. Özellikle, yaz aylarında Karadeniz in sahil kesimlerinden gelen konuklar Çoruh Vadisi nde çadır kurarak aileleri ile dinlenmektedir. Şekil 8. Çoruh Vadisi, Kop Dağı ve Soğanlı Dağı

6 60 Atlı Doğa Yürüyüşü Doğal güzelliği, bitki örtüsü, topoğrafyası, sosyo-kültürel özellikleri, tarihi dokusu bakımından farklı özellikler taşıyan alanlarda günü birlik veya birkaç günlük gezi programları aracılığıyla atlı doğa yürüyüşleri de bir ekoturizm faaliyetidir. Kültür ve Turizm Bakanlığı nın çevre korumayı amaçlayan çeşitli turizm projeleri bulunmaktadır. Bu projelerden birisi de Atlı Doğa Yürüyüşü Projesi dir. Bu projenin yoğun gerçekleştirildiği alanlar arasında Bayburt ili de yer almaktadır. Bayburt ta atlı doğa yürüyüşü için Çoruh Vadisi ve Kop Dağı uygundur (Şekil 9) Şekil 9. Çoruh Vadisi ve Kop Dağı Trekking İngilizce kökenli olan Trekking, doğada yapılan yürüyüşlere genel olarak verilen isimdir. Esası motorsuz araçlarla ve yük hayvanları ile yapılan iz sürme, patika takibi, dağ ve doğa geçişleri ve yürüyüşleridir. Trekking bir eğlence turu değildir. Belirli zorluklar içerir, konforlu değildir, daha çok spora dayalıdır (Şahin 2006). Trekking Çoruh Vadisi, Soğanlı Dağı (Şekil 10) ve Kop Dağı nda yapılabilir. akarsu sporudur. Kano ve rafting tamamıyla doğal şartlarda gerçekleştirildiğinden çevre ile uyumlu, betonlaşmaya ve çevre kirliliğine yol açmayan ve doğal güzellikleri ön plana çıkarma özelliğine sahip bir turizm türüdür (Ahipaşaoğlu ve Çeltek 2006). Bir kolu Mescit dağlarından, diğer bir kol da Otlukbeli dağlarından çıkarak iki kol halinde ilin sınırları içerisinde Dikmetaş köyü altında birleşen Çoruh nehri debi bakımından ülkemizin en önemli akarsularından biri olup, bu özelliği nedeniyle su sporlarına çok elverişlidir (Şekil 11). Dikmetaş köyünden başlayarak Çoruh nehrinin il sınırlarını terk ettiği Aslandede köyüne kadar olan kısmında su sporlarından kano ve rafting yapılmaktadır. Şekil 10. Soğanlı Dağı Akarsu Turizmi, Kano ve Rafting Doğa turizminin önde gelen dallarından biri olarak akarsu turizmine yönelik ülkemizin sunduğu bu büyük potansiyelin geliştirilmesi ve geniş kitlelere hitap edecek şekilde tanıtımının yapılması önem taşımaktadır. Büyük yatırımlar gerektirmeyen akarsu turizmi, çevrenin tarihi, arkeolojik, kültürel, otantik değerleri ve diğer turizm çeşitleriyle bir bütün oluşturmaktadır (Akpınar ve Bulut 2010). Kano, zevkli olduğu kadar zor olan, şişme botlara, rafting beş ya da dokuz kişilik botlarla yapılan Şekil 11. Çoruh Nehri SONUÇ Son yıllarda ülkemizde ve yurt dışında yapılan çalışmalardan da anlaşılacağı gibi insanların turizm anlayışında çok belirgin bir değişim gözlenmektedir. Sadece turizm de değil yaşamın her alanında doğallık tercih edilmektedir. Doğa temelli turizm endüstrisi içinde hızla büyüyen

7 ekoturizm için Türkiye, dağları, yaylaları, mağaraları, akarsuları, gölleri, bitki örtüsü gibi doğal kaynakları ile dikkati çeken ülkelerden biridir. Ülkemizin birçok ilinde olduğu gibi Bayburt ilinde de ekoturizmin hemen hemen tüm faaliyetlerine imkan tanıyacak doğal ve kültürel özellikler mevcuttur. Birçok dağla çevrili olan Bayburt ilinde özellikle Kop ve Soğanlı Dağı ele alınarak ekoturizm açısından incelenmiştir. Anonim (2008) de de belirtildiği gibi Bayburt ili zengin tarihi ve kültürel değerleri yanında yayla, kış sporları, rafting ve diğer turizm aktiviteleri açısından uygun özellikler taşımaktadır. Turizm açısından yeni alternatif bölge olarak görülen Karadeniz Bölgesi nin iç kesimlerinde yer alan Bayburt ili, doğal çevresi ve yaylaları ile planlama çalışmaları tamamlanarak yatırımların başlatıldığı Kop Dağı Kayak ve Kış Sporları Merkezi ve doğal kayak pistleri doğal