İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE EL HALICILIĞI SEKTÖR ARAŞTIRMASI. HAZIRLAYANLAR Doç.Dr. Mehmet Hüseyin Bilgin Arş.Gör. Ender Demir

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE EL HALICILIĞI SEKTÖR ARAŞTIRMASI HAZIRLAYANLAR Doç.Dr. Mehmet Hüseyin Bilgin Arş.Gör. Ender Demir YAYIN NO: İstanbul, 2008

3 Copyright İTO Tüm haklar sakhdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazann ve ÎTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN (Basılı) ISBN (Elektronik) İTO ÇAĞRI MERKEZÎ Tel: (212) 444 O 486 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) Faks : (212) E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet : Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT Prive Grafik Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Alayköşkü Cd. Küçük Sk. No: 4 Cağaloğlu/ÎSTANBUL Tel: Faks: E-posta:pri veltd@gmail.com

4 ÖNSÖZ Günümüzde diğer birçok el sanatı gibi el halısı dokumacılığı da bir sektör haline gelmiş, bu durum geleneksel Türk el halısı sektöründe de bazı değişimleri beraberinde getirmiştir. Kültürel varlıklarımız içerisinde çok önemli bir yere sahip olan Türk el dokuması halılarının son yıllarda hem iç pazarda hem de dış pazarlarda rekabette zorluklar yaşaması ve pazar payının giderek düşmesi, sektördeki sorunların doğru bir şekilde ortaya konulmasını ve somut politika önerilerinin geliştirilmesini gerekli kılmaktadır. Ülkemiz, el halısı dokumacılığında en güzel ve farklı motifleri, renkleri, desenleri ve dokuma örneklerini dünyaya kazandıran bir kültürel zenginliğe sahiptir. Bu nedenle, halı dokumacılığımız için büyük önem taşıyan geleneksel ve tarihsel değerleri koruyarak orijinal desenlerde meydana gelen dejenerasyonun önüne geçilmeli ve modern tasarımlar geliştirip bunları "marka" yaparak, tüketici tercihlerinin sürekli değiştiği ve son derece rekabetçi olan dünya pazarlarına açılmmalıdır. Tarihten gelen önemli bir bilgi birikimine ve dokuma kültürüne sahip olan Türk el halıcılığı sektörünün içinde bulunduğu gerileme sürecinden çıkabilmesi için sektörün rekabet gücünü azaltan sorunların iyi anahz edilmesi büyük önem taşımaktadır. Özellikle, geleneksel Türk motif ve desenlerinin korunması ve araştırma-geliştirme, tasarım ve markalaşma gibi konulara öncelik verilerek uygun tasanm ve pazarlama faauyetleri ile sektörün canlandırılması gerekmektedir. Türkiye'deki el halısı sektörünün mevcut yapısı ve sorunlarının aynntılı olarak incelendiği bu çalışmada; dünyadaki halı sektörü ticareti ve seçilen bazı ülkelerdeki uygulamalara yer verilerek, yapılan saha çalışması sonuçlarından da hareketle, Türk el halısı sektörünün uluslararası rekabet gücünü artırmak için neler yapılması gerektiği konusunda somut politika önerileri ortaya konulmuştur. Bu çalışmanın tüm ilgililere faydalı olmasını diler, yayını hazırlayan Doç.Dr.Mehmet Hüseyin Bilgin'e ve Araştırma Görevlisi Ender Demir'e teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

5

6 İÇİNDEKİLER TABLOLAR LÎSTESİ 8 GRAFİKLER LİSTESİ 8 ÖZET 9 GİRİŞ 17 BİRİNCİ BÖLÜM DÜNYA EL HALISI TİCARETİ VE SEÇİLMİŞ BAZI ÜLKELERDE EL HALICILIĞI L L DÜNYA EL HALISI TİCARETİ SEÇİLMİŞ BAZI ÜLKELERDE EL HALICILIĞI SEKTÖRÜ İRAN GENEL EKONOMİK DURUM İRAN HALISININ TARİHİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ İRAN HALICILIK SEKTÖRÜ İRAN HALI SEKTÖRÜNDEKİ KURUMLAR VE FUARCILIK İRAN HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ HİNDİSTAN GENEL EKONOMİK DURUM HİNDİSTAN HALISININ TARİHİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ HİNDİSTAN HALICILIK SEKTÖRÜ HİNDİSTAN HALI SEKTÖRÜNDEKİ KURUMLAR VE FUARCILIK HİNDİSTAN HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ ÇİN GENEL EKONOMİK DURUM ÇİN HALISININ TARİHİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ ÇİN HALICILIK SEKTÖRÜ ÇİN HALI SEKTÖRÜNDEKİ KURUMLAR VE FUARCILIK ÇİN HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ AFGANİSTAN GENEL EKONOMİK DURUM AFGANİSTAN HALISININ TARİHİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ AFGANİSTAN HALICILIK SEKTÖRÜ AFGANİSTAN HALI SEKTÖRÜNDEKİ KURUMLAR VE FUARCILIK 57

