YAZIM KURALLARI BÜYÜK HARFLERİN KULLANILDIĞI YERLER

Transkript

1 YAZIM KURALLARI BÜYÜK HARFLERİN KULLANILDIĞI YERLER A. Cümleler büyük harfle başlar. uyarı 1. Cümle içinde tırnak veya ayraç içine alınan cümleler de büyük harfle başlar ve sonlarına uygun noktalama işareti (nokta, soru, ünlem vb.) konur: Schiller Unutmak ve affetmek, iyi insanların intikamıdır. diyor. Anadolu kentlerini, köylerini (Köy sözünü de çekinerek yazıyorum.) gezsek bile görmek için değil, kendimizi göstermek için geziyoruz. 2. İki çizgi arasındaki açıklama cümleleri büyük harfle başlamaz: Bir zamanlar -bu zamanlar çok da uzak değildir, bundan yirmi yıl önce- hızlı tren yoktu hayatımızda. 3. Rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra gelen kelime ö- zel ad değilse büyük harfle başlamaz: Geçen ay, şirketimizin 20. yılını kutladık. 4. Örnek niteliğindeki kelimelerle başlayan cümlede de ilk harf büyük yazılır: Et-, ol- fiilleri, dilimizde en sık kullanılan yardımcı fiillerdir. Yazım Kuralları 135

2 -DE EKİ VE DE BAĞLACININ YAZILIŞI Ek olan de (bulunma hâli) Bitişik yazılır. Bulunma anlamı katar. Eklendiği sözcüğü dolaylı tümleç ya da zarf tümleci yapar. Büyük ünlü uyumuna uyar (da, de). Ünsüz benzeşmesi kuralına uyar (ta, te şekli vardır.). Özel isimlerden sonra kesmeyle ayrılır. Bağlaç olan de Ayrı yazılır. Cümleye bile, dahi anlamı katar. Bir öge olarak kullanılamaz. Büyük ünlü uyumuna uyar (da, de). Ünsüz benzeşmesi kuralına uymaz (ta, te şekli yoktur.). Hiçbir zaman kesmeyle ayrılmaz. ÖRNEK Kitabın kapağına da dikkat et. (bağlaç) Gidip de gelmemek var, gelip de görmemek var. (bağlaç) Siz dışarıda bekleyin. (ek) Bu kitapta çok soru var. (ek) Saat beşte dişçiye gideceğim. (ek) uyarı Ek olan -de ile bağlaç olan de nin yazımı genellikle karıştırılır. Karıştırmamak için aşağıdaki yöntemler uygulanabilir: 1. Yükleme nerede, kimde, ne zaman sorularını sorduğumuzda de ile kullanılan kelime veya kelime grubu, bu sorulardan en az birine cevap veriyorsa ektir, bitişik yazılmalıdır; sorulardan hiçbirine cevap vermiyorsa bağlaçtır, ayrı yazılmalıdır. 146

3 YAZIMI KARIŞTIRILAN KELİMELER Sınavlarda yazımı karıştırılan kelimelerle ilgili de sorular sorulmaktadır. Aşağıda yazımı karıştırılan kelimeler tablosu verilmiştir. yazımı karıştırılan kelimeler Lügate Mertlik Olmaz. A abajur absürt abuk subuk aidat ajans akarsu akaryakıt alüminyum amatör amblem ameliyat asfalt asgari aspiratör asteğmen balta bandrol banknot barbekü abur cubur astsubay akıbet amfi barışsever acaba ataerkil aklı kıt ampul acayip ataşe barkod aklı sıra anaerkil acemi atölye baş aşağı aklıselim anbean acente aut baş başa aksesuar anestezi acımtırak averaj başüstüne akşamüstü anneanne açgözlü ayak bağı açık hava açıkgöz adale adamakıllı adaptasyon adaptör akşamüzeri aktris aktüalite aktüel alelacele alelade ansiklopedi antoloji antrenman antrenör antrparantez apar topar aybeay ay ışığı ayak izi ayaküstü ayırt etmek aysberg başa baş başıboş başıbozuk başöğretmen başvurmak başvuru adımbaşı alerji apartman az buçuk başyazar adli sicil alfabe aperitif adli tabip bazen B alıkoymak ara sıra aerobik babaanne bedava alnım arabesk aforoz babayiğit bedbaht alternatif ardı sıra ağabey badem beddua alt etmek art arda ağırbaşlı bagaj belli başlı ahbap altmış art niyet bağırsak ahenk ahraz ahtapot altüst etmek altüst olmak altyapı arz etmek asansör asayiş bağrı yanık bahçıvan bakla betonarme beyefendi beynelmilel 160