çevresi ile turizm açısından önemli bir cazibe merkezidir. Dünyanın sayılı rafting ve kano sporları merkezlerinden birisi olan Çoruh nehri de bu açıdan ile ayrı bir değer katmaktadır. Yayları ile ünlü olan Bayburt ta ekoturizm faaliyetleri içinde yayla turizmi ilk sırada önerilebilir. Kop ve Soğanlı Dağları yayla turizmi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Çoruh Vadisi önemli kuş gözlem alanlarından birisidir. Su varlığı, fauna çeşitliliği, bitki örtüsü ile Çoruh Vadisi foto-safari, trekking, atlı doğa yürüyüşü için uygun bir alandır. Çoruh Nehri ve çevresinde, fotosafari, trekking ve botanik turizmi için çevre ve doğa dernekleri ve ilgili kuruluşların desteğiyle eğitim ve araştırma programları, geziler düzenlenmelidir. Çoruh Vadisi ve bazı kollarında sportif olta balıkçılığı yapılmaktadır. Kop Dağı Turizm Merkezi ve çevresi bisiklet turizmi için uygun bir alandır. Kop Dağı na bisiklet turları düzenlenmesi için organizasyonlara önem verilmelidir. Çoruh Nehri ve kolları çevresindeki bazı noktalarda modern alabalık çiftliklerine yer verilmelidir. Kop ve Soğanlı Dağı yaylalarında tarım ve çiftlik turizminin gerçekleştirilebileceği kırsal yerleşimler, köyler ve çiftlikler bulunduğu için burada yaşayan yerel halkın turizm faaliyetlerine teşvik edilmesi gerekmektedir. Şengül (1999) Kop Dağı nın doğal bitki örtüsü yönünden zengin bir potansiyele sahip olduğunu belirtmiştir. Bu potansiyel botanik turizmine katkıda bulunmaktadır. Kop Dağı ndaki bitki örtüsünü görmek ve fotosafari, trekking için ilgili kuruluşlarla işbirliğiyle eğitim programları hazırlanmalıdır. Kop Dağı atlı doğa yürüyüşü, dağ bisikleti için de uygundur. Kop Dağı nda yaz aylarında insanların sakin bir ortamda dinlenmelerini sağlamak için kamp ve karavan 61 alanları, bungalov evler, yayla evlerinin kurulması önerilmektedir. Sahip olduğu doğal ve kültürel özellikleri ile Bayburt ili başta yayla turizmi olmak üzere ekoturizm faaliyetlerinin birçoğuna uygun olabilir. Üniversiteler, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı gibi kamu kurum ve kuruluşlarının, çevre ve doğa derneklerinin hazırlayacakları projelerle yerel halkın bilinçlendirilmesi ve teşvik edilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Ahişapoğlu, S., Çeltek, E Sürdürülebilir Kırsal Turizm, Gazi Kitabevi, ISBN: Akpınar, Külekçi, E., Bulut, Y Ülkemizde alternatif turizm bir dalı olan ekoturizm çeşitlerinin bölgelere göre dağılımı ve uygulama alanları. III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi, Mayıs 2010, cilt: IV, sayfa: Anonim T.C. Bayburt Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Bayburt İli 2007 Yılı İl Çevre Durum Raporu. Anonim 2011a. Bayburt Valiliği. Anonim 2011b. Tarım ve Ziraat Bilgi Bankası Arslan, Y Erdek Ve Çevresinin Ekoturizm Açısından Değerlendirilmesi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt / Volume 8, Sayı/Number: 13, Mayıs Bekir, S Çoruh Vadisi Kuşları. Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi Çağatay, A , Turizm için mekan ve yerel toplulukların katılımının planlanması Aksekiİbradı Havzası örneği. 2. Turizm Şurası Bildirisi 2.Cilt, s:205, Nisan, Ankara Erdoğan, N Çevre ve (Eko) turizm. Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu, Ankara. Şahin, K.Z Doğada Yapılan Yürüyüşler Trekking&Hiking. Sezen, I Erzurum-Bayburt-Of Karayolu Güzergahının Manzara Yolu Olarak Değerlendirilmesine Yönelik Görsel Analiz, Atatürk Üniversitesi Fen Bilileri Enstitüsü Doktora Tezi, 184s. Şengül, M Kop Dağı ve Çevresinin Florası. Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Uçar, M. Çeken, H., Ökten, Ş., Kırsal Turizm ve Kırsal Kalkınma (Fethiye Örneği). Detay Yayıncılık, Ankara, 2010