7 AFGANİSTAN HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ 59 İKİNCİ BÖLÜM TÜRK HALI SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ 2.L TARİHSEL GELİŞİM VE KÜLTÜREL BOYUT HALI SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU GENEL OLARAK İSTİHDAM, ÜRETİM VE DIŞ TİCARET EL DOKUMA HALI SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRMESİ MAKİNE HALI SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRMESİ TÜRK EL DOKUMA HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ L GÜÇLÜ YANLARI ZAYIF YANLARI FIRSATLAR TEHLİKELER 79 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK EL HALI VE KİLİM SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI VE REKABET GÜCÜNÜ ARTIRICI ÖNERİLER ÜZERİNE BİR SAHA ARAŞTIRMASI 3.L ARAŞTIRMANIN AMACI, YÖNTEMİ VE KAPSAMI L ARAŞTIRMANIN AMACI L2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ ARAŞTIRMANIN KAPSAMI YÜZYÜZE GÖRÜŞME SONUÇLARI TÜRK EL DOKUMA HALI VE KİLİM SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI DÜNYA PAZARLARINDA ARTAN REKABET ARTAN İTHALAT VE HAKSIZ REKABET YÜKSEK MALİYETLER VE İMALATIN YURTDIŞINA ÇIKMASI MAKİNE HALISININ HIZLI GELİŞİMİ DOKUYUCULARDAN KAYNAKLANAN SORUNLAR VE YENİ DOKUYUCU YETİŞMEMESİ KALİTE SORUNU VE İMALATTA YENİLİK YAPILMAMASI MARKALAŞMA EKSİKLİĞİ VE TASARIM - DESEN - MODEL VE RENK KONULARINA GEREKEN ÖNEMİN VERİLMEMESİ TANITIM - PAZARLAMA SORUNU VE FUARCILIĞA GEREKEN ÖNEMİN VERİLMEMESİ İMAJ SORUNU 89

8 KOMİSYONLARIN YÜKSEKLİĞİ TURİST PROFİLİNDEKİ DEĞİŞME DEVLET VE BÜROKRASİDEN KAYNAKLANAN SORUNLAR KOORDİNASYON EKSİKLİĞİ VE SEKTÖRDE İŞBİRLİĞİNİN OLMAMASI İMALATÇILARDAN KAYNAKLANAN SORUNLAR İTHALATIN ÖNÜNDEKİ ENGELLER DÖVİZ KURU PİYASADAKİ DURGUNLUK VE DEĞİŞEN TALEP YAPISI YÜZYÜZE GÖRÜŞME SONUÇLARI VE DÜNYA UYGULAMALARINDAN HAREKETLE TÜRK EL HALI VE KİLİM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜNÜ ARTIRICI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ÖZEL VE KALİTELİ ÜRÜNLER ÜRETİLMELİ TÜRK HALILARININ TAKLİT EDİLMESİ ENGELLENMELİ DOKUYUCU VE NİTELİKLİ İŞGÜCÜ YETİŞTİRİLMELİ DOKUYUCULAR SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ KAPSAMINA ALINMALI SEKTÖRDE BİRLİK SAĞLANMALI: TÜRKİYE HALICILAR BİRLİĞİ KÜMELENME SAĞLANMALI İMALAT KOORDİNE EDİLMELİ İMALATÇILAR YENİLİKÇİ OLMALI DEVLET DESTEK OLMALI İHRACAT DESTEKLENMELİ: HALI İHRACATINI DESTEKLEME MERKEZİ MODA TAKİP EDİLMELİ VE MARKALAŞMA İLE TASARIMA ÖNEM VERİLMELİ TANITIM - PAZARLAMA - FUARCILIK VE PAKETLEMEYE ÖNEM VERİLMELİ ESKİ HALILARIN GİRİŞİ KOLAYLAŞTIRILMALI TURİZME DAHA ÇOK ÖNEM VERİLMELİ ANKET SONUÇLARI 99 SONUÇ 102 KAYNAKLAR 106 EK: ANKET FORMU (İNGİLİZCE'DEN ÇEVİRİ) 112 İTO YAYIN LİSTESİ 114