4 Ek Fiil (Ek Eylem) Ekleri Ek fiil (i-), isim soylu kelimeleri çekimli hâle getirerek yüklem yapar. Görülen Geçmiş Zaman Kipi Öğrenilen Geçmiş Zaman Kipi Şart Kipi Geniş Zaman Kipi Ben zengindim (zengin idim) fakirmişim (fakir imişim) dürüstsem (dürüst isem) askerim Sen zengindin (zengin idin) fakirmişsin (fakir imişsin) dürüstsen (dürüst isen) askersin O zengindi (zengin idi) fakirmiş (fakir imiş) dürüstse (dürüst ise) askerdir Biz zengindik (zengin idik) fakirmişiz (fakir imişiz) dürüstsek (dürüst isek) askeriz Siz zengindiniz (zengin idiniz) fakirmişsiniz (fakir imişsiniz) dürüstseniz (dürüst iseniz) askersiniz Onlar zengindiler (zengin idiler) fakirmişler (fakir imişler) dürüstseler (dürüst iseler) askerdirler uyarı 1. tekil şahıs iyelik eki -im ile ek fiilin geniş zaman 1. tekil şahıs eki -im i karıştırmayınız. Her iki ek de isme eklenir ancak kelimenin başına benim sözcüğünü getirebiliyorsanız iyelik eki; ben sözcüğünü getirebiliyorsanız ek eylem ekidir. Örnek: Bu konuyu bana öğretmenim anlattı. Sözcükte Yapı Bu cümledekideki öğretmenim kelimesinin başına benim sözcüğünü getirebiliyoruz (benim öğretmenim). O hâlde öğretmenim sözcüğündeki -im eki iyelik ekidir. Mesleğimi sorduklarında her zaman Öğretmenim ve bu meslekle gurur duyuyorum. demişimdir. Bu cümledeki öğretmenim kelimesinin başına ben sözcüğünü getirebiliyoruz (ben öğretmenim). O hâlde öğretmenim sözcüğündeki -im eki ek fiilin geniş zaman 1. tekil şahıs ekidir. 199

5 5. Sıfatlar, tek bir sözcük olabildiği gibi söz öbeklerinden de oluşabilir. Bu akşam, elime telefonu aldım, herkesi aradım. (Bir kelimeden oluşmuş.) Alanında önemli başarılar kazanmış bir bilim adamı, okulumuzda konferans verecek. (Bir fiilimsi öbeği sıfat görevi üstlenmiş.) Sırtında el örgüsü bir kazak vardı. (Bir isim tamlaması sıfat görevi üstlenmiş.) Çocuk, bacak kadar boyuyla herkese emirler yağdırmaya çalışıyordu. (Bir edat öbeği, sıfat görevi üstlenmiş.) 6. Sıfat tamlamaları cümlede özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve ek eylem almak şartıyla yüklem görevinde kullanılabilir: Eski konak, içinde oturulmayacak hâle gelmişti. (Özne) Derneğimiz, köyümüze yeni bir cami yapacak. (Belirtisiz Nesne) Eve, arka kapıdan girdiler. (Dolaylı tümleç) Okul takımımız her gün düzenli olarak antrenman yapıyor. (Zarf tümleci) Öğretmenimiz, yenilikleri seven biriydi. (Yüklem) 7. Sıfat tamlamaları, bir söz öbeği olduğu için, cümlenin ögeleri bulunurken bölünmemelidir. İnsan vücudu, tıkır tıkır işleyen bir fabrikadır. (Yüklem) 234

6 ZARF (BELİRTEÇ) ZARF (BELİRTEÇ) Fiillerin, fiilimsilerin, sıfatların, adlaşmış sıfatların ve zarfların anlamlarını değişik yönlerden etkileyen sözcüklere zarf denir. Zarflar, fiillerin anlamını etkiler: ÖRNEK Adam yavaş yürüyor. zarf fiil Zarflar, fiilimsilerin anlamını etkiler: Zarf (Belirteç) ÖRNEK Yavaş yürüyünce okula geç kaldık. zarf fiilimsi (zarf - fiil) Yavaş yürüyen insanlar, bizimle gelmesin. zarf fiilimsi (sıfat - fiil) Zarflar, sıfatların anlamını etkiler: ÖRNEK Ben en yavaş canlılar hakkında araştırma yaptım. zarf sıfat 245

