Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 67, Mart 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 67, Mart 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr. Özgün CAN Süleyman Demirel Üniversitesi, GSF Tekstil ve Moda Tasarımı Bölümü ozguncan@sdu.edu.tr Emine ÇALIKUŞU Süleyman Demirel Üniversitesi, GSF Geleneksel Türk Sanatları Bölümü eminecalkusu@gmail.com SAMSUN GELENEKSEL KADIN GİYSİLERİNDEN CEPKENLER Öz Orta Karadeniz Bölgesi nin bir ili olan Samsun, antik dönemlerden günümüze kadar önemli bir yerleşim ve kültür merkezi olmuştur. Samsun un zengin kültürel değerleri, diğer bölgelerde de olduğu gibi kendine özgü nitelikler göstermektedir. Samsun kültüründe geleneksel kadın giyimi önemli bir yere sahiptir. Geleneksel kadın giyiminde genellikle elbise, şalvar, gömlek, yelek, üç etek ve ceket gibi kıyafetlerle birlikte Selçuklu ve Osmanlı döneminden itibaren kullanılan cepken, bölge ve kullanıldığı yere göre kumaş, model, süsleme ve kesim özelliklerinde farklılıklar göstermiştir. Cepkenler genellikle U, V, hâkim yakalı olup gömlek üzerine giyilen, kolları uzun, yırtmaçlı ve kısa bir giysi olarak kullanılmıştır. Bu çalışmada, Samsun ili kadın cepkenlerinin tespiti için alan araştırması yapılmıştır. Daha sonra geleneksel giysilerden cepkenin Geç Osmanlı ve Cumhuriyet döneminden kalma 10 tanesi seçilmiştir. Giysilerin kumaş özellikleri, motif ve renk incelemeleri yapılmış, giysi örnekleri resimlerle desteklenmiştir. Çalışmanın sonucunda Samsun geleneksel kadın giysilerinden cepkenlerin günümüzde yeniden kullanımının arttırılması için yapılabilecekler verilmiştir. Anahtar kelimeler: Cepken, Geleneksel Giysi, Samsun

2 CEPKENS FROM SAMSUN TRADITIONAL WOMEN S CLOTHING Abstract Samsun which is the main province of Middle Black Sea Region has been an important settlement and cultural center from the earlier years upto present. The cultural diversity of Samsun reveals its own characteristics as it does in the other regions of Turkey. Traditional women clothing has great importance in Samsun cultural life. In traditional women 's clothing, clothes, shawls, shirts, vests, three skirts and jackets, as well as cloths used from the Seljuk and Ottoman times vary differences in fabric, model, trim and cut characteristics. Cepkens are the short clothes which are generally used in U, V, tippet form and worn on shirts with long sleeves and slits. In this study, a field research was conducted for the determination of Samsun province women's cellulites. Additionally, 10 traditional clothes were chosen from the late Ottoman and Republic Times. The fabric features of the clothes, motifs and color examinations were investigated and the clothes samples were supported with pictures. As a result of the study, it was emphasized what could be done further in order to increase the re-use of the cepkens from Samsun traditional women's clothes. Keywords: Cepken, Traditional Clothes, Samsun GİRİŞ İnsanların üç temel ihtiyaçlarından birisi olan giyinme, önceleri çevresel şartlardan korunma amaçlı kullanılmışken zamanla toplum haline gelen insanların kültürlerini yansıtmak için bir iletişim aracına dönüşmüştür. Toplumlar geleneksel değerlerini, kültürlerini ve inançlarını bu iletişim aracıyla da yeni kuşaklara aktarmışlardır. Geleneksel giysiler kullanıldığı yerin kültürü hakkında bilgi veren en önemli kaynaklardan birisidir. Ancak günümüzde bu kültürel öğelerin korunması ve onlara ulaşılması oldukça zor olmaktadır. Dolayısıyla kayıt altına alınmayan bu zenginlikler zaman içerisinde eskiyerek yok olacak ve gelecek kuşaklara giyim kültürlerini iletmek imkânsızlaşacaktır. Geleneksel giysiler içerisinden kadın giysileri gerek renk ve motif gerekse kumaş açısından oldukça zengindir. Bu çalışmada, Samsun ili hem kültürü hem de yerleşiminin oldukça eski zamanlara dayanması açısından araştırma alanı olarak seçilmiştir ve geleneksel kadın giysilerinden olan cepkenlerin 10 tanesi seçilerek kumaş, motif, renk bakımından irdelenmiştir Samsun Adının Kaynağı ve Kentin Kısa Tarihçesi Samsun un bilinen antik ismi Amisos dur. Amisos kelimesinin kökeni eski Yunan dönemi öncesinde Palaksça ya dayanmaktadır. Roma imparatoru Pompeius M.