9 TABLOLAR LİSTESİ TABLO 1.1: DÜNYA EL HALISI TİCARETİ (MİLYON DOLAR) : DÜNYA EL HALI PAZARINDAKİ İTHALATÇI ÜLKELER (MİLYON DOLAR) : DÜNYA EL HALI PAZARINDAKİ ÖNEMLİ İHRACATÇI ÜLKELER (MİLYON DOLAR) : ÜRÜN GRUPLARINA GÖRE HİNDİSTAN HALI İHRACATI (MİLYON DOLAR) : ÜLKELERE GÖRE HALI İHRACATI (MİLYON DOLAR) : ÇİN'İN HALI VE DİĞER İLGİLİ ÜRÜNLER İTHALAT VE İHRACATI (MİLYON DOLAR) : ÇİN'İN HALI İHRACATI VE MİKTARI (MİLYON METREKARE VE MİLYON DOLAR) : İMALAT SANAYİ ÜRETİMDE ÇALIŞANLAR ENDEKSİ (1997=100) (HALI VE KİLİM İMALATI) : TÜRKİYE MAKİNE HALISI ÜRETİMİ (m2) : TÜRKİYE İMALAT SANAYİ ÜRETİMDE ÇALIŞAN KİŞİ BAŞINA REEL KAZANÇ ENDEKSİ (1997=100) (HALI VE KİLİM İMALATI) : TÜRKİYE GENEL İHRACATINDA HALI İHRACATININ PAYI (1,000 DOLAR) : 2007 YILI BAŞLICA ÜLKE GRUPLARI İTİBARİYLE TÜRKİYE HALI İHRACAT KAYDI (1,000 DOLAR) : TÜRKİYE'NİN EN ÇOK MAKİNE HALISI İHRAÇ ETTİĞİ ÜLKELER : TÜRKİYE'NİN EN ÇOK EL HALISI İHRAÇ ETTİĞİ ÜLKELER : İSPARTA HALI İHTİSAS GÜMRÜĞÜ İTHAL HALI GİRİŞİ 74 GRAFİK GRAFİKLER LİSTESİ 1.1: YILLARA GÖRE HİNDİSTAN HALI, KİLİM VE HİNT KEÇESİ İHRACATI (MİLYON DOLAR) : TÜRKİYE TOPLAM HALI İHRACATI (MİLYON DOLAR) : TÜRKİYE HALI İHRACATINDA MAKİNE HALISI VE EL HALISI PAYI (%) : TÜRKİYE'NİN 2007 OCAK-KASIM HALI İTHALATI ÜLKELERE GÖRE DAĞILIM 74

10 ÖZET Dünya el halısı ve kilim üretim ve ihracatı genellikle İran, Çin, Pakistan, Hindistan, Türkiye, Nepal ve Tibet tarafından yapılmaktadır. Dünya el halısı ve kilim pazarı çoğunlukla İranlı, Çinli ve Pakistanlı üretici/ihracatçıların kontrolünde bulunmaktadır. El dokuma halı pazarı son derece rekabetçidir. Bu pazarda tüketici tercihleri hızla değişmektedir. Bu çerçevede, son yıllarda tasarımdaki rekabetin giderek popüler hale geldiği görülmektedir. Nepal ve Hindistan, bu değişikliklere hızla uyum sağlamayı başarmış ve el dokuma halı pazarında önemli ülkeler olarak dikkat çekmeye başlamışlardır. Çin'de ise üretim giderek makine halılarına kaymakta ve yükselen ücretler, el dokuma halı imalatını giderek azaltmaktadır. Birleşmiş Milletler'in istatistiklerine göre, dünya halı ithalatı artış trendi içinde bulunmaktadır. Dünya el halısı ticaretine ilişkin veriler incelendiğinde, el halısı ithalatının son 4 yıllık dönemde yıllık ortalama yüzde 3,7 büyüdüğü görülmektedir. Buna rağmen, tüm dünyada el halıcılığı sektöründe bazı sıkıntıların yaşandığı ve bu sektörde genel olarak bir gerilemenin söz konusu olduğu söylenebilir. Diğer bir ifadeyle, değişik nedenlerden dolayı el hahsma olan talebin giderek azaldığı gözlenmektedir. El halısı ve kilim, genellikle refah seviyesi yüksek Batılı ülkeler tarafından ithal edilmektedir. Bu ülkelerde el halısı ve kilim imalatı olmadığından ithalat genellikle el halısı ve kilim üretim merkezleri olan îran, Çin, Pakistan, Türkiye, Nepal gibi ülkelerden yapılmaktadır. Dünyada en çok el halısı ve kilim ithal eden ülkeler; sırasıyla ABD, Almanya, İtalya, İngiltere, Japonya ve Fransa'du*. Öte yandan, dünya toplam el halısı ithalatının yüzde 63'ü AB'ye aittir. AB içindeki büyük ithalatçılar; Almanya, İtalya ve İngiltere'dir. Yıllık yaklaşık 1,7 milyar dolar civarındaki dünya halı pazarının en önemli imalatçı ve ihracatçı ülkesi ise İran'dır. Halı sektörü, İran ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir. İran, yılda 5 milyon metrekareden fazla el halısı üretmekte ve 500 milyon dolar civarında el halısı ihraç etmektedir yılı (21 Mart Mart 2007) ihracatı 500 milyon ABD dolarıdır. İran'ın el halısı ihracatı 2007 yılında (21 Mart Mart 2008) yüzde r2 azalmış ve 440 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Aslında, 1990'lardan beri İran halı ihracatında bir düşüş eğilimi görülmektedir.

