Ortodontik Tedaviye Bağlı Kök Rezorpsiyonları. Root Resorption Related to Orthodontic Treatment

Transkript

1 DERLEME (Review) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 29, Sayı: 4 (A), Sayfa: , 2005 Ortodontik Tedaviye Bağlı Kök Rezorpsiyonları Root Resorption Related to Orthodontic Treatment Dr. Selin KALE Gazi Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi Ortodonti Anabilim Dalı ÖZET Ortodontik kuvvete bağlı kök rezorpsiyonu, ortodontik tedavinin sık görülen ve önüne geçilmesi oldukça zor olan olumsuz yan etkileridir. Görülme sıklığı, hangi hastaların daha yatkın olduğu, önceden tahmin edilebilirliği veya engellenip engellenemeyeceği konuları halen tartışmalıdır. Bir dişin fonksiyonlarını etkileyecek boyutlara nadiren ulaşsa da, ortodontik tedavi sırasında gelişen kök rezorpsiyonu, ortodontistlerin ve hastaların tedavinin başarısı konusundaki görüşlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Günümüzde, bu konu üzerindeki çalışmalar genetik biliminin ve yeni görüntüleme tekniklerinin de katkıları ile tektat yoğunluk kazanmıştır. Bu makalede ortodontik kök rezorbsiyonu ile yayınlar taranmış ve özetlenmiştir ABSTRACT Root resorptıon inducet by orthodontic forces is one the common and unavoidable adverse effects of orthodontic treatment. Predictability ot incidence and extend of orthodontic root resorption, patients susceptibility and whether resorption can be avoided or not, are stil being discussed. Although root resorption induced by orthodontic treatment rarely effects the functions and longevity of the involved teeth. But when it happens it compromises the results of the orthodontic treatment. With the development of new techniques, orthodontic root resorption has become the focus of numerous studies recently. Present article reviews and summarizes the literature related with orthodontic root resorpyion. ANAHTAR KELİMELER Kök rezorbsiyonu, Ortodontik tedavi komplikasyonları KEYWORDS Root resorption, Orthodontic treatment, Orthodontic treatment complications

2 95 ORTODONTİK KUVVETE BAĞLI KÖK REZORPSİYONLARI SINIFLANDIRMA: Kök rezorpsiyonları günümüze kadar, çok farklı şekillerde sınıflandırılmışlardır. Ortodontik kuvvete bağlı olarak oluşan rezorpsiyonlar bir sınıflandırma yöntemine göre apikal yer değiştirme gurubuna 1 girerken, diğer bir sınıflandırmaya göre yüzey rezorpsiyonları 2 veya inflamatuar kök rezorpsiyonları 3 grubuna girmektedir. Rezorpsiyona neden olan faktörlere göre yapılan güncel bir sınıflamada ortodontik kuvvete bağlı kök rezorpsiyonları ayrı bir sınıf olarak değerlendirilmektedir. 4 KÖK REZORPSİYONU HİSTOPATOLOJİSİ Histolojik çalışmalar, ortodontik tedaviye bağlı kök rezorpsiyonunun hiyalinize alan eliminasyonu ile ilgili olduğunu göstermektedir Hiyalinize dokunun uzaklaştırılması işleminde ilk hücreler tartrat rezistant asit fosfataz negatif (TRAP -) ve tırtıklı kenarı olmayan hücrelerdir. Bunlar makrofajlara benzerler ve ortodontik kuvvet sonucu oluşan steril nekrotik dokudan gelen sinyaller ile aktive olurlar 13. İlk eliminasyon prosesi hiyalinize alanın periferinde başlar. Bu sırada, sementoid dokuyu örten sementoblast tabakasından oluşan kök yüzeyi zarar görürse, alttaki yoğun mineralize sement açığa çıkar 14. Ortodontik basıncın direkt olarak kökün dış yüzeyine hasar vermesi ve bu hasarlı dokunun ortadan kaldırılması da olasıdır. Hiyalinize alanın altındaki kök yüzeyinde rezorpsiyon başladığında, periferdeki rezorbe alanlarda tamir başlamış olur. Bu bulgular, çekimlerinden önce bukkal yönde hareket ettirilen insan premolarları ile yapılan çalışmalara aittir Diş kökünün rezorpsiyona karşı direnci Ortodontik kuvvetlerin, birbirlerinden periodontal membran ile ayrılan kemik ve sement üzerindeki etkileri benzer şekildedir. Ancak, kökler kemiğe oranla rezorpsiyona karşı daha dirençlidir. Diş hareketi açısından oldukça önemli olan bu özellik semetin avasküler yapısına, periodontal ligamentin sharpey lifleri içermesine 5, sementoblastlar, fibroblastlar, osteoblastlar, endotelial ve perivasküler hücreler içeren ve kök yü zeyi ile komşu olan iç tabakasının koruyucu özelliğine 2,24-26, presement dokusuna bağlanmaktadır. Rezorpsiyonu stimüle eden faktör devam ettiği sürece, sement ne kadar dayanıklı olursa olsun kök rezorpsiyonu oluşacağı kaçınılmaz bir gerçektir. Klinik bir çalışmada ilki adolesan dönemde diğeri yetişkinlikte olmak üzere iki kere ortodontik kuvvete maruz kalan dişlerin rezorpsiyon boyutunun azaldığı gösterilmiştir 27. Bu durum, henüz cevaplanmamış iki soru akla getirmektedir: (1) İlk tedavi sırasında nasıl bir koruyucu mekanizma oluştu? (2) Remodele olan sementin bir katkısı oludu mu? İyileşme evresi: Ortodontik tedaviye bağlı kök rezorpsiyonlarında iyileşmenin, uygulanan kuvvet kesildiğinde veya belirli bir seviyenin altına indiğinde başladığı bilinmektedir 6,10,28,29. İyileşmenin, rezorpsiyon devam ederken de başlayabildiği gösterilmiştir 19,30,31. Formatif hücreler, sementoblastlarla aynı temel yapıya sahiptir. Tamir dokusu, hücresel semente benzer özelliklere sahiptir ve inkremental çizgilere benzer çizgiler içerebilir. Presement özelliğini taşıyan kalsifiye olmamış bir doku bölgesi mevcuttur. Ancak eğer tamir çok hızlı meydana gelmişse, tamir dokusunun mineralizasyonu daha düşük ve düzensizdir 6. Owman-Moll ve ark. 16, rezorptif lezyonlardaki tamir oranını 1 haftalık inaktif dönem sonrasında %28, 8 hafta sonra ise %75 olarak bildirmiştir. Tamir dokusu hücresel sementtir. İlk 4 haftada, rezorpsiyon kavitelerinin sadece duvarlarında tamir dokusunun izlendiği kısmi tamir gözlenirken, 5. haftadan itibaren rezorpsiyon kavitelerinin tüm yüzeylerinin kaplandığı fonksiyonel tamir daha baskındır. 