7 ÖRNEK (2015/LYS) (I) Seyahat etme, gezip tozma, insanoğlunun temel ihtiyaçlarından biridir. (II) İnsanların bildikleri yerlerden kalkıp bilmedikleri fakat merak ettikleri yerleri gidip görme arzusu, onlara yeryüzünün meçhul yerlerini öğrenme ve keşfetme yolunu açmıştır. (III) İnsanoğlu, öyle tahmin edilebilir ki başlangıçta rızkını arama mecburiyetinden kaynaklanan bir güdüyle çevresini keşfe çıkmıştır. (IV) Kendi çevresinin dışında başka zenginliklerin bulunabileceğini öğrendikçe ondaki içgüdü gitgide bilinçli bir keşfetme arzusuna dönüşmüştür. (V) İçinde yaşadığımız çağa gelinceye kadar seyahat etme, gidip görme, görüp öğrenme, başka dünyalar keşfetme; insanın söz konusu ihtiyaçlarının bir dışa vurumuydu denebilir. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisinde ögelerin dizilişi özne, dolaylı tümleç, belirtili nesne, yüklem biçimindedir? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. Çözüm İnsanların bildikleri yerlerden kalkıp bilmedikleri fakat merak ettikleri yerleri gidip görme arzusu, onlara yeryüzünün meçhul yerlerini öğrenme ve keşfetme yolunu açmıştır. İnsanların bildikleri yerlerden kalkıp bilmedikleri fakat merak ettikleri yerleri gidip görme arzusu: Özne onlara: Dolaylı tümleç yeryüzünün meçhul yerlerini öğrenme ve keşfetme yolunu: Belirtili nesne açmıştır: yüklem Cevap B dir. 318

8 CÜMLE TÜRLERİ Yüklemine (YÜKLEMİN TÜRÜNE) GÖRE CÜMLELER Yüklemi çekimli eylemden oluşan cümlelere fiil cümlesi, isim ve isim soylu sözcüklerden oluşan cümlelere isim (ad) cümlesi denir. FİİL (EYLEM) CÜMLESİ Yüklemi, çekimli eylem olan cümlelere fiil (eylem) cümlesi denir. ÖRNEK Allah ım bana kitap dolu bir evle, çiçek dolu bir bahçe ver. Cümle Türleri Bir insanın değeri, okuduğu kitapların değeri ile ölçülür. Dolu küpten ses çıkmaz. Dağ dağa kavuşmaz, kişi kişiye kavuşur. Fiil Cümlesi ile İlgili Bilinmesi Gerekenler Şimdiki zaman eki (-yor) yerine kullanılan -mada, -mede / -makta, -mekte ekleri ile oluşturulmuş cümleler de fiil cümlesidir. Sular sarardı yüzün perde perde solmakta Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta Savrulmada gül şimdi havada, Gün doğmada bir başka ziyâda 319

9 TÜRKÇE SORULARINDA SIKÇA KARŞILAŞILAN KELİMELER SÖZLÜĞÜ A Abes: Gereksiz, lüzumsuz, gerçeğe uygun olmayan, yakışıksız. Absürt: Saçma, yersiz olan, mantığa aykırı düşen. Adamakıllı: İyiden iyiye, iyice, tam anlamıyla, enikonu. Adaptasyon: Uyum sağlama, uyarlama. Ağdalı: Anlaşılması güç, dolambaçlı sözler bulunan anlatım. Ajitasyon: Heyecan ve coşkuya bağlı olarak tutarsız davranışlara yönelme ya da heyecan ve coşku vererek doğru, tutarlı davranmayı ve düşünmeyi engelleme, kışkırtma, coşturma, isyana yöneltme vb. Akıcı: Kolay anlaşılan, okunabilen, okuyana veya dinleyene keyif veren. Albeni: Çekicilik, alım, cazibe. Alegori: Sembolik anlatım, simgelerle anlatma, temsilî anlatım. Alelade: Basit, bayağı, sıradan, banal... Alenen: Açıktan açığa, gizlenmeyen, açıkça. Ana dil: Kendisinden başka diller veya lehçeler türemiş olan dil. Ana dili: Çocuğun ailesinden ve içinde yaşadığı topluluktan edindiği dil. Analiz: Çözümleme, tahlil, ayrıştırma. Anekdot: Kısa öykü. Anı niteliği olan özlü anlatı. Etkili, esprili, düşündürücü öykü. Anonim: Yazanı, söyleyeni bilinmeyen. Antoloji: Seçme parçalardan ya da eserlerden oluşan kitap, seçki. Arı dil: Saf, temiz, sade dil. Asgari: Minimum, en az, en düşük. Asparagas: Yalan haber, uydurma ve şişirme haber. Aşikâr: Açık, besbelli olan. Aşina: Bilinen, tanıdık olan. Ayraç: Parantez. Ayrıcalık: İmtiyaz, üstün tutulma. Ayrım: Ayırma, fark, nüans. Ayrıntı: Detay, teferruat. Azami: Maksimum, en büyük, en fazla. Azımsamak: Umulandan az olduğu yargısına varmak. B Bağdaşıklık: Dil unsurlarının anlam bakımından uyum içinde olması. Bağdaşmak: Uyum göstermek, uyumlu olmak. Bağdaştırma: İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek yeni bir anlama bürünmesi. Bağlam: Dil birimini çevreleyen, ondan önce veya sonra gelen ve dil birimini birçok yönden etkileyen birim ya da birimler bütünü, ortam. Bağlaşıklık: Dil unsurlarının dil bilgisi kurallarına uygun biçimde sıralanması. Bağnaz: Mutaassıp, başka düşünceyi kabullenmeyen, tutucu. Bakış açısı: Bir olayda, konuyu, düşünceyi belirli bir yandan inceleme, görüş açısı. Banal: Adi, basit, bayağı, sıradan, alelade. Basmakalıp: Kalıplaşmış olan, tekdüze. Bellek: Yaşananları, öğrenilen konuları, bunların geçmişle ilişkisini bilinçli olarak zihinde saklama gücü, dağarcık, akıl, hafıza, zihin. Betimleme: Tasarlama, bir şeyi sözle veya yazıyla anlatma, göz önünde canlandırma, tasvir. Beylik söz: Klişe söz, kullanılagelen, kalıplaşmış, bilinen söz. Bibliyografya: Bir konuya ait olan kaynakça. Biçem: Üslup, tarz, anlatım şekli. Biçim: 1. Sanat ve edebiyat eserlerinde dış görünüş, form. 2. Şiirlerin kuruluş ve uyak düzenlerine göre olan dış görünüşü, şekil. 386

10 Sözde Özne, 283 Sözde Soru Cümlesi, 53, 331 Sürekli Ünsüzler, 119 Süreksiz Ünsüzler, 119 Sürerlik Birleşik Fiili, 278 Ş Şahıs (Kişi) Ekleri, 202 Şart Birleşik Zaman, 277 Şart Cümlesi, 330 Şartlı Birleşik Cümle, 324 Şaşırma Cümlesi, 61 Şimdiki Zaman, 273 Şive, 375 T Tahlil Paragrafı, 92 Takısız İsim Tamlaması, 221 Tamlama Yanlışlığından Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları, 365 Tanık Gösterme, 86 Tanım Cümlesi, 66 Tanımlama, 84 Tariz, 19 Tartışmacı Anlatım / Tartışma, 77 Tasarı Cümlesi, 56 Tasvir Paragrafı, 92 Taşıdıkları Anlama Göre Fiiller, 269 Gerçekte Var Olmadığı Hâlde Öyle Sanma Anlamı Taşıyan Cümleler, 62 Tehdit Cümlesi, 61 Tek Heceli Diller, 379 Tek Tırnak İşareti, 180 Tekil İsim, 214 Tekillik - Çoğulluk Bakımından Özne-Yüklem Uyumu, 353 Tekrar Grubu, 300 Temel Cümle, 322 Terim Anlamlı Sözcükler, 30 Ters Eğik Çizgi, 179 Tezlik Birleşik Fiili, 278 Tırnak İşareti, 179 Topluluk İsmi, 215 Toplumsallık, 88 Tutarlılık, 88 Tümevarım - Tümdengelim Cümleleri, 71 Türemiş İsimler, 220 Türemiş Sıfatlar, 231 Türemiş Sözcükler, 186 Türemiş Yapılı Fiiller, 277 Türemiş Zarflar, 253 Türk Dilinin Tarihî Gelişimi ve Türkiye Türkçesi, 379 Türkçe Sorularında Sıkça Karşılaşılan Kelimeler Sözlüğü, 386 Türkçenin Gelişim Evreleri, 382 Türkçenin Ses Özellikleri, 133 Türkiye Türkçesi, 381 U-Ü Ulama, 133 Ulusallık, 88 Unvan Grubu, 299 Unvan Sıfatları, 228 Ural-Altay Dil Ailesi nin Özellikleri, 378 Uyarı (İkaz) Cümlesi, 61 Uzun Çizgi, 178 Üç Nokta, 174 Üleştirme Sayı Sıfatları, 227 Üleştirme Zarfı, 249 Ünlem Cümlesi, 330 Ünlem Cümlesi, 54 Ünlem Göreviyle Kullanılan Sözcükler, 267 Ünlem Grubu, 299 Ünlem İşareti, 176 Ünlem, 266 Ünlemlerin Özellikleri, 266 Ünlü (Hece) Düşmesi, 121 Ünlü Daralması, 131 Ünlü Değişmesi, 133 Ünlü Türemesi, 128 Ünlü Uyumları, 117 Ünlüler, 116 Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi), 119 Ünsüz Düşmesi, 126 Dizin (İndeks) 399