11 îran, Uzakdoğu ülkelerinin haksız rekabeti karşısında sektörü koruyacak yollar aramaktadır. îran hükümeti, sektördeki kayıpları en aza indirmek için sektöre yardım edecek çok sayıda reform yapma hazırlığmdadır. Ayrıca, İran halı sektörü, halıların gerçekliğini ve orijinalliğini sağlayacak ayırt edici bir marka kimliği/işaret üzerinde çalışmaktadm Bu çerçevede, îran halılarına îran Ulusal Hah Merkezi (L*an National Carpet Center) tarafından bir kimlik kartı verilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Ayrıca, îran Halı îhracatçılan Birliği'nin de (Association of Carpet Exporters of Iran) ihracat lisansı verip, düşük kaliteh halıların ihracını engellemesi planlanmaktadır. Dünya el dokuma halı pazarının önemli ihracatçı ülkelerinden biri de Hindistan'dır, Hindistan, el dokuma hah ihracatı konusunda artan bir performans göstermiştir. Hindistan Halı îhracatı Destekleme Konseyi'nin uyguladığı stratejilerle Hindistan halı sektörü büyük ilerleme kaydetmiş ve Hindistan el dokuma halıları, sahip olduğu özelliklerle dünya halı pazarında önemli bir yere gelmiştir. Günümüzde Hindistan, imal ettiği halıların yüzde 90'mı ihraç etmektedir. Hindistan, Polonya gibi ekonomisi gelişen ve el halısı alabilecek ülkelere satış yaparak hedef pazarlarını genişletmeyi hedeflemektedir. Hah sektörü, Hindistan için sosyo-ekonomik açıdan çok önemlidir. Hindistan'da halı sektöründe yaklaşık 3 milyon civarında insan çalışmaktadır. Hızla gelişen Hindistan halı sektörü; adaptasyonu, yenilikçiliği ve değişime ayak uydurabilme yeteneğiyle de bilinmektedir. Hem Avrupa, hem de Amerika pazan için çeşitli renk, görünüm ve fiyat aralığında ürünlere sahip olan Hindistan, bu pazarlarda büyük avantaja sahiptir. Hindistan'da üretilen el halıları, dünya pazarlarında makine halılanyla yaklaşık aynı fiyatlarda satılmaktadır. Hindistan, kalabalık nüfusu nedeniyle el hahsı üretiminde rakiplerine göre maliyet avantajma sahiptir. Günümüzde Çin, dünya el dokuma halı pazanmn önemli ihracatçı ülkelerinden biridir. Çin, değişik fiyat aralığına göre farklı kalitelerde el halısı imalatı gerçekleştirebilmektedir. Çin'deki pekçok sektörde olduğu gibi halıcılık sektöründe de artan ücretler, Çin'in el dokuma hah sektöründeki rekabet gücünü azaltma potansiyeli taşımaktadır. Çin'deki üretimin büyük kısmı tufte halılardır ve bu pazarda Hindistan ile rekabet halindedir. Çin, ayrıca yüksek kalitede makine halıları üreterek pazardaki orta segmentte rekabet etmektedir. Öte yandan, düşük fiyatta ve iyi kalitede makine halıları üreterek, el dokuma halılarla da rekabet etmektedir. Bu da, el dokuma halı üreticilerinin fiyat üzerinde rekabet etmelerini zorlaştırarak, onları farklı stratejiler geliştirmeye zorlamaktadır.