8 haftalık retansiyon dönemi sonunda rezorpsiyon kavitelerinin ¾ ünde farklı derecelerde tamir söz konusudur ve iyileşme potansiyelindeki bireysel değişiklikler dikkat çekicidir. Levander ve ark. 32 tarafından yapılan bir klinik çalışmada keser dişlerinde apikal rezorpsiyon olan hastalardan 20 sinin tedavisine planlanan şekilde devam edilmiş, 20 hastada ise tedaviye 2-3 ay ara verilmiştir. Tedavi sonunda, ara verilen hastalarda daha az kök rezorpsiyonu olduğu bildirilmiştir. Aynı araştırmacıların, ortodontik tedavi sonrasında ağır derecede kök rezorpsiyonu tesbit

3 96 edilen 73 maksiller keseri ortalama 10 yıl sonra değerlendirdikleri çalışmalarında, rezorpsiyon sonrasında kalan toplam kök uzunluğu 9 mm veya daha az ise dişin risk altında olduğu ve takip gerektirdiği bildirilmiştir 33. KÖK REZORPSİYONUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER Genetik: Genetik yapının kök rezorpsiyonu üzerindeki etkileri ile ilgili çok sayıda kapsamlı araştırma olmamasına rağmen mevcut çalışmalar genetiğin önemli rolü üzerinde hem fikirdir yılında, Newman 34, kök rezorpsiyonunda ailevi geçişten bahsetmiştir. Haris ve ark.nın 35, external apikal kök rezorpsiyonunun yüksek oranda kalıtımsal olduğunu rapor ettikleri 1997 deki çalışmalarına kadar direk bir kanıt mevcut değildir. Kardeş çiftler kullanılarak yapılan bu çalışmada yüksek kalıtımsal geçiş bulunmuş (%70) ancak, hangi genlerin etkin olduğuna dair bir bilgi verilmemiştir. Al-Qawasmi ve ark.nın 36 Interlökin IL-1 (IL- 1A veil-1b) genlerindeki polimorfizim ile external apikal kök rezorpsiyonu arasındaki ilişkiyi inceledikleri çalışmanın sonuçları, kök rezorpsiyonundan sadece ortodontik tedavi ile uygulanan kuvvetin veya aparey tipinin sorumlu olmadığını göstermektedir. Kök rezorpsiyonu yatkınlığı fazla olan bireylerde, IL-1B alel 1 polimorfizimine bağlı olarak, IL-1β üretiminin azaldığı tespit edilmiştir. Bu sitokinin azalması, henüz netlik kazanmamış bir mekanizma ile kök rezorpsiyonunun patogenezinde rol oynamaktadır. Sistemik Faktörler: Hipotiroidizim, hipopituitarizim, hiperpituitarizim gibi bazal metabolizma hızını etkileyen endokrin bozukluklar ve eksternal kök rezorpsiyonu arasında ilişki kuran oldukça eski çalışmalar mevcuttur. Güncel kan testleri ve analizlerle desteklenmeyen bu görüşler hipotez olarak kalmıştır 37,38. Ancak genel kemik turnover ının düzenlenmesi ve lokal kemik remodelingi kısmen paratiroid hormon ve D vitamini gibi kalsiyum dengesini kontrol eden faktörlere bağlıdır. Kandaki kalsiyum oranının normal sınırlar altına inmesi paratiroid hormon salgılanmasını artırır. Eğer bu durum devam ederse, sekonder hiperparatiroidizim meydana gelir. Hipokalsemi, hiperparatiroidizm ile birlikte, aktif vitamin D metabolitinin oluşumunu da uyarır. Bu iki hormon, öncü klast hücrelerin farklılaşmasını uyararak klastik aktiviteyi başlatır. Bu hücreler hem kemik hem de kök rezorpsiyonu ile sonuçlanan aktivite gösterebilir. Bu şartlar altında, rutin ortodontik diş hareketi sırasında, kemik rezorpsiyonunun yanı sıra, kök rezorpsiyonu da beklenmelidir 39. Goldie ve King e 40 ait bir çalışmada, hipokalsemiye bağlı olarak kemik yoğunluğunun azaldığı, bunun da ortodontik diş hareketini kolaylaştırdığı ve sonuçta kök rezorpsiyonu insidansının düştüğü rapor edilmiştir. Diğer yandan, normal ve hipoklasemik ratlarla yapmış oldukları çalışmalarında Engström ve ark. 41, hipoklasemide kök rezorpsiyonunun arttığını ve bunun kemik rezorpsiyonunda izlenen artış ile ilişkili olduğunu bildirmişlerdir. Tedavi edilmediği taktirde, hipertiroidizimde de kemik rezorpsiyonunda artış görülmektedir. 39 Poumpros ve ark. 42, sistemik olarak tiroksin uygulanan ratlarda, deneysel diş hareketi sonucunda oluşan kök rezorpsiyonunda belirgin azalma olduğunu bildirmişlerdir. Verna ve ark. 43 ise, ratlarda hiper ve hipotiroidizim oluşturarak kemik turnover inin ortodontik kök rezorpsiyonu üzerindeki etkilerini incelemişler ve kemik turnover i hızının kök rezorpsiyonunu etkilemediği sonucuna ulaşmışlardır. Son yıllarda, alerjik reaksiyonlar da (astım, rinit, konjoktivit, dermatid, gastroenterit) kök rezorpsiyonu ile ilişkilendirilmektedir. Tüm bu reaksiyonlarda, immün hücreler etkilenen dokuda toplanmakta ve fazla miktarlarda sinyal molekülleri üretmektedirler. Bu moleküller, dolaşıma karışarak mekanik olarak uyarılmış periodontal ligamente ve alveol kemiğine ulaşabilir. Bu nedenle, alerji hikayesi olan bir hasta, yüksek kök rezorpsiyonu riskine sahip olarak değerlendirilebilir. 44 Örneğin, alerjik astımlı hastaların serum IL-6 (kemik rezorpsiyonu aracılarındandır), atopik dermatidli hastaların serum IL-2 ve IL-2 reseptör seviyelerinin yüksek olduğu bildirilmiştir 45,46. Astımlı hastalarda ortodontik tedavi sonrasında posterior dişlerde görülen external apikal kök

4 97 rezorpsiyonunun değerlendirildiği bir çalışmanın sonucunda, astımlı hastalarda, normal hastalara oranla istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha fazla kök rezorpsiyonu olduğu bildirilmiştir 47. Dişler tek tek değerlendirildiğinde, farklılığın maksiller sol moların mezyal kökünden kaynaklandığı görülmektedir 47. Kronolojik yaş: Genel kanı, yetişkin hastaların ortodontik tedaviye bağlı kök rezorpsiyonu açısından yüksek risk grubuna girdikleri yönündedir. Yetişkinlerde, dişleri çevreleyen destek dokular histolojik yapılarındaki farklılıklara bağlı olarak ortodontik kuvvetlere gençlerdekinden farklı cevap vermektedir. Yetişkinlerde, dişlerin labialindeki ve palatinalindeki kemik dokusu yoğun, ilik boşlukları açısından fakir lameller kemikten oluşmaktadır. Kemik yüzeyinde yer alan osteoblastların sayısı genç kemiklerdekinden oldukça azdır. Periodontal ligament hücreleri ise çoğunlukla küçük çekirdekli fibrositlerdir. Bu özellikler, periodontal yapılarda hücresel aktivitenin düşük ve kollojen turnoverinin yavaş olduğunu işaret etmektedir. Ancak tüm bu farklılıklar çoğunlukla kök rezorpsiyonu ile değil, gecikmiş diş hareketi ile sonuçlanmaktadır. 48 Yetişkin dişlerin apikal üçlüsünde bulunan kalın sement dokusunun ve yoğun apikal liflerin dişleri rezorpsiyona karşı daha dirençli hale getirdiği öne sürülmektedir. Bu görüşe göre, sement dokusu rezorpsiyona karşı daha dayanıklıdır; periodontal lifler ise kontrollü kuvvet uygulandığı taktirde, kök apeksinin kuvvetin ters yönünde yapacağı aşrı hareketi engelleyebilmektedir 48. Güncel çalışmaların sonuçları gözden geçirildiğinde, periodontal sorun olmadığı taktirde yaş ve ortodontik tedaviye bağlı kök rezorpsiyonu arasında ilişki bulunmadığı dikkat çekmektedir Bu çalışmalarda, oldukça farklı yaş grupları, maloklüzyonlar, çekim prosedürleri, tedavi mekanikleri, kök rezorpsiyonu belirleme kriterleri ve yöntemleri kullanılmıştır. Ayrıca yukarıda bahsedilen tüm çalışmalarda sadece apikal kök rezorpsiyon dikkate alınmıştır. Bu nedenle, ortodontik tedavi planlaması sırasında hastanın kök rezorpsiyonu açısından tamamen güvende olduğunu düşünmek ve yetişkin ortodontisi dahilindeki klasik önlemlerden vazgeçmek için henüz erkendir. Cinsiyet: Ortodontik tedaviye bağlı kök rezorpsiyonu ve cinsiyet arasındaki ilişkinin değerlendirildiği son 20 yılda yapılmış çalışmalar incelendiğinde, çoğunda cinsiyet ve kök rezorpsiyonu arasında ilişki bulunamadığı dikkat çekmektedir 50,52, Diğer yandan, ortodontik tedavi sırasında aşırı kök rezorpsiyonu görülen hastaların dentisyonlarının morfolojik özelliklerini inceleyen Kjaer 61 ve diş köklerinin kortikal plak ile ilişkisinin kök rezorpsiyonu üzerindeki etkisini değerlendiren Horiuchi ve ark. 56 kızlarda; yetişkinlerde kök rezorpsiyonuna etki eden faktörleri inceleyen Baumrind ve ark. 53 ve endodontik tedavi ve kök rezorpsiyonu arasındaki ilişkiyi inceleyen Spurrier ve ark. 62 ise erkeklerde kök rezorpsiyonu riskinin fazla olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Dentisyon: Kök gelişimi: Kök gelişimini tamamlamamış dişlerin tedavi sırasında gelişimlerine devam ettikleri bilinmektedir, ancak ulaştıkları son uzunluk beklenenden biraz daha az olabilmektedir 63. Linge ve Linge 51, farkın anterior dişlerde 0.5 mm olduğunu bildirmiştir. Mauragani ve ark. 64 ise kök formasyonun tamamlamamış dişlerin tedavi sonunda tedavi görmemiş dişler ile aynı boya ulaştıklarını, tedavi başında kök formasyonun tamamlamış dişlerden ise daha uzun olduklarını bildirmişlerdir. Da Silva Filho ve ark.nın 65 9 yaşında çocuklarda seviyeleme aşamasından sonra yapmış oldukları çalışma da bunu desteklemektedir. Kök-kron morfolojisi: Çalışmaların çoğu, anormal kök şeklinin ve invajinasyon, taurodontism gibi morfolojik özelliklerin, artmış kök boyunun, aplazilerin kök rezorpsiyonu riskini artırdığını göstermektedir 51,58,61, Bu konudaki en detaylı çalışmalardan biri Sameshima ve Sinclair e 58 aittir. Edgewise apareylerle tedavi edilmiş 868 hastaya ait periapikal filmleri inceledikten sonra, sırası ile dilasere, şişe formunda ve sivri sonlanan köklerin en yüksek rezorpsiyon riskine sahip olduğu, küntleşmiş köklerde ise rezorpsiyon riskinin düşük olduğu sonucuna varmışlardır. Kök formu ile rezorpsiyon arasında ilişki bulamayan, kısa köklü ve künt sonlanan dişlerde daha fazla rezorpsiyon olduğunu bildiren çalışmalar da mevcuttur 54,70. Lee ve ark. 71, diş eksikliğinin, la-

5 98 teral dişlerde görülen kama formunun veya küçük kronun, dens invajinatusun, taurodontizmin, ektopik erüpsiyonun ve anormal kök formunun kök rezorpsiyonu üzerindeki etkilerini inceledikleri çalışmalarında, bu anomalilerin risk faktörü oluşturmadığını bildirmişlerdir. Kook ve ark.nın kama şeklinde, 54 küçük kronlu lateral dişin köklerini değerlendirdikleri çalışmalarında da kök rezorpsiyonu riskinde artış rapor edilmemiştir. Endodontik tedavi, ortodontik tedavi öncsinde kök rezorpsiyonu veya travma hikayesi: Ortodontik tedaviye başlanmadan önce external kök rezorpsiyonu olan dişin tedavisi sırasında rezorpsiyon riskinin yüksek olduğu bildirilmiştir Aynı durum, travmaya maruz kalmış dişler için de geçerlidir 34,58. Ortodontik tedavi sonrasında ortalama apikal kök kaybı, travma geçirmemiş dişlerde 0.64 mm., travmalı dişlerde ise 1.07 mm. olarak bildirilmiştir 51. Son 20 yılda, endodontik tedavi görmüş dişlerin ortodontik tedavi sırasında kök rezorpsiyonu açısından vital dişlerden fazla risk taşımadıklarını, hatta daha dirençli olduklarını bildiren çalışmalar ağırlık kazanmıştır 16,62,67,76. Spesifik diş hassasiyeti: Ortodontik tedaviden sonra, hangi diş incelenirse incelensin kök rezorpsiyonu bulgusuna rastlamak kaçınılmazdır. Ancak araştırmaların sonuçlarına göre en sık ve en yaygın etkilenen dişler sırası ile; üst lateraller, üst santraller, mandibular 1. molarlar (distal kökleri), mandibular 2. premolarlar ve maksiller 2. premolarlardır 48,77. Sameshima ve Sinclair 58 in çalışmasında, 1. ve 2. sıra değişmemiş ancak üst kaninler 3., alt kaninler 4., alt lateraller ve santralleri ise sırası ile 5.ve 6. sırayı almış, üst bukkal segmentte alt bukkal segmente oranla daha az rezorpsiyon olduğu bildirilmiştir. Maloklüzyon tipi: Bu konudaki çalışmalarda oldukça farklı metodlar kullanılmasından dolayı, birbiri ile uyumlu olmayan hatta bazen çelişen sonuçlar dikkat çekmektedir 16,35,52,53,54,56,58,67,73. Bu nedenle hiçbir makoklüzyonun, kök rezorpsiyonuna karşı bağışık olmadığını kabul etmek en doğru olandır. Ortak sonuçlar, artmış overjetin 51,52,56,58,70,75 ve açık kapanışın 73 maksiller keserler için risk faktörü olduğu, Angle sınıflamasının etkili olmadığı 53,54,56 ve overbite ın 52,58,68 etkisinin tartışmalı olduğu şeklindedir. Diş hareketi tipi: Devrilme (tipping)-tork: Devrilme hareketi yıllardır güvenli diş hareketi olarak değerlendirilmektedir. Bunun nedeni fizyolojik diş hareketinin de esas olarak devrilme formunda gerçekleşmesindendir 48. Ancak, uzun süren bir devrilme hareketi, uygulana kuvvet hafif olsa bile kök rezorpsiyonu ile sonuçlanabilmektedir. Hem Reitan 8 hem de Wainwright 78, histolojik çalışmalarla kontrolsüz devrilme hareketinin rezorpsiyonla sonuçlandığını göstermişlerdir. Diş hareketi-kök rezorpsiyonu ile ilgili çalışmaların hemen hemen hepsinde, tork ve tipping kök apeksinin horizontal yöndeki total hareketi olarak tanımlanmakta ve kök rezorpsiyon açısından en riskli hareket olarak değerlendirilmektedir 16,52,53,56,58,68,70,73, Baumrind ve ark. 53 kök apeksinin 1mm. posterior hareketi ile ortalama 0.49±0.14 mm apikal kök rezorpsiyonu olduğunu bildirmişlerdir. İntrüzyon: Tedavi mekaniği ne olursa olsun, intrüziv kuvvetler kök rezorpsiyonu riskini artırmaktadır. Bu, kök şeklinden kaynaklanan biyomekanik bir sonuçtur. Kökün uca doğru incelen, koni şekline bağlı olarak ortodontik kuvvetlerin axial komponentleri kök ucunda yoğunlaşmakta ve lokalize iskemik nekroza neden olmaktadır 52. Presemenet açığa çıkmakta ve odontoklastlar bu bölgede lokalize olmaktadır. Birçok çalışmada, intrüzyonun apikal kök rezorpsiyonu riskini artırdığı sonucuna ulaşılmıştır. 9,69,81 Parker ve Harris in 79 çalışmasında en kuvvetli rezorpsiyon sebebi intrüzyon olarak belirlenmiştir. İntrüzyon ve rezorpsiyon arasında ilişki olmadığını bildiren çalışmalar da mevcuttur. 16,59,67 Bu çelişkili sonuçlar, değerlendirme sırasında kullanılan referans düzlemlerinden ve metod hatalarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca çalışmalar yorumlanırken intrüzyon miktarlarının da farklı olduğuna dikkat etmek gerekir. Paralel (bodiliy) hareket: Paralel hareket, deneysel çalışmaların kontrollü ve müdahale edilebilir ortamlarından elde edilen sonuçlarda ortodontik tedavide en çok istene hareket olarak belirlenmiştir. Bu hareket tipinde optimum kuvvet optimum sürede uygulandığında minimal hiyalinizasyon ve bunun sonucunda minimal kök rezorpsiyonu oluşmaktadır 48. Pratik olarak elde edilmesi oldukça zordur. Sadece Parker ve ark. nın 79 çalışmasında, apeksin ve insizal kenarın

6 99 düz bir çizgi üzerinde kat ettikleri mesafe ile kök rezorpsiyonu arasında korelasyon bulunmadığı bildirilmiştir. Tedavi ile ilgili faktörler: Tedavi süresi: Uzun süren tedavinin önemli bir kök rezorpsiyonu sebebi olduğu bir çok çalışmada bildirilmiştir 50,51,59,66,82. Levander ve Malmgren 66, 6-9 aylık tedavi sonrasında incelenen dişlerin %34 ünde rezorpsiyon görülürken bu oranın 19 aylık tedavi sonucunda %56 ya çıktığını, Goldin 50 ise yılda 0.9 mm apikal kök kaybı olduğunu bildirmiştir. Bu çalışmalara alternatif olarak, büyük miktarlardaki diş hareketlerinin tedavinin ilk aşamasında gerçekleştiğini bu nedenle tedavi süresi ile rezorpsiyon arasında ilişki bulunmadığını savunan araştırmacılar da mevcuttur 52,81. Diş çekimi: Çalışmalar gözden geçirildiğinde, diş çekiminin kök rezorpsiyonu riskin artırdığını 47,58,80 ve etkilemediğini 56,59,68 bildiren çalışmalar eşit ağırlıktadır. Sınıf II elastikler: Uzun süreli kullanımları sonucunda elastiklerin etkilediği dişlerde (kaninler ve molarlar) rezorpsiyon riskinin yüksek olduğu bildirilmiştir 51,67. Köşeli tel kullanımı: Aktif tork uygulayan köşeli telin uzun süre kullanımının rezorpsiyon riskini artırdığı bildirilmiştir 51. Sameshima ve Sinclair 80, ark telinin tipi veya elastik kullanımı ile kök rezorpsiyonu arasında ilişki bulunmadığını rapor etmiştir. Ortodontik kuvvet ile ilgili faktörler: Kuvvetin büyüklüğü: Brudvik ve Rygh ın 6 histolojik çalışmaları ortodontik tedaviye bağlı kök rezorpsiyonunun hiyalinize alan eliminasyonu ile ilgili olduğunu göstermektedir. Hyalinizasyon derecesini belirleyen faktör ise genellikle uygulanan kuvvetin büyüklüğüdür. Hafif kuvvetler kullanıldığında erken dönemde ve hafif hiyalinizasyon oluşurken, kuvvet miktarı arttıkça hyalinize alanlar yoğunlaşır ve sekonder hiyalinizasyon izlenebilmektedir. Yani uygulanacak kuvvet miktarı minimum hiyalinizasyon ve minimum kök rezorpsiyonu için belirleyici faktördür. Bir dişi hareket ettirmek için gereken optimum kuvvet dişin boyutu ve istenilen hareket tipine göre değişmekle beraber ortalama 50 gram olarak belirlenmiştir. 6 Maltha ve ark. nın 83, 10,25,50,100 ve 200 gramlık kuvvetlerin kök rezorpsiyonu üzerindeki etkilerini değerlendirdikleri histolojik çalışmanın sonucunda, kuvvet miktarının rezorpsiyon üzerinde etkisi olmadığı bildirilmiştir. Bu sonuç diğer çalışmalardan oldukça farklıdır. Darendeliler ve ark. 84, ağır ve hafif kuvvetler uygulanan insan premolarlarındaki rezorpsiyon kraterlerini 3 boyutlu olarak inceledikleri çalışmalarında, ağır kuvvetler sonucunda rezorpsiyon kraterlerinin hacminde artış olduğunu bildirmişlerdir. Kuvvetin tipi: Bu konudaki çalışmaların hemen hemen hepsi dokulara dinlenme periyodu sağlayan aralıklı veya kesikli kuvvetlerin (intermittent interrupted) daha az kök rezorpsiyonu oluşturacağını bildirmektedir 15,82,85. Başlangıçta yüksek kuvvet uygulayan ancak aktivasyonunu hızlı kaybeden paslanmaz çelik ve oldukça uzun olan deaktivasyon dönemi boyunca sabit kabul edilebilir kuvvet uygulayan süper elastik tellerin karşılaştırıldığı bir çalışmada, süper elastik tellerle dişlerin daha hızlı hareket ettiği, rezorpsiyon lakünalarının derinliğinin aynı kaldığı ancak çaplarının %140 oranında arttığı gösterilmiştir 86. Kaninlerin ektopik erüpsiyonu: Kaninlerin ektopik erüpsiyonuna bağlı olarak maksiller daimi keserlerde kök rezorpisyonu görülme sıklığı %12 olarak bildirilmiştir. Kızlarda erkeklere oranla 4 kat fazla görülmektedir 87. Sürmekte olan dişin uyguladığı basıncın ve etrafındaki dental folikülün büyüklüğünün ve aktif olmasının, daimi dişlerin rezorpsiyonunda rol oynayabileceği bildirilmiştir Gömülü kaninlere bağlı olarak keser köklerinde rezorpsiyon görülen bir seri hasta incelendiğinde, rezorpsiyon bulgularının 10 yaşında önce görülmediği belirlenmiştir. Yani yaşından sonra hastalar rezorpsiyon riski açısından takip edilmelidir 90. Palatinalden vertikal olarak sürmekte olan kaninlerin, süt kaninlerin erken çekimi ile düzelebildiği gösterilmiştir 91. Daha mezyalde ve horizontal erüpsüyon yoluna sahip kaninlerde ise keser dişlerin köklerinin rezorpsiyon riski yüksektir. Kaninlerin tüberkül ucunun panoramik ve periapikal filmlerde lateral keser köklerinin daha medialinde izlendiği vakalarda lateral köklerinin rezorpsiyon riski oldukça yüksektir 89. Mekaniklerin Etkisi: Mekaniklerin kök rezorpsiyonu açısından değerlendirildiği araştırma sayısı sınırlıdır. Poste-

7 100 rior dişlerdeki kök rezorpsiyonunu radyograflar üzerinden değerlendiren McNab ve ark. 92, begg tekniği ile tedavide kök rezorpsiyonu riskinin edgewise a göre 2.3 kat fazla olduğunu bildirmiştir. Bu çalışmada değerlendirilen 97 hastanın %60 ı çekimli, %74 ü edgewise tekniği ile, %26 sı begg tekniği ile tedavi edilmiştir. Beck ve Harris in 52 çalışmalarında ise, tümü çekimli olarak begg ve edgewise teknikleri ile tedavi edilen eşit sayıda hastanın maksiller keserleri, maksiller ve mandibular premolar ve molarları değerlendirilmiştir. İki teknik arasında kök rezorpsiyonu riski açısından fark bulunamamıştır. Standart ve straight wire edgewise tekniklerini karşılaştıran Mauragani ve ark. 57, standart edgewise grubunda sadece maksiller keserlerde daha fazla rezorpsiyon oluştuğunu bildirmiştir. Standart edgewise, Roth straight wire ve begg tekniklerini kök rezorpsiyonu açısından karşılaştıran Parker ve Harris 79 bu üç teknik arasında kök rezorpsiyonu riski açısından fark olmadığını bildirmişlerdir. Fritz ve ark. 60, lingual ortodontik tedavinin sadece hafif kök rezorpsiyonuna neden olduğunu, artmış rezorpsiyonların ise mekanik dışındaki bireysel predispozan faktörlerden kaynaklanabileceğini bildirmişlerdir. Diğer faktörler: Diş köklerinin palatinal veya lingual kortikal plağa yakın olması, alveol kemiğinin genişliği: Üst keserlerin extrüzyonu ve retraksiyonu, alt keserlerin intrüzyonu ve retraksiyonu sırasında diş köklerinin kortikal kemik ile olan ilişkisi tedavi planında kök rezorpsiyonu riski açısından dikkatli değerlendirilmelidir 54,56,59,67,75. Kronik travma: Dil itme, tırnak yeme gibi kronik travmaya sebep olan alışkanlıklar kök rezorpsiyonunda rik faktörü olarak tanımlanmıştır 51,93. Ortodontik kuvvet sonucu oluşan eksternal kök rezorpsiyonlarının tedavisi için kullanılan yöntemler: Loberg ve Engström düşük dozlarda uyguladıkları L- thyroxine in kök rezorpsiyonunu ratlarda %50 oranında azalttığını bildirdikten sonra, başka bir çalışmalarında yüksek riskli olarak tanımladıkları 3 hastaya aktif tedavi süresince her gün 0.5 g sistemik tiroksin uygulamışlardır. Hormon tedavisinin yeni rezorpsiyon oluşturmadığın, mevcut rezorpsiyonu artırmadığını ve yan etkisi bulunmadığını rapor etmişlerdir 42,94. Kemik rezorpsiyonunun etkin inhibitörleri olan bifosfonatların kök rezorpsiyonunu doza bağlı olarak belirgin biçimde inhibe ettiği ratlarda gösterilmiştir 95. Ancak, bazı çalışmalar, bifosfonatların kök rezorpsiyonuna neden olduğunu bildirmektedir 96. Kortikosteroidlerin kök rezorpsiyonunu yüksek dozda (15 mg/kg) artırdığı, düşük dozda (1mg/kg) ise inhibe ettiği bildirilmiştir. 97,98 El-Bialy ve ark. 99, insan premolarları kullanarak yaptıkları histolojik ve scanning elektron mikroskobu çalışmasında, low intensity pulsed (düşük yoğunlukta-aralıklı) ultrasound uygulamasının rezorpsiyon lakünalarının yüzey alanlarını ve sayıların azalttığını bildirmişlerdir. Ortodontik tedavi sırasında dikkat edilmesi gerekenler Hiçbir çalışma, bir tedavi sisteminin diğerine göre açıkça daha avantajlı olduğunu henüz kanıtlamamıştır. Deaktivasyon sürecinde sürekli sayılabilecek yüksek kuvvet uygulayan süper elastik tellerin (özellikle köşeli) kullanımında bu konuda yeni veriler elde edilene kadar dikkatli olmak faydalı olabilir. Aktivasyonların uzun süreli aralıklarla yapılması önerilmektedir. Aktif tedavinin süresi ve ortodontik kuvvetlere bağlı eksternal kök rezorpsiyonu arasındaki ilişki tartışmalı olmakla beraber uzayan tedavi süresi intra oral elastik kullanımını, gel-git (jiggling) hareketlerini ve oklüzal travmayı beraberinde getirebilir. Ortodontistin kontrol altına alabileceği bir faktör olduğundan dikkate değer bir önlem olarak düşünülmelidir. Tedavinin 6.ayında en azından en çok etkilene dişler olarak değerlendirilen keserlerden periapikal radyograflar alınıp kök rezorpsiyonu değerlendirilmeli eğer herhangi bir kök formunda değişiklik izleniyorsa, etkilenen arkta tedaviye bir süre ara verilmelidir. Eğer önüne geçilemeyen kök rezorpsiyonu söz konusu ise tedavi hedeflerini değiştirmek düşünülebilir. Retansiyon döneminde, dişlerin gel-git hareketine ve oklüzal travmaya maruz kalmaması sağlanmalıdır.

8 101 KAYNAKLAR 1. Bender IB, Byers MR, Mori K. Periapical replacement resorption of permanent vital endodontically treated incisor after orthodontic movement:report of two cases. J Endod 1997;23(12): Andreasen JO. Review of root resorption systems and models. Etiology of root resorption and the homeostatic mechanisms of the periodontal ligament. In.Davidovitch Z, ed. Biological mechanisms of tooth eruption and root resorption. 1988: Tronstad L.Root resorption etiology terminology and clinical manifestations. Endodontic Dent Traumatol 1988;4: Fuss Z, Tsesis I, Lin S. Root resorption-diagnosis, classification and treatment choices based on stimulation factors. Dental Traumatology 2003; 19: Jones S, Boyde A. The resorption of dentine and cementum. In: Davidovitch Z, ed. Biological mechanisms of tooth eruption and root resorption. 1988: Reitan K. Biomechanical principles and reactions. In: Graber TM, Swain BF. Orthodontics current principles and techniques. St. Louis: CV Mosby, 1985: Reitan K. Effects of force magnitude and direction of tooth movement on different alveolar bone types. Angle Orthod 1964;34(4): Reitan K. Initial tissue behavior during apical root resorption. Angle Orthod 1974;44: Gaudet EL. Tissue changes in the monkey following root torque with Begg technique. AM J ORTHOD 1970;58: Rygh P. Orthodontic root resorption studied by electron microscopy. Angle Orthod 1977;47: Brudvik P, Rygh P. Non-clast cells start orthodontic root resorption in the periphery of of hyalinized zones. Eur J Orthod 1993;15: Hellsing E, Hammarstrom L. The hyaline zone and associated root surface changes in experimental orthodontics in rats. Eur J Orthod 1996;18: Brudvik P, Rygh P. The initial phase of orthodontic root resorption incident to local compression of the periodontal ligament. Eur J Orthod 1993;15: Hellsing E, Hammarström L. The hyaline zone and associated root surface changes in experimental orthodontics in rats. A light and scanning electron microscope study. Eur J Orthod 1996;18: Owmann-Moll P, Kurol J, Lundgren D. Continuous versus interrupted continuous orthodontic force related to early tooth movement and resorption. Angle Orthod 1995;65: Owmann-Moll P, Kurol J, Lundgren D. Repair of orthodontically induced root resorption in adolescent. Angle Orthod 1995;6: Owmann-Moll P, Kurol J. Root resorption pattern during orthodontic tooth movement in adolescent in Davidovitch Z, Mah J, eds. Biological Mechanism of Tooth Eruption, Resorption and Replacement by Implants. Boston Mass: Harvard Society for the Advancement of Orthodontics; 1990; Kurol J, Franke P, Lundgren D, Owmann-moll P. Force magnitude applied by Orthodontists. An inter and intraindividual study. Eur J Orthod 1996;18: Kurol J, Owmann-Moll P, Lundgren D. Time related root resorption after application of a controlled continuous orthodontic force. Am J Orthod Dentofac Orthop 1996;110: Kurol J, Owmann-Moll P. Hyalinization and root resorption during early orthodontic tooth movement in adolescent. Angle Orthod 1998;68: Owmann-Moll P, Kurol J. The early reperative process of orthodontically induced root resorption in adolescentslocation and type of tissue. Eur J Orthod 1998;20: Brudvik P, Rygh P. The repair of orthodontic root resorption-repair sequence. Eur J Orthod 1995;17: Roberts WE Bone physiology, metabolism, and biomechanics in orthodontic practice. In :Graber TM, Vanarsdall RL. eds. Orthodontics: Current principles and Techniques. St Louis, Mo:Mosby; 2000: Emslie RD. Some considerations on the role of cementum in periodontal disease. J Clin Periodontal 1978;5: Mirabella AD, Artun J. Prevalence and severity of apical root resorption of maxillary anterior teeth in adult orthodontic patients. Eur J Orthod. 1995; 17: Copeland S, Green L. Root resorption in maxillary central incisors following active orthodontic treatment. Am J Orthod Dentofac Orthop 1986;89: Remington DN, Joondeph DR, Artun J, Riedel R, Chapka MK. Long term evaluation of root resorption during orthodontic treatment. Am J Orthod Dentofac Orthop 1989; Jul: Hary MR, Sims MR. Root resorption in bicuspid intrusion. A scanning electron microscope study. Angle Orthod 1982;52: Barber AF, Sims MR. Rapid maxillary expansion and external root resorptions in man: A scanning electron microscope study. Am J Orthod Dentofac Orthop 1981;79: Levander E, Malmgren O, Eliasson S. Evaluation of root resorption in relation to two orthodontic treatment regimes. A clinical experimental study. Eur J Orthod 1994; 16(3): Levander E, Malmgren O. Long term follow up of maxillary incisors with severe apical resorption. Eur J Orthod 2000; 22: Newman WG. Possible etiologic factors in external root resorption. Am J Ortrhod 1975; 67: Harris EF, Kineret SE, Tolley EA. A heritable component for external apical root resorption in patients treated orthodontically. Am J Orthod Dentofac Orthop 1997;111: Al-Qawasmi RA, Hartsfield JK, Everett ET, Flury L, Liu L, Foroud TM, Macri JV, Roberts EW. Genetic predisposition to external apical root resorption. Am J Orthod Dentofac Orthop 2003; 123: Becks H. Orthodontic prognosis: evaluation of routine dentomedical examination to determine good and poor risks. Am J Orthod 1939; 25: Hemley S. The incidencre of root resorption in vital permanenet teeth. J Dent Res 1941;20:

9 Primer on the Metabolic Bone Disease and Disorders of Mineral Metabolism. Ed. MJ Flavus. Third Edition Lippincott-Raven publishers Philadelphia New York Goldie RS, King GJ. Root resorption and tooth movement in orthodontically treated calcium defficient and lactating rats. Am J Orthod Dentofac Orthop 1984; 85: Engström C, Granström G, Thilander B. Effect of orthodontic force on periodontal tissue metabolism. A histologic and biochemical study in normal and hypocalcemic young rats. Am J Orthod Dentofac Orthop 1988; 93: Poumpros E, Loberg E, Engström C. Throid Function and Root Resorption. Angle Orthod 1994;64: Verna C, Dalstra M, Melsen Bone turnover rate in rats does not influence root resorption induced by orthodontic treatment. Eur J Orthod 2003; Davidovitch Z. Etiologic Factors in force induced root resorption in Davidovitch Z, Norton LA eds. Biological Mechanism of Tooth Movement and Craniofacial Adaptation. Boston Mass: Harvard Society for the Advancement of Orthodontics; 1996; Yokoyama A, Kohno N, Fujino S, Hamada A, Inove Y, Fujioka S, Ishida S, Hiwada K. Circulating interleukin-6 levels in patients with bronchial asthma. Am J Resp Crit Care Med 1995; 151:1352, Kapp A. Atopic dermatitis-the skin manifestation of atopy. Clin Exp Allergy 1995;25: McNab S, Battistutta D, Taverne A, Symons AL. External apical root resorption of posterior teeth in asthmatics after orthodontic treatment. Am J Orthod Dentofac Orthop 1999;116: Reitan K, Rygh P. Biomechanical Principles and Reactions. In :Graber TM, Vanarsdall RL. eds. Orthodontics: Current principles and Techniques. St Louis, Mo:Mosby; pg: Harris E, Baker WC. Loss of root length and crestal bone height before and during treatment in adolescent and orthodontic patients. Am J Orthod Dentofac Orthop 1990; 98: Goldin B. Labial root torque: Effect of the maxilla and incisor root apex. Am J Orthod Dentofac Orthop 1989; 95: Linge L, Linge BO. Patient characteristics and treatment variables associated with apical root resorption during orthodontic treatment. Am J Orthod Dentofac Orthop 1991; 93: Beck BW, Harris EF. Apical root resorption in orthodontically treated subjects:analysis of edgewise and light wirw techniques. Am J Orthod Dentofac Orthop 1994; 105: Baumrind S, Korn EL, Boyd RL. Apical root resorption in orthodontically treated adults. Am J Orthod Dentofac Orthop 1996;110: Taithongchai R, Sookkorn K, Killary D. Facial and dentoalveolar structure and prediction of apical root shortening. Am J Orthod Dentofac Orthop 1996;110: Lupi J, Handelman C, Sadowsky C. Prevalence and severity of apical root resorption and alveolar bone loss in orthodontically treated adults. Am J Orthod Dentofac Orthop1996;109: Horiuchi A, Hotokezaka H, Kobayashi K. Correlation between cortical plate proximity and apical root resorption. Am J Orthod Dentofac Orthop 1998;114: Mauragani M, Vergari A, Sellisteh NJ, Boe OE, Wisth JP. A radiographic comparison of apical root resorption after orthodontic treatment with a standart edgewise and a straight wire edgewise technique. Eur J Orthod 2000; 22: Sameshima G, Sinclair P. Predicting and preventing root resorption. Part I-Diagnostic factors. Am J Orthod Dentofac Orthop 2001;119: Mc Fadden WM, Engström C, Engström H, Anholm JM. A study of the relationship between incisor and intrusion and root shortening. Am J Orthod Dentofac Orthop 1989;96: Fritz U, Diedrich P, Wiechmann D. Apical root resorption after lingual orthodontic therapy. J Orofac Orthop 2003;64: Kjaer I. Morphological characteristics of dentitions developing excessive resorption during orthodontic treatment. Eur J Orthod 1995; 1: Spurrier SW, Hall SH, Joondeph DR, Shapiro PA, Riedel RA. A comparison of apical root resorption during orthodontic treatment in endodontically treated and vital teeth. Am J Orthod Dentofac Orthop 1990; 97: Hendrix I, Carels C, Kuijpers-Katman AM, Van T Hof M. A radiographic study of posterior apical root resorption in orthodontic paitents. Am J Orthod Dentofac Orthop 1994;105: Mauragani M, Boe OE, Wisth PJ, Selvig KA. Changes in root length during orthodontic treatment. Eur J Orthod 2002; 24: da Silva Filho OG, Mendes Ode F, Osawa TO, Ferrari Junior FM. Behavior of partially formed roots of teeth submitted to orthodontic movemet. J Clin Pediatr Dent 2004; 28: Levander E, Malmgren O. Evaluation of the risk factors of root resorption during orthodontic treatment. A study of the upper incisors. Eur J Orthod Dentofac Orthop 1988; 97: Mirabella AD, Artun J. Risk factors for apical root resorption of maxillary anterior teeth in adult orthodontic patients. Am J Orthod Dentofac Orthop 1995;108: Sameshima GT, Sinclair P. Characteristics of patients with severe root resorption. Orthod Craniofac Res 2004;7: Otis LL, Hong JS, Tuncay OC. Bone structure effect on resorption. Orthod Craniofac Res 2004;7: Brin I, Tulloch JFC, Koroluk L, Philips SC. External apical root resorption in Class II malocclusion. A retrospective review of 1 versus 2 phase treatment. Am J Orthod Dentofac Orthop 2003; 124: Lee RY, Artun J, Alonzo T. Are dental anomalies risk factors for apical root resorption in orthodontic patients. Am J Orthod Dentofac Orthop 1999; 116: Kook Y, Park S, Sameshima GT. Peg shaped and small lateral incisors not at higher risk for root resorption. Am J Orthod Dentofac Orthop 2003;123: Harris E, Butler M. Patterns of incisor root resorption before and after orthodontic correction in cases with anterior open bites. Am J Orthod Dentofac Orthop 1992; 101:112-9.

10 Malmgren O, Goldson L, Hill C, Orwin A, Petrini O, Petrini L. Root resorption after orthodontic treatment of travmatized teeth. Am J Orthod Dentofac Orthop 1982; Dec: Kaley J, Philips C. Factors related to root resorption in edgewise practice. Angle Orthod. 1991; 2: Costopoulos G, Nanda R. An evaluation of root resorption incident to orthodontic tooth intrusion. Am J Orthod Dentofac Orthop 1995; 65: Janson GRP, Canto G, Martins DR, Henriques JFHC, de Feritas MR. A radiographic comparison of apical root resorption after orthodontic treatment with 3 different fixed appliance techniques. Am J Orthod Dentofac Orthop 1999;118: Wainwright W. Faciolingual tooth movement:its influence on the root and cortical plate. Am J Orthod 1973; 64: Parker RS, Harris EF. Directions of orthodontic tooth movements associated with external apical root resorption of the maxillary central incisors. Am J Orthod Dentofac Orthop 1998; 114: Sameshima GT, Sinclair PM. Predicting an preventing root rsorption. Part II. Am J Orthod Dentofac Orthop 2001; 119: Dermaut RL, De Munck A. Apical root resorption of upper incisors caused by intrusive tooth movement: A radiographic study. Am J Orthod Dentofac Orthop 1986; 90: Segal GR, Schiffman PH, Tuncay OC. Meta analysis of the treatment related factors of external apical root resorption. Orthod Craniofac Res 2004; 7: Maltha JC, van Leuwen EJ, Dijkman GE, Kuijpers- Jagtman AM. Incidence and severity of root resorption in orthodontically moved premolars in dogs. Orthod Craniofac Res 2004; 7: Darendeliler MA, Kharbanda OP, Chan EK, Srivicharnkul P, Rex T, Swain W, Jones AS, Petocz P. Root resorption and its association with physical properties of, mineral contents and resorption craters in human premolars following application of light and heavy forces. Orthod Craniofac Res 2004;7: Vardimon AD, Graber TM, Voss LR. Determinants controlling iatrogenic external root resorption and repair during and after palatal expansion. Angle Orthod 1992; 2: Weiland E. Constant versus dissipating forces in orthodontics: The effect on initial tooth movements and root resorption. Europ J Orthod 2003; 25: Ericson S, Kurol J. Resorption of incisors after ectopic eruption of maxillary canines. A CT study Angle Orthod 2000;70: Ericson S, Bjerklin K. The dental follicle in normally and ectopically erupting maxillary canines. A comptarized tomography study. Angle Orthod 2001;71: Ericson S, Kurol J. Resorption of maxillary lateral incisors caused by ectopic canines:a clinical and radiographic analysis of predisposing factors. Am J Orthod Dentofac Orthop 1988; 94: Ericson S, Kurol J. Incisor resorption caused by maxillary canines:a radiographic study. Angle Orthod 1987;87: Ericson S, Kurol J. Early trarment of palatally erupting maxillary canines by extraction of the primary canine. Eur J Orthod. 1988;10:283-95). 92. McNab S, Battistutta D, Taverne A, Symons AL. External apical root resorption following orthodontic treatment. Angle Orthod 2000; 70: Odernick L. Nailbiting frequency and association with root resorption. Br J Orthod 1985; 12: Loberg EL, Engström C. Thyroid administration to reduce root resorption. Angle Orthod 1994; 64: Igarashi K, Adachi H, Mitani H, Shinoda H. Inhibitory effect of the topical administration a bisphosphonate (risedronate) on root resorption incident to orthodontic tooth movement in rats. J Dent Res 1996;75: Alatli H, Hellsing E, Hammarström L. Orthodontically induced root resorption in rat molars after 1- hydroxyethylidene-1,1bisphosphonate injection. Acta Odontol Scand 1996;54: Ashcraft MB, Southard KA, Tolley EA. The effect of corticosteroid induced osteoporosis on orthodontic movement. Am J Orthod Dentofac Orthop 1992;102: Ong CK, Walsh LJ, Harbrow D, Taverne AA, Symons AL. Orthodontic tooth movement in prednisolone-treated rat. Angle Orthod 2000;70: El-Bialy T, El-Shamy I, Graber T. Repair of orthodontically induced root resorption by ultrasound in humans. Am J Orthod Dentofac Orthop 2004; 126: İLETİŞİM ADRESİ Dr. Selin KALE Gazi Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Ortodonti Anabilim Dalı 06510, Emek-ANKARA kaleselin@yahoo.com