Ö. 64 yılında Amisos a geldiği zaman şehrin ismini Pompeiopolis olarak değiştirdiyse de bu isim kalıcı olmamış ve Amisos adı bundan sonraki dönemlerde de geçerliliğini korumuştur (Türkiye İstatistik Kurumu, 2013: XI). Bu kent Miletliler ve bir diğer adı İyonyalılar tarafından kurulmuştur. Ancak M.Ö. 562 den önce Gaskarlılar tarafından M.Ö lerde bu kent bir yerleşim alanı olmuştur. Bu kentin yerleşim düzeni ise denizden gelebilecek tehlikelere karşı önlem alabilmek amacıyla kıyıdan uzak vadi içinde ve yerleşmenin daha kolay savunulabileceği yamaç eteklerinin bulun-

3 duğu (bugünkü Mert Irmağı Kılıçdede Mahallesi sınırları içerisinde kalan ve Gazi İlköğretim Okulu karşısındaki Öksürük Tepe ( Dündar Tepe), ve çevresindeki alan ile Sosyal Meskenler de olduğu belirtilmektedir. Bu dönemdeki ismini, kentin eski isimlerinden olan Enete, Simisso, Sinusso ve Peiraeurs dan hangisi olduğu tespit edilememiştir (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013: 1). Daha sonraları bu kent Selçuklu Türkleri tarafından fethedilince yeni bir yerleşim daha kurulmuş ve yerleşim yerine Samsun ismi verilmiştir. 17. ve 18. yüzyıllar da ise Batı kaynaklarında Sampson adı kullanılmış ve kaydedilmiştir (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013: 1; Samoyloviç, 2009: 83). Bu isim Selçuklu Türkleri tarafından verilen özel bir isim olup, eski ismi olan Amisos ismi ile ne kelime olarak ne de mana olarak herhangi bir ilgisi mevcut değildir. Türkler bu kente Samsun, iline ise Canik ismini vermişlerdir (Çevre ve Şehircilik Bakanı, 2013: 1). Samoyloviç ise Canik adının sancak ismi olarak kullanıldığını ifade eder (Samoyloviç, 2009: 83). Antik dönemlerde ilk olarak Pontos Aexeinos daha sonraları ise Pontos Euxeinos olarak adlandırılan Samsun, günümüzde Karadeniz olarak adlandırılan Balkan, Doğu Avrupa, Kafkas platformları arasında yer alan denizin güneyinde, Anadolu coğrafyasının ise kuzeyinde yer almaktadır. Plinius, Naturalis Historiae adlı eserinde Karadeniz in İskit yayına benzer bir şekil aldığından bahsetmiştir. Yayın kıvrımının ortada Plus Maeotis (Azor Denizi) ağzıyla buluştuğu, Pontus un güney kıyılarının da yayın temelini oluşturduğu söylenmektedir (Işık, 2001: 1-3). Aynı zamanda Samsun bölgesi antik dönemde Amisos veya Peiraios olarak da adlandırılan kent (Strabon, 2012: 20), Pontus olarak adlandırılan bölge içerisinde yer almaktadır. Pontus bölgesi doğuda Kolkhis, batıda Halys (Kızılırmak) nehri, Kuzeyde Pontos Euxeinos, güneyinde ise Kappadokia Armenia ile sınırlıdır (Işık, 2001: 11). 225 Samsun da; ilk kazı Th. Macrdy tarafından Akalan Kalesinde 1906 yılında yapılmıştır (Bilgi, 2000: 279). Akalan Kalesi nin Orta Demir Çağı nda Orta Anadolu dan gelen yerli Altınkaya barajı içinde kalmış bulunan Bengü Köyü nde rastlanmıştır (Dönmez, 2002: 136). Samsun ili ve diğer Orta Karadeniz Bölgesi nde yapılan araştırmalar, bölgenin Prehistorik tarih öncesi dönemlerinden, Roma dönemine kadar olan yerleşim izlerini ortaya koymuştur. Samsun bölgesinde yapılan araştırmalara göre bilinen, insana ait en erken izlere Tekkeköy de ki mağaralarda rastlanmıştır (Atasoy, 1997: 16). Bu yerleşmelerin dışında Dündartepe, Kaledoruğu ve bu iki yerleşimden daha geç dönemlerde araştırılan İkiztepe Höyüğü nde de, Samsun bölgesinin erken dönemlerine kanıt sunacak insanoğluna ait materyaller ortaya çıkarılmıştır Kökten, Özgüç, Özgüç, 1945: 382). Ayrıca, Strabon a göre yukarıda da değindiğimiz üzere, Klasik, Hellenistik ve Roma Dönemi sürecinde günümüz Samsun una bakıldığında, bugün Toraman Tepe doruklarında kısmi sur kalıntılarını gördüğümüz antik kentin adı Amisos olarak bilinmektedir. Bugün Amisos tepesinde yapılan kazılar kentin önemini ortaya koymuştur (Strabon, 1987: 14). Kent daha sonra Selçuklular, Cenovalılar ve Osmanlı Devleti sırayla iskân etmişlerdir (Atasoy, 1997: 53). Anadolu, diğer tüm dönemlerde olduğu gibi Türk İslam döneminde (Çetin, 2009) de önemini korumaya devam etmiştir. Bu süreç Türkler in Müslüman oluşundan Osmanlı Devleti nin kuruluşuna kadarki dönemi kapsamaktadır (Karaman, 2010: 232). Anadolu nun ilk Türk- İslam kolonizasyon dönemi Anadolu Selçukluları süreciyle başlamıştır. Coğrafi açıdan Anadolu da birçok kenti ve eseri bulunan Selçuklular, bölge halklarının kültür yapısında oldukça derin izler bırakmışlardır (Özcan, 2006: 21-61). Selçuklu kültür ve medeniyeti İslam-Hristiyan ya da

4 İran-Türk veya Orta Asya-Türk kültürleri ile karşılıklı etkileşimleri, göçebe-yerleşik farklılıkları ve tarihsel-mekânsal sınırları kapsamında sanatsal bir düzlemde irdelenerek açıklanabilir (Özcan, 2006: 22). Bu kapsamda, Anadolu Selçuklu yönetimince Kilikya Ermeni Krallığı sınırlarındaki Malatya ve Maraş bölgelerinde Ağaçeriler, Ermenek, Karaman, Mut, Gülnar ve Silifke yörelerinde Karamanlıları, Trabzon Rum İmparatorluğu sınırlarındaki Sinop -Samsun-Trabzon kıyı bölgelerinde Çepniler, Bizans sınırlarındaki Kütahya yöresinde Germiyanlılar, Tunguzlu, Köyceğiz ve Uşak bölgelerinde Salurlar ve Hilvan, Diyarbakır ve Savur bölgelerinde Döğerler yerleştirilmiştir (Özcan, 2006: 45, harita 10). Türklerin gelişiyle birlikte Samsun bölgesinde Bizanslılar, Danişmentliler, Anadolu Selçukları, İlhanlılar, Trabzon Rum Devleti ve bölgedeki diğer Türk beyliklerinin iktidar mücadeleleri görülmektedir (Sevim, Yücel, 1989: 140; Bayraktar, 2009: 87). Malazgirt Zaferi (1071) sonrası Danişmentliler şehri kuşatmış ancak alamamışlardır. Ancak Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan ın saltanatının ( ) (Tüfençioğlu, Boran (t.y): 285), son yıllarında Amisos un doğusuna Müslüman Samsun adıyla yeni bir şehir kurulmuş ve bu tarihten sonra bölge kesin olarak Selçuklu hâkimiyetine girmiştir (Turan, 1984: 279). Sultan II. Murat Arslan, saltanatının son yıllarında topraklarını iki oğlu arasında bölerek, kendi topraklarında bağımsız hareket etmelerini sağlar. Bu yıllarda Samsun, Rükneddin Süleyman Şah ın payına düşmüştür (Turan, 2002: 574). Anadolu Selçuklu ve İlhanlı Dönemi nde Anadolu uluslararası önemli bir ticari merkeze dönüşürken, Samsun bu ticari ağın Karadeniz deki önemli bir kenti konumuna yükselmiştir. Samsun bir Türk beldesi olduktan sonra, Hristiyan Amisos, önce Bizans ve sonrasında 16. yüzyılın ilk yarısından itibaren de Cenevizler e ait bir kale olarak 230 yıldan fazla varlığını sürdürmüştür (Turan, 2000: 63 vd; Bayraktar, 2009: 86-87). Anadolu Selçukluları nın elde etmeye çalıştıkları ilk Anadolu kentlerinden olan Samsun, Selçuklular ın Kafir Samsun un yanına Müslüman Samsun u kurarak; kentin ticari konumundan yararlandıkları önemli bir şehirdir (Bayraktar, 2009: 87). Her iki şehrin de etrafı surlarla çevrilmiştir. İlhanlılar Dönemi nde kentte darphane kurulmuştur. Bu durum, şehrin ticarî yönden ulaştığı seviyeyi göstermektedir (Tüfençioğlu, Boran (t.y): 285) SAMSUN YÖRESİ VE KADIN GİYİM KUŞAMINDAN CEPKENLER M.Ö yılından itibaren yerleşimin başladığı Samsun ilinde Helenistik dönemden kalma Amisos Tümülüsleri, Gazi Müzesi, Arkeoloji ve Etnografya Müzesi, Atatürk ün 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun a gelirken kullandığı Bandırma vapurunun birer kopyası olan Bandırma Gemi Müzesi (içinde çeşitli fotoğraflar ile Atatürk e ait bazı eşyalar sergilenmektedir. Bafra Arkeoloji ve Etnografya Müzesi ile Alaçam Mübadele Müzesi önemli bazı kültür alanlarıdır (Türkiye İstatistik Kurumu, 2013: XI). Orta Karadeniz Bölgesi nde yer alan Samsun, doğal tarihi ve kültürel zenginlikleri olan, deniz, kara, hava, demiryolu ulaşım olanakları ile bölgenin turizm potansiyeli en yüksek kentlerinden biridir. Anadolu'nun savunulmasını planlamak amacı ile Atatürk'ün 19 Mayıs, 1919'da gelmesi ile Samsun, Türk İstiklal Savaşı'nın başladığı yer olma özelliği ile önemini her zaman korumuştur. Bundan dolayı Samsun halk yaşantısında bu tarihi dokunun önemini halkın kültür geleneğinde bulmak mümkündür. Bu kültür geleneklerinden biri de Samsun da bu güne kadar ulaşabilmiş olan tarihi mezarlıklardan Seyyid Kudbuddin Mezarlığı dır. Mezar taşları tahrip olmuş ve kırılmış bir durumdadır. Yapılan araştırmalarda mezarlıklar haricinde 80 kitabe bulunmuştur yılları arasına ait bu kitabelerde bayanların kimliği tanıtılırken babası veya erkek kardeşi üzerinden tanıtılması yoluna gidilmiştir (İpek, 2013: 17-18).

5 Bölge çalışmaları üzerine yapılan araştırmalarda, başta Samsun Arkeoloji ve Etnografya müzesi ve Bafra Müzesi, İlçe Çalışmaları, Köy araştırmaları kapsamında ele aldığımız kadın giyim kuşam örnekleri, çalışmamızın ana (asıl) bölümünü oluşturmaktadır. Bu kapsamda ilgili yerlerden sağlanan cepken, üç etek, bindallı, kuşak, göynek, şalvar, iç donu, pantolon, ceket, kemer, kemer tokaları, tepelik, belbağı, yazma, gelinlik, önlük ve zengin içeriği olan takı grubu incelenmiş ve kadın giyim kuşamındaki yeri ortaya konmuştur. Çalışmamızın özünde kentin geleneksel kadın giyim kuşamının önemli parçalarından olan Cepken bu bağlamda ele alınmıştır. Cepken, geleneksel giyimde önemli bir yere sahipken, bölgelere ve kullanıldıkları yerlere göre kumaş, model, süsleme ve kesim özelliklerin de değişim göstermektedir. Cepkenler genellikle V, U, hâkim yakalı olup, boyu bele kadar inen (salta-sarkta), uzun kollu-kolsuz olan üst giysi, kadınlar ve erkekler tarafından kullanılmaktadır (Alıcı, 2014: 14). Bele kadar uzun olan cepkenlerin yanı sıra kısa olan cepkenler ise, bele takılan kumaş, maden, boncuk kemerlerin ve kuşak bağlama geleneğini örtmemesi amaçlanmıştır (Türkoğlu, 1994: 53). Günümüzde ceketin görevini üstlenen cepken, çuhadan yapılmıştır ve yakası düz kesimli önü düz ya da çapraz, bel boyunda, el üstüne düşecek biçimde kolları uzunca bırakılan bir giysi türüdür (Komsuoğlu vd, 1986: 98). Başka bir genel ifadeyle gömlek üzerine giyilen kolları uzun ve yırtmaçlı, yakasız ve kısa bir giysi şeklinde tanımlanır. Cepken, giyenin yaşına göre, kullanılacağı yere göre, model, renk, kumaş ve süsleme özeliği belirlenerek kullanılmaktadır (Alıcı, 2014: 14). Yakasız olan bu giysilerin en değerlileri çuhadan dikilen ve üzeri sırma ile işlenenleridir (Özel, 1992: 21-22). Bunun yanı sıra kadifeden dikilen cepkenler de son derece önemliyken çuha ve kadifenin üzerleri altın ve gümüş tellerle de işlenmiştir. Cepkenlerin ilikli ve iliksiz örnekleri de mevcuttur (Yılmaz Filiz, 2016: 53). Şalvarla beraber kullanılan cepken, içlik ve gömlek üzerine giyilen, önleri düz veya yuvarlak olan işlemeli bir giysidir (Özel, 1992: 21-22). Cepkenler yörelere göre salta (bir çeşit kısa cepken), yelek (çok fonksiyonlu kullanım içerir), fermene (kadınlar tarafından giyilen işlemeli cepken), libade (kadınlar tarafından kullanılan tür) ve camedan (halk ve esnaf giyer) gibi isimlerle adlandırılmaktadır. Cepken birçok toplum tarafından kabul görmüş ve Anadolu da kırsal kesimlerde çok uzun süre kullanılmıştır. Oldukça kullanışlı olan bu giysi zamanla yerini çağdaş giysi türlerine bırakmıştır. Toplumlar arası etkileşimin ve teknolojinin gelişmesiyle geleneksel giyim kuşam zaman içerisinde başkalaşarak yok olmaya yüz tutmuştur (Yılmaz Filiz, 2016: 55). 227 Geleneksel giyim kuşamımız çok zengin olup Orta Asya dan başlayarak Anadolu da zenginleşmiştir. Türk el sanatlarında kadınların, çocukların ve erkeklerin kullandığı giysilerden cepken, elbise, bindallı, şalvar ve yelek çeşitli şekillerde süslenilmiştir. Ustalar, bu süslemeleri yaparken duygu ve düşüncelerini farklı desen, renk ve modelle işlemişlerdir (Bedük, 1992: 3). Orta Asya da ele geçen duvar resimleri ve Hun dönemine ait kurganlarda çıkan kıyafetler ile ilgili malzemeler Eski Türkler ve giyim kuşamları hakkında bilgi vermektedir (Sevin, 1990: 79). Yapılan kazılarda kurganlarda ele geçen buluntulara göre cepken Hunlar zamanından beri kullanılmıştır. Asya Hunları döneminde bir prense ait olan cesedin üzerinde sağdan sola kapanan V yakalı kısa ceket, dar süvari pantolonu ve diz altında kalan kısa-yumuşak çizme de buluntular arasındadır (Alıcı, 2014: 16). Anadolu da Selçuklu dönemi kadınlarının en çok kullandığı giysiler arasında olan cepken; ferace, kaftan hırka ve şalvarla birlikte sıklıkla kullanılmıştır. Bu giysilerde yün pamuk ve ipek karışımı ipliklerden dokunan kumaşlar mevcuttur. (Komsuoğlu vd, 1986: 213). Ayrıca cepken Selçuklu dönemi saray minyatürlerinde kaftan ve şalvarla birlikte tasvir edilmiştir (Küçükosmanoğlu, 1992: 12).

6 Osmanlı döneminde cepken, kullanım açısından daha çok kaynak bulur ve kadınlar ile erkeklerin vazgeçilmez giysileri arasında yer alır. Kadınlarda daha çok gezmelik olarak kullanılan cepken, erkeklerde ise genellikle gömlek üstüne bele sarılan kuşağın üzerini örtmeyecek şekilde kısa bırakılmış bir boyuttadır. Osmanlı döneminde bu giysi yeniçeri ordu teşkilatında üniforma geleneğinde kullanılmıştır (Uysal vd, 2010: 4). Ayrıca cepkende camedan, salta, fermene, sıkma, yelek, pantolon-setire gibi çeşitler erkek giyim kuşamını zenginleştirmiştir (Özel, 1992: 22). Erkekler şalvar, çakşır ve poturun üstüne mintan, onun üstüne ise cepkenle birlikte camedan, yelek ve fermene gibi giysiler kullanmışlardır Komsuoğlu vd, 1986: 222). Osmanlı kadınlarında da şalvarın üst bölümünde içlik, salta, fermene veya cepken kullanılmıştır. Kadın giyiminde cepken, şalvarla beraber kullanılan ve içlik üzerine giyilen, kollu veya kolsuz önleri düz veya yuvarlak olan işlemeli bir giyim parçası görevini görmektedir (Özel, 1992: 16). Osmanlı döneminde de kullanılmış olan cepkenler çuha, kadife, keten, pazen, atlas, pamuklu kumaş, saten, canfes ve aba gibi kumaşlar kullanılarak yapılmıştır (Günay, 1986:8). Cepkenlerde kullanılan süsleme ögeleri cepkeni giyen kişinin sosyal statüsünü belirtmektedir. Bu statüleri belirtecek olursak zengin-fakir, genç-çocuk-yaşlı ve evli-bekâr-dul olup olmadığı anlaşılırken günlük yaşamda giyilenlerle geçiş dönemini evlenme-doğum-ölüm gibi durumları gösterir (Alıcı, 2014: 18). Cepkenin kullanımı özellikle Avrupa ülkeleriyle başlayan temasların yoğunlaşması sonrasında (XIX. yüzyıl) kadın ve erkek giyiminde Avrupa etkisi ortaya çıkmaya başlamıştır. II. Mahmut ve Abdülmecit döneminde ceket pantolonun kullanımının artması sonucu, cepkenin kullanımını sınırlandırmıştır (Özel, 1992: 22). Bunun sonucunda Anadolu da cepkenler artık geleneksel anlamda folklor, kına gecesi gibi özel günlerde ancak kullanım bulmuştur (Alıcı, 2014: 17). 228 Günümüzde geleneksel kıyafetler üzerine yapılan çalışmalarda cepkenin sınıflandırılması; kullanım amaçlarına (kına, nişan, düğün, folklorik ve sosyal durum), kullanılan malzemelere göre, model ve kesim özelliğine (yaka, kol, beden şekilleri) ile süsleme ve desen özelliğine göre göre dört farklı grupta ele alınmıştır (Bedük, 2004; 830; Alıcı, 2014: 17). Samsun ili geleneksel kadın giyim kuşamının önemli bir parçası olan cepkenler, elde ettiğimiz müze, ilçe ve köy araştırmaları kapsamında farklı örnekleriyle çeşitli türleri ortaya konmuştur. Bu bakımdan elde edilen 10 adet cepken türü tüm özellikleriyle aşağıda tanıtılmaya çalışılmıştır:

7 1. Cepken Örneği Resim 1a: Cepken (Ön) Resim 1b: Cepken (Arka) Kumaş türü: Kadife Uzunluk: 47 cm Genişlik: 43 cm Kol boyu: 42 cm Açıklama: Kırmızı renkli kadifeden dikilmiş olan cepkenin iç kısmı aynı renk bez ile astarlanmıştır. Yaka çevresi, kol ağzı ve etek ucu saç örgüsü şeklinde, sarı renkli simli ince bir kordon ile iki sıra olarak süslenmiştir. Yuvarlak motifler birbirine geçmelerden oluşan çizgilerden oluşturulmuş. Selvi ağacı motifi kullanılmış olan eserin arka kısımda Rumi motifi simetri olarak kullanılmış. Desenlerin geneli simetrik olarak uygulanmıştır. 4.1/1988 envanter nolu eser, Geç Osmanlı Dönemine ait olup, Mehmet Şahinkaya dan (Saitbey mah. Kulaca cad. No: 38 Samsun 50 tl) yılında müze tarafından satın alınmıştır (Samsun Arkeoloji-Etnografya Müzesi) Cepken Örneği Resim 2a: Cepken (Ön) Resim 2b: Cepken (Arka) Kumaş türü: Tafta Uzunluk: 48 cm Genişlik: 44 cm Kol boyu: 43,4 cm

8 Açıklama: Yeşil, beyaz, vişne, siyah ve açık kahverengi kullanılan cepken dar taftalı dokunmuş kumaştan yapılmıştır. Önü açık kolları diliklidir. Açık olan göğüs ve kolları kına rengi ibrişimden bitkisel motiflerle bezelidir. Cepkenin iç kısmı beyaz kaput bezi ile astarlıdır. 5.24/1981envanter nolu eser, Emine Kaypıntı dan (Samsun) müze tarafından satın alınmıştır (Samsun Arkeoloji-Etnografya Müzesi). 3. Cepken Örneği Resim 3a: Cepken (Ön) Kumaş türü: Kumaş Uzunluk: 40 cm Genişlik: 47 cm Kol boyu: 46 cm Resim 3b: Cepken (Arka) Açıklama: Koyu devetüyü ve gri renk kumaştan dikilmiştir. Kol ağızlarında, omuzlarında, önde iki yanda, alt etek kısmı ile arka etek kısmında yaldızlı ip ile işlenmiş bitkisel süslemeler yer almaktadır. Burada yaprak motifi stilize edilmiş ve suyolu denilen bir tarzda kenarlarda kullanılmıştır. Sağlı sollu tek çiçek motifine benzetilmiş yuvarlak desenler bulunmaktadır. Tasarımın geneli serbest ve özgün olarak yapılmıştır. İç kısmı sarı renkli bez ile astarlanmıştır. Astar çiçekli desenlidir. Sol kol uç kısmında üç adet yırtık aynı renk ip ile dikilmiştir. 8.1/1990 envanter nolu eser, Erken Cumhuriyet Dönemine ait olup, Türkan Erdoğan dan (Nisan Mah. Divanhane Sok. No: 43 Samsun, 250 tl) yılında müze tarafından satın alınmıştır (Samsun Arkeoloji-Etnografya Müzesi). 230

9 4. Cepken Örneği Resim 4a: Cepken (Ön) Kumaş türü: Kadife Uzunluk: 47 cm Genişlik: 43 cm Kol boyu: 43 cm Resim 4b Cepken (Arka) Açıklama: Kırmızı renkli kadifeden dikilmiş olan cepkenin iç kısmı aynı renk bez ile astarlanmıştır. Yaka çevresi, kol ağzı ve etek ucu saç örgüsü şeklinde sarı renkli simli ince bir kordon ile iki sıra halinde süslenmiştir. Yuvarlak motifler birbirine geçmelerden oluşan çizgilerden oluşturulmuş. Aynı tarzdaki motifler sırt kısmına da işlenmiştir. Ön beden, arka beden ve kollardaki işlemeler iri bir şekilde işlenmiştir. 4.1/1988 envanter nolu eser, Geç Osmanlı Dönemine ait olup Mehmet Şahin kaya tarafından (Saitbey Mah. Kulaca Cad. No:38 Samsun, 50 tl) yılında müzeye satılmıştır (Samsun Arkeoloji-Etnografya Müzesi). 5. Cepken Örneği 231 Kumaş türü: Kadife Uzunluk: 43 cm Resim 5a: Cepken (Ön) Resim 5b: Cepken (Arka) Genişlik: Arka en de 43 cm, ön parça en: 27,5 cm, ön parça göğüs en: 32,5 cm Açıklama: Bordo kadife üzerine kordon işlemelidir. İçi kırmızı astar ile kaplanmıştır. Cepkenin ön kısmı boş bırakılmayacak şekilde kordon ile işlenmiştir. Önde, açık kısmı sivri dilimler şeklinde yapılmış ve bunlar üç büyük bir küçük dilim şeklindedir. Her iki ucu aynı şekilde işlenmiş olan cepken in ön kısmı; kordon ile (düz sıralar, bitkisel motifler, daire içinde çarkı felek motifleri ve S şeklinde motifler) ile tamamen kaplanmıştır. Eserin arka kısmında boyun etrafı

10 geniş bir bordür ile (sıralar halinde kordon) kaplanmış, yine omuz üzerinde geniş bir bordür halinde kordon sırası vardır. Etek ucu daha dar bir bordür ile nihayetlenmiştir. Her iki yandan ortaya doğru uzanan völüt şeklinde kordon işlemeli motif; omuzdaki ve etekteki bordürü birbirine bağlayan kum saati şeklinde motif vardır. Kol etrafında ise yan dikişler dar bir bordür halinde kordon işlemesi ile çevrelenmiştir. Diğer kısımlarda kadife açıkta kalmıştır. Arka kadifede büyükçe bir yırtık ve yer yer yıpranmalar vardır. 2.1/1974 envanter nolu eser (Samsun Arkeoloji-Etnografya Müzesi). 6. Cepken Örneği Kumaş türü: Kadife Uzunluk: 49 cm Genişlik: 47cm Kol boyu: 45 cm Resim 6a: Cepken (Ön) Resim 6b: Cepken (Arka) Açıklama: Koyu kırmızı renkte kadife üzerine sarı ve beyaz simle yine yan yana yuvarlak motifler birbirine geçmelerden oluşan çizgilerden oluşturulmuş. Selvi ağacı motifi kullanılmış olan eserin arka kısımda Rumi motifi simetri olarak kullanılmış ve simetriktir. Yaka ve etek kenarları, sarı iple yapılan örgü motifi ve üzerine sim ile süslüdür. Kollarda ve kol ağızlarında yine sim ile bitkisel motifler işlenmiştir. Özellikle arka bölümde yakanın alt kısmında yer yer delikler (eskimeden dolayı) vardır. 5-1/1988 envanter nolu eser, Geç Osmanlı dönemine ait olup Cepken tarihinde müze tarafından Süver Geçer den (Saitbey Mah. Kulaca Cad.No:40 Samsun, 75 tl) satın alınmıştır (Samsun Bafra Müzesi). 232

11 7. Cepken Örneği Resim 7a: Cepken (Ön) Resim 7b: Cepken (Arka) Kumaş türü: Saten Genişlik: 52 cm Kol genişliği: 16 cm Uzunluk: 35 cm Kol boyu: 41 cm Eser Sahibi: Rukiye Koç 1950 doğumlu ve ev hanımıdır. Açıklama: Alanlı köyünde yapılan saha araştırmalarında Mustafa Koç ailesinin evinde rastlamış olduğumuz cepken; mor renkte olup, Hazır alınmış çiçekli kumaştan dikilmiştir. Cepken Makine dikişlidir ve iç astarı yeşil renklidir. Ayrıca astarda ortadan boydan boya bir dikiş atılmış, sağında ve solunda V şeklini anımsatan dikişler mevcuttur. Cepkenin dış yüzeyinde hem ön hem arka olmak üzere aynı teknikte dikişler mevcuttur. Kumaştaki çiçekli desenler serpme şeklinde kullanılmış olup, iki büyük motiflerin birinde sarı, beyaz, yeşil diğerinde ise kırmızı, beyaz ve yine yeşil renkler kullanılmıştır. İki büyük motifin devamında ikiye ayrılmış dal üzerine küçük çiçek motifleri işlenmiş ve çiçeklerden sadece biri sarı renktedir. (Samsun Alanlı Köyü/Mahallesi). 8. Cepken Örneği 233 Resim 8a: Cepken (Ön) Kumaş türü: Kadife Genişlik: 48 cm Uzunluk: 50 cm Kol boyu: cm Resim 8b: Cepken (Arka)

12 Açıklama: Mor renkli kadifeden yapılan cepken çok yıpranmıştır. Yuvarlak yakalı, uzun kollu cepkenin, yaka uçları, etek uçları ve kol kenarlarına sim ile kalın sutaşı geçirilmiştir. Üzerine bitkisel motifler ( lale, yaprak ve çiçek motifleri) işlenmiştir. İşlemeler bindal şeklinde sarma ve iplik üzerine ince tel sarma şeklinde yapılmıştır. Bindal işlemin arasına yeşil ve mor renklerde ketenden aplikeler yapılmıştır. Büyük motifler arasına ve çiçek yaprak uçlerına pullarla süslemeler yapılmıştır. 1-1/1978 envanter nolu eser Rıza Utine den (İstiklal Cad. No:170 Samsun) yılında müze tarafından satın alınmıştır (Samsun Bafra Müzesi). 9. Cepken Örneği Resim 9a: Cepken (Ön) Resim 9b: Cepken (Arka) Kumaş türü: Kadife Uzunluk: 50 cm Genişlik: 41 cm Kol boyu: 40 cm Açıklama: Lacivert renkli kadifeden dikilen eserin içi koyu kahverengi olan bez bir astar ile kaplıdır. Yaka çevresi, kol ağızları ve etek uçları sarı iplerle, sarı simli, saç örgüsü şeklinde bir bordür ile çevrilidir. Ön beden, arka beden ve kollarda sarı ve beyaz simli iplerle işlenmiş iri motifler ön kısımda damla şeklinde ters-düz işlenir iken arka kısımda baklava dilimli içerisine yine ters-düz olarak işlenmiştir. 4-4/1988 envanter nolu eser, Geç Osmanlı dönemine ait olup Mehmet Şahinkaya dan (Samsun) tarihinde müze tarafından satın alınmıştır (Samsun Bafra Müzesi). 10. Cepken Örneği 234 Resim 10a: Cepken (Ön) Kumaş türü: Kadife Uzunluk: 43 cm Genişlik: 47 cm Kol boyu: 41cm Resim 10b: Cepken (Arka)

13 Açıklama: Lacivert renkli kadife üzerine sarı ve beyaz sim ile motifler işlenmiştir. Motifler önde ve arkada iç içe yuvarlak şekillerden oluşmaktadır. İç kısmı kırmızı renkteki bir bez ile astarlanmıştır. Yaka kenarları ve etek kenarları sarı ip ve üzeri sim ile işlenmiştir. Burada kollarda geçme motifi kullanılmıştır. Yine yuvarlak motiflerde geçme şeklinde yuvarlak motif biçimi kazandırılmış ve arka tarafta simetri olarak Rumi motifine benzer bir motif kullanılmış. 7-1/1988 envanter nolu eser, geç Osmanlı dönemine ait olup Aysel Çanoğlu ndan (Saitbey Mah. Kulaca Cad. No:38 Samsun 50 tl) yılında müze tarafından satın alınmıştır (Samsun Bafra Müzesi). 3. SONUÇLAR Karadeniz Bölgesi kültür rotasında önemli bir yeri olan Samsun, antik dönemden günümüze Amisos, Sampson, Pontos Aexeinos, Pontos Euxeinos ve Periarius gibi çeşitli isimlerle anılarak gelmiştir. Hemen hemen tüm dönemlerde önemli bir liman ve ticaret şehri olma özelliğini koruyan kentte, özellikle Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde Anadolu kökenli kültürlerin belirginliği egemen olmaya başlamıştır. İlk insan yaşamına ait bulgularıyla (Tekkeköy mağaraları) öne çıkan kent, bugün yapılan bilimsel araştırmalarda bölge gelenekleri bazında odak noktalarından biri haline gelmiştir. Bu kültür geleneğin içinde elde ettiğimiz verilere göre kadın giyim kuşamının önemi kendine ayrı bir yer bulmaktadır. Orta Karadeniz Bölgesi için kadın giyim kuşamının en zengin örneklerine sahip olan Samsun, bu bağlamda bölge giyim kültürünü temsil etmektedir. Bölge üzerine yapılan alan araştırmalarında, başta Samsun Arkeoloji ve Etnografya Müzesi ve Bafra Müzesi, ilçe ve köy çalışmalarıyla ilgili yerlerden sağlanan cepkenler incelenmiş ve kadın giyim kuşamındaki yeri ortaya konmuştur. Genellikle U ve V yakalı olup, gömlek üzerine giyilen kolları uzun ve yırtmaçlı, yakasız ve kısa bir giysi şeklinde tanımlanana cepkenin; kumaş, model, süsleme ve kesim özellikleri açısından birbirinden farklı örneklerine ulaşılmıştır. Salta, yelek, fermene, libade ve camedan gibi isimleri olan cepken, Geç Osmanlı ve Cumhuriyet döneminden kalma seçili örnekleriyle değerlendirilmiştir. 235 Müzeler ve köylerdeki araştırmalarda ulaşılan cepkenlerde kumaş türü açısından kadife örnekler ağırlıktayken; saten ve tafta türlerine de ulaşılmıştır. Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde erkekler ve kadınlar tarafından oldukça yoğun olarak kullanılan kıyafetlerden olan cepkenlerde özellikle bitkisel ve geometrik motiflerin (rumi, bindal, çiçek) revaçta olduğu söylenebilir. Bunun yanı sıra söz, nişan, kına, düğün gibi özel günlerde kullanılan cepkenin mor, kırmızı, sarı, lacivert, beyaz, kahverengi, yeşil, devetüyü, gri, siyah gibi farklı renkleri mevcuttur. Ancak özel günler haricinde günümüzde cepkenin kullanımı kentte neredeyse bitmiştir. Genelde müzelerde ve köylerde ise sandıklarda muhafaza edilen cepkenler, kadın giyim kuşamının yaşayan en güzel kültürel örneklerindendir. Fakat zamanla kaybolmaya yüz tutmuş bu kültürel değerlere sahip çıkılması için öncelikle modernize edilerek günlük yaşamda kullanımının sağlanması gerekmektedir. Ayrıca bilimsel çalışmalarla kayıt altına alınması, üniversite-sanayi işbirliklerinin kurulması, tekstil ve moda sektörü temsilcileri ile ortak projeler yapılması bu zengin kültürün gelecek kuşaklara aktarılmasında etkili olacaktır. Teşekkür Çalışmamızı 4874-YL1-17 Proje numarası ile maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimine teşekkür ederiz.

14 KAYNAKLAR Alıcı Fatma (2014). Afyonkarahisar Müzesinde Bulunan Geleneksel Cepken ve Şalvar Örneklerinin İncelenmesi, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitimi Anabilim Dalı Giyim Sanatları Eğitimi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi), Konya. Atasoy, Sümer (1997). Amisos Karadeniz Kıyısında Antik Bir Kent, Samsun. Bayraktar, Sami (2009). Samsun da Anadolu Selçuklu Ve İlhanlı Döneminden Kalan Tarihi Yapılar/Historıcal Buildings Remaining From Anatolian Seljuks and Ilkhanid Period in Samsun, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research, Volume 2/7, Bedük, Saadet (1992). Konya Müzelerinde ve Evlerinde Bulunan Bindallı Tek Parçalı Elbiseler (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), Konya. Bilgi, Önder (2000), İkiztepe Kazıları, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ankara, ÇŞB (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı). (2015). T.C Samsun Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, Samsun İli 2014 Yılı Çevre Durum Raporu, Samsun. Dönmez, Şevket (2002). Samsun-Asarağaç Kalesi, Anadolu Araştırmaları XVI, İstanbul, Günay, Umay (1986), Türk Tarihi Kadın Kıyafetleri, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul. Işık, Adem (2001). Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi,1. Baskı, Ankara. İpek, Nedim (2013). Osmanlıdan Cumhuriyete Samsun Tarihinin Kaynakları, Samsun Araştırmaları, Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı, Birinci Kitap Tarihsel Geçmiş, (Ed: Cevdet Yılmaz), Samsun, Karaman, R. (2010). Kitap Tanıtım ve Değerlendirmeleri (Osman Çetin, Türk-İslâm Devletleri Tarihi, Düşünce Yayınları, İstanbul 2009, 345 s.), Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, No: 1, Cilt. 9, Sayı: 17. Komşuoğlu, Şükran ve Arsal, İMER (1986). Moda Resmi ve Giyim Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Kökten, Kılıç, Nimet ÖZGÜÇ ve Tahsin. ÖZGÜÇ (1945) Yılında Türk Tarihi Kurumu Adına Yapılan Samsun Bölgesi Kazıları Hakkında İlk Kısa Rapor, Belleten IX, Türk Tarih Kurumu Basınevi, 33,34,35,36,, Ankara, Küçükosmanoğlu, Şerife (1992). Konya Müzelerinde ve Evlerinde Bulunan Cepkenler, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), Konya. Özcan, Koray (2006). Anadolu da Selçuklu Kent Sistemi ve Mekânsal Kademelenme, METU JFA, Sayı: 2 (23: 2), Özel, Mehmet (1992). Folklorik Türk Kıyafetleri, Tüpraş Yayınları, Ankara. Samoyloviç, Alexander Nikolaeviç (2009), Samsun, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, Ankara,

15 Sevin, Nurettin (1990). On Üç Asırlık Türk Kıyafet Tarihine Bir Bakış, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Strabon, (2012). Antik Anadolu Coğrafyası XII-XIII-XIV, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu). (2013 ). Seçilmiş Görsellerle Samsun, Ankara. Turan, Osman (1984). Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul. Turan, Osman (2002). Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan, Türkler, Cilt (C). 6. Ankara, Turan, Şerafettin (2000). Türkiye-İtalya İlişkileri I, Selçuklulardan Bizans ın Sona Erişine, Ankara. Türkoğlu, Sebahattin (1994). Anadolu Folklorunda Kadın Giysilerimiz, Türkiye'miz Kültür ve Sanat Dergisi, 24 (73). Uysal, Büşra, AYGÜN, Müzeyyen ve KARAYEL, Seçil (2010). Gediz Geleneksel Kadın Cepkenlerinin Motif, Desen ve Kompozisyon Özelliklerinin İncelenmesi (Düzce Ulusal Meslek Yüksek Okulları Öğrenci Sempozyumu, Ekim). Yılmaz Filiz, Asuman (2016), Anadolu Geleneksel Kadın Kıyafetlerinden Cepken in Uzak Doğu Geleneksel Geleneksel Origami Sanatı İle Sentezi, Yıl 1, Sayı 1. Kaynak Kurumlar ve Kişiler Samsun Arkeoloji-Etnografya Müzesi. Samsun Bafra Müzesi. Alanlı Köyü, Rukiye Koç 1950 doğumlu, ev hanımı. 237