12 Günümüzde Çin el dokuma halıları, dünyada önemli bir yere sahiptir yılları arasında Çin'in el dokuma halı ihracatı yıllık ortalama yüzde 20'den fazla büyüme göstermiştir. Birleşmiş Milletler'in verilerine göre, 2005 yılında hem üretim, hem de ihracat hacmine göre Çin el dokuma halıları ilk sırada yer almaktadır. Çin pekçok halı imalatçısı ülke gibi ürettiği halıların büyük bir kısmını ihraç etmektedir. Bu araştırmada incelenen ülkelerden biri olan Afganistan, günümüzde dünya el dokuma halı pazannm önemli ihracatçı ülkelerinden biri olmamakla birlikte, yakın gelecekte bu pazarda söz sahibi olabilecek potansiyele sahiptir. Halıcılık sektörü, Afgan ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir. Halıcılık, Afgan ekonomisindeki dönüşümü ve yapısal değişimi destekleyecek potansiyele sahip bir sektördür. İhracatta önde gelen sektör, aynı zamanda kırsal kesimdeki nüfus için önemli bir istihdam ve gelir kaynağı durumundadm Tamamen emek-yoğun olan halı imalatı, Afganistan'da ülke geneline yayılmıştır. Afganistan Halı İhracatçıları Birliği'ne (Afghan Carpet Exporters Guild - ACEG) göre, 1 milyondan fazla kişi halı imalatında çalışmaktadır. Milyonlarca kişi de yün imalatı, halıların kesimi, yıkanması ve tasarımı gibi bağlı alanlarda çalışmaktadır. Bu nedenle, halı sektörü Afgan hükümetinin ve özel sektör kuruluşlarının odaklandıkları temel sektörlerden biridir. Halı imalatının yüzde 95'inden fazlası evlerde halı ihracat firmaları tarafından sağlanan bağımsız tezgâhlarda yapılmaktadır. Afgan halı imalatçılarının dünya pazarlarına açılma konusunda ciddi sıkıntıları vardır. İmalatçı ve satıcıların doğrudan pazarla ilişkileri zayıftır. Genellikle alıcılar ya da tüccarlar dokuyucularla temasa geçmekte veya "finishing" aşamasından önce halıyı almakta ve daha sonra dünya pazarlarına arz etmektedirler. Halı imalatının önemli bir aşaması olan ve "finishing" aşaması olarak tabir edilen kesme ve yıkama alamnda Afganistan'ın kapasitesi yetersizdir. Ayrıca, Afganistan'ın lojistik altyapısı da yetersizdir. Bu nedenle, Afgan halılanmn yüzde 80'inden fazlası "finishing" aşaması ve lojistik için kamyonlarla Pakistan'a taşınmakta, orada bitirilmekte ve Pakistan markası altında dünya pazarlarına ihraç edilmektedir. Dünyada bilinen en eski halının Türk çift düğümüyle dokunmuş olmasından hareket edenler, halıcılığın ana yurdunun Türklerin ana yurdu olduğunu, Türk halıcılığının tarihinin 2500 yıl öncesine kadar gittiğini ve Türklerin halıyı Orta Asya'dan Anadolu'ya taşıdığını ifade etmektedirler. Dolayısıyla, tarihsel olarak

13 el halıcılığının Türklerin el sanatlarından biri olduğu söylenmektedir. Öte yandan, el dokuma halı ve kilim, Türk kültürünün önemli unsurlarından biridir. Geçmişte bir "halı ülkesi" olarak bilinen Türkiye'de el halıcılığı son yıllarda ciddi bir gerileme içindedir. Gerçekten de Türkiye, dünya el halı pazarında eskiden önemli bir yere sahipti ve el halısı denince akla ilk gelen ülkelerden biriydi. Türkiye'nin el hahcılığı konusunda tarihten gelen bir bilgi birikimi ve dokumacılık kültürüne sahip olmasına ve sektörde önemli bir altyapınm mevcut olmasına rağmen, Türk el dokuma halı ve kilim sektörü sıkıntılı bir süreçten geçmektedir. Sıkıntının ve sorunların temelinde; Çin, Hindistan, Pakistan ve Nepal gibi Uzakdoğu ülkelerinin ucuz emeğe dayalı rekabetleri yatmaktadu*. İşçilik başta olmak üzere bu ülkelerde maliyetlerin Türkiye'ye kıyasla çok düşük olmasından dolayı, Türk el dokuma halı ve kilim sektörü, hem iç pazarda, hem de dünya pazarlarında bu ülkelerle rekabet edememekte ve giderek rekabet gücünü kaybetmektedir. Hiç kuşku yok ki, sektörün rekabet gücünü azaltan daha pekçok sorun vardır. Bu ülkelerin zaman zaman geleneksel Türk modellerini ve desenlerini taklit etmesi, yerli el dokuma halıların kalitesinin giderek bozulması ve dünya pazarlarındaki kötü imaj, Türk halıcıların giderek imalatlarını maliyetlerin düşük olduğu Uzakdoğu ülkelerine kaydırması, bu ülkelerden yapılan ve hızla artan ithalat, AR-GE, tasarım ve markalaşma konusuna gereken önemin bugüne kadar verilmemiş olması, dünya pazarlarında tüketici tercihlerinin değişmesi, iç pazarın giderek daralması ve talebin makine halısına kayması, turistlere yönelik satışların giderek azalması ve bu bağlamda yetersiz tamtım ve pazarlama faaliyetleri, sektörün günümüzde yüzyüze kaldığı önemli sorunlardan birkaçı olarak belirtilebilir. Yaşanan sıkıntılar karşısında imalatçılar, kaliteyi artmnalan ve markalaşmalan gerekirken, rekabet edebilmek adına giderek ucuz ve kalitesiz malzemelere yönelerek kaliteyi bozdular ve ayrıca özgün Türk desenleri ile markalaşmayı başaramadılar. Nitekim bugün, Türk el halıları, dünya pazarlarında bir dünya markası niteliğinde yer almamaktadır. Gelinen nokta itibariyle Türkiye'de el dokuma halı ve kilim imalatı önemli ölçüde azalmıştır. Öte yandan, el halısı ihracatımn toplam hah ihracatı içindeki payı yıllar itibariyle sürekli düşüş göstermektedir. El halısı ihracatında düşüş yaşanırken, ithalatta ise artış yaşanmaktadır. Gerçekten de, Türkiye'nin el dokuma halı ve kilim

14 ithalatı son yıllarda giderek artmaktadır. Özellikle Uzakdoğu ülkelerinden yapılan el halı ve kilim ithalatında son yıllarda önemli bir artış görülmektedir. Hızla artan ithalat ve yöresel modellerin/desenlerin taklit edilmesinin önlenememesi nedeniyle, el halısı üretimi gittikçe azalmakta ve bugün geldiği nokta itibariyle sadece turizme bel bağlar bir duruma gelmiştir. Bu araştırma kapsamında yapılan yüzyüze görüşmelerde benzer sorunların dile getirilmesine rağmen, temelde iki farklı yaklaşımın ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Diğer bir deyişle, sektörün temsilcilerinin neredeyse tamamının sektörün sorunları konusunda hemfikir oldukları söylenebilir. Yüzyüze görüşme yapılan kişilerin hemen hemen hepsi, Türk halı ve kilim sektörünün ciddi bir gerileme içinde olduğunu belirtmiştir. Aynca, Türkiye'de imalatın çok zorlaştığı ve giderek bitme noktasına geldiği de ifade edilmiştir. Fakat çözüm noktasında sektörde iki farklı görüşün egemen olduğu görülmüştür. Bu çerçevede, imalatçılarla imalatçı olmayıp halı ve kilim ticareti yapanların görüşleriyle sektöre yaklaşımlarının temelden farklı olduğu tespit edilmiştir. Halı ve kilim işine bir "Türk el sanatı" olarak bakanların görüşlerinin de imalatçıların görüşlerine yakın olduğu görülmüştür. Yapılan yüzyüze görüşmelerde, özellikle imalatçıların çok zor durumda ve dertu oldukları gözlenmiştir. Bu çerçevede, imalatçılara göre, Türkiye, kültürünün bir parçası olan halıcılığı giderek kaybetmektedir. İmalatçılar, çoğunlukla kırsal kesimde, özellikle dağ köylerinde halı dokumacılığının önemli bir istihdam ve aileler için önemli bir "ek gelir kaynağı" olduğunu, fakat son yıllarda Uzakdoğu ülkelerinin ucuz halılan ve artan halı ithalatı karşısında Türkiye'de halı imalatının giderek zorlaştığım ve önemli ölçüde azaldığını ifade etmişlerdir. Aynca, birçok halıcının sektör değiştirdiği ya da ek iş yapmak zorunda kaldığı tespit edilmiştir. Bu görüşte olanlar, Uzakdoğu ülkelerinden ucuz el halısı ithalatının zorlaştınlmasım ve devletin Türk kültürünün bir parçası olan, önemli bir istihdam ve gelir kaynağı olan el halısı imalatını çeşitli teşvik ve önlemlerle desteklemesini istemişlerdir. İmalatçı olmayıp halı ve kilim ticareti yapanlara göre ise halı ve kilim, fakir, gelir seviyesi düşük ülkelerin işidir. Gerçekten de, ülke kalkındıkça, geliştikçe, gelir ve eğitim düzeyi yükseldikçe halı ve kilim dokumaya olan ilgi azalır. Aynca halı ve kilim, emek-yoğun bir üründür. Bu nedenle, emeğin ucuz olduğu ülkelerde daha çok imal edilmesinin ekonomi biliminin kurallarına da uygun olduğu ileri sürülebilir. Bu açıdan bakıldığında, ücretlerin nispeten yüksek olmasından dolayı, Türkiye'de halı imalatının iktisadi olmadığı söylenebilir.

15 Bu görüşü savunanlara göre, el dokuma halı ve kilim sektörünün Türkiye ekonomisinde önemh bir yeri yoktur. Gerçekten de, hah sektörünün ve ihracatınm en iyi durumda olduğu 1980'li ve 90'h yıllarda bile, hah ve kilim üretiminin milli gelir ve halı ihracatının toplam ihracat içinde önemli bir yeri olmamıştır. Kaldı ki, günümüzde halı ve kilim sektörünün milli gelir ve toplam ihracat içindeki yeri çok daha önemsiz bir düzeydedir. Örneğin, 2007 yılında 107 milyar dolarlık toplam ihracat içinde el halısı ihracatı ancak 145 milyon dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Kaldı ki, bu ihracatın önemli bir kısmı ithal edilen halıların ihraç edilmesinden oluşmaktadır. Bu çerçevede, halı ithalatının zorlaştırılmasının doğru olmadığı, çünkü ithal edilen halının büyük bir bölümünün turizm kanalıyla (turistlere satış yoluyla) yeniden ihraç edildiği ve bu ithal halıların Türkiye'ye döviz kazandırmanın yanında, istihdam ve katma değer yarattığı belirtilmiştir. Halı ve kilim ticareti yapanlara göre, mevcut kişi başı gelirle Türkiye'de el halısı imal etmek çok zordur. Aynca, bu maliyetlerle dünya pazarlannda rekabet etme şansı da yoktur. Dolayısıyla, sektörü kurtarmaya çalışmanın rasyonel bir tarafının olmadığı ifade edilmiştir. Öte yandan, Türkiye bir halı ülkesi olmasına rağmen, Türkiye'de halı imalatına hiçbir zaman gerekli önemin verilmediği ve halı imalatçılarının kendilerini yenilemedikleri, günün şartlarına uydurmadıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca, Türkiye'nin el halısı konusunda Uzakdoğu ülkelerine göre bazı avantajlarının olduğu ve Türkiye'nin kaliteli halı imal edip pahalı satma şansına sahip olduğu ileri sürülmüştür. Ticari boyutuna girmeden kültürel/sanatsal boyutuyla Türkiye'de el halısı ve kilim imal etmenin daha doğru olacağını ifade edenler de olmuştur. Ayrıca, Türkiye'de el hahsı imalatının yakında önemli ölçüde bitebileceği, fakat turizm var oldukça halı ticaretinin yapılacağı ağırlıklı görüş olarak ileri sürülmüştür. Gelinen noktada, halı konusunda Türkiye'nin kararını vermesi gerektiği, görüşme yapılan birçok kişi tarafından ifade edilmiştir. El dokuma halı ve kilim imalatı konusunda Türkiye'nin bir yol ayrımında olduğu söylenebilir. Türkiye, yüzyüze görüşmelerde öne çıkan ve yukarıda değinilen iki farklı yaklaşımdan hangisini seçeceğinin kararını vermek durumundadır. Buna göre, Türkiye, ya el dokuma halı ve kilimin büyük çaplı endüstriyel imalatından vazgeçip, sadece kültürel/sanatsal amaçlı imalatla yetinecek ya da devlet ve özel sektör, alacağı önlemler ve belirleyeceği

16 politikalarla imalatın yeniden canlanmasını ve Türkiye'nin bu alanda var olmaya devam etmesini sağlayacaktır. Her iki yaklaşımda da, Türkiye'de halı ve kilim ticaretinin devam edeceği söylenebilir. Öte yandan, Türk el halı ve kilim sektörünün standart ürünlerde ve klasik desen-model-renklerde Uzakdoğu ülkelerinin ucuz haklarıyla rekabet etme şansı yoktur. Türkiye'nin rekabet edebilmesinin yolu kaliteyi yükseltmesi ve modaya uygun, markalaşmış ve katma değeri yüksek halılar imal etmesinden geçmektedir. Diğer bir deyişle, Türkiye'de imal edilen bir halının dünya pazarlarında rahatlıkla satılabilmesi için üst düzey, yani kaliteli bir halı olması gerekmektedir. Türkiye, hedef pazarların ihtiyacını belirleyerek, o pazarlara özgü ve tüketici taleplerine uygun yeni ürünler üretme yoluna gitmelidir. Türk el halı sektörü; eğer kaliteli, modaya uygun, desenlerin ve renklerin ön plana çıktığı halılar üretmeyi başarırsa, o zaman dünya pazarlarında Uzakdoğu ülkeleriyle rahatlıkla rekabet edebilir. Türkiye, ancak kaliteli halılar ve çok özel ürünler, butik ürünler imal ederek dünya halı pazarında var olmaya devam edebilir.

17

18 GİRİŞ Halı, geleneksel olarak dokunarak ve günümüzde yapıştırma veya tafting yöntemiyle (düz zemin kumaşına ipliklerin dikilmesi) elde edilen havlı tekstil yüzeyleridir. 1 Halı; yün, pamuk ya da ipek iplikten, çeşitli düğüm teknikleri kullanılarak üretilen dokuma (yaygı) olarak da tanımlanmaktadır. El halısı ise çözgü iplikleri üstüne ayn bir desen ipliğiyle değişik şekillerde düğüm atılarak aralarından birkaç sıra atkı ipliği geçirilip sıkıştırılarak aynı yükseklikte veya yer yer farklı yüksekliklerde, kabartmalı olarak kesilmiş, havlı yüzü olan dokumalardır.^ Halı dışındaki havsız dokuma yaygılara ise genel olarak kilim denilmektedir. El dokuması halı ve kilimler, günümüzde yer kaplaması amacıyla değil, daha çok süs ve prestij amaçlı olarak kullanılmaktadır.^ Dünyada bilinen en eski halının M.Ö. 5. yüzyıla ait olduğu tahmin edilmektedir yılında Rus arkeologu Rudenko'nun Güney Sibirya'da Pazyryk'ta İskit mezarlarma ait bir kurgunda bulduğu hahmn en eski hah ömeği olduğu konusunda kuvvetli bir görüş birliği vardır.^ Bu halının Türk çift düğümüyle dokunmuş olmasından hareket edenler, halıcılığın ana yurdunun Türklerin ana yurdu olduğunu, Türk hahcüığımn tarihinin 2500 yıl öncesine kadar gittiğini ve Türklerin halıyı Orta Asya'dan Anadolu'ya taşıdığını ifade etmektedirler.^ Dolayısıyla, tarihsel olarak el hahcüığmm Türklerin el sanatlarından biri olduğu söylenmektedir. Uzun yıllar bir "halı ülkesi" olarak bilinen Türkiye'de el hahcıhğı son yıllarda ciddi bir gerileme içindedir. Gerçekten de, Türkiye, dünya el halısı pazannda eskiden önemli bir yere sahipti ve el hahsı denince akla gelen ilk ülkelerden biriydi. Türkiye'nin el hahcıhğı konusunda tarihten gelen bir bilgi birikimi ve dokumacılık kültürüne sahip ohnasma ve önenüi bir altyapımn mevcut olmasma rağmen, Türk el dokuma halı ve kilim sektörü, son yıllarda sıkıntılı bir süreçten geçmektedir. Sıkıntının ve somnlann temelinde; Çin, Hindistan, Pakistan ve Nepal gibi Uzakdoğu ülkelerinin ucuz emeğe dayalı rekabetleri yatmaktadır. İşçilik başta olmak üzere bu ülkelerde maliyetlerin Türkiye'ye kıyasla çok düşük olmasından dolayı, Türk el dokuma halı ve kilim sektörü, hem iç pazarda, hem de dünya pazarlarında bu ülkelerle rekabet edememekte ve giderek rekabet gücünü kaybetmektedir. Yaşanan sorunlar ve sıkıntılar nedeniyle, Türkiye'nin el halısı ihracatı giderek azalmakta, buna karşılık el halısı ithalatı ise sürekli artmaktadır. Ayrıca, Türkiye'de el dokuma halı ve kilim imalatı ciddi bir gerileme içindedir. Büyük ^ A. Emek, Halı Dış Pazar Araştırması, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara, 2003, s.l. ^ a.g.e., s.l. 2 Ü. Sevim ve A. Emek, Hah Sanayi, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara, ^ N. Görgünay, Doğu Yöresi Halıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlan: 163, Sanat Dizisi: 23, s.2. ^ Türk Hahcıhk Vakfı, Türk Hahcılık Paneü, İstanbul, 1986 ve Uşak Ticaret ve Sanayi Odası, UŞAK: Sanayi, KiUtür ve Tarih, Uşak, 2006

19 ölçekli imalat yapan firma sayısı çok azalmıştır. Öte yandan, uzun yıllar kırsal kesimde, özellikle dağ köylerinde kadınlar için bir istihdam ve böylece aileler için bir "ek gelir" kaynağı olan bu sektörde, istihdam önemli ölçüde gerilemiş ve dokuyuculuğa olan ilgi çok azalmıştır. Türk el dokuma halı ve kilim sektörü, gelinen nokta itibariyle turizme bel bağlamış durumdadır. Mevcut eğilimin devam etmesi durumunda, endüstriyel boyutuyla Türkiye'de el dokuma halı ve kilim imalatının sona ereceği, sadece kültürel ve sanatsal boyutuyla üretim yapılacağı öngörülebilir. Fakat el dokuma halı ve kilim ticaretiyle Uzakdoğu ülkelerinden ithal edilen halıların turizm yoluyla ihracatımn ise devam edeceği beklenebilir. Bu çerçevede, bu araştırmanın temel amacı, yapılan saha araştırması sonuçlan ve dünya uygulamalarından hareketle Türk el dokuma hah ve kilim sektörünün dünya pazarlarındaki rekabet gücünü artırmak için neler yapılması gerektiğini tartışmaya açmaktır. Bu amaçla; bir yandan Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün mevcut yapısı ve sorunları ortaya konulmakta, diğer yandan da seçilen ülke uygulamalarmdan ve yapılan saha araştırması sonuçlarından hareketle, Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün uluslararası rekabet gücünü artırmak için neler yapılması gerektiği konusundaki pohtika önerileri tartışmaya açılmaktadır. Bu araştırma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, dünya el hah pazanyla birlikte seçilmiş ülkelerin el halıcılığı sektörleri ayrıntılı olarak incelenmektedir. Bu çerçevede; İran, Çin, Hindistan ve Afganistan'ın el halıcılığı sektörleri anahz edilmektedir. Araştırmanın ikinci bölümünde ise Türk halı sektörünün yapısı aynntılı biçimde ortaya konulmaktadır. Bu bölümde, makine ve el halı sektörleri birlikte ele alınmaktadır. Araştırmanın son bölümü olan üçüncü bölümde ise yapılan saha araştırmasının sonuçlan verilmektedir. Saha araştırması kapsamında; el dokuma hah ve kilim sektörünün temsilcileriyle yapılan yüzyüze görüşmelerin ve turistlerle yapılan anketin sonuçlan anahz edilmektedir. Bu araştırma, toplu çalışmanın ürünü olmakla birlikte, tamamen "kolektif değildir; bireysel işbölümüne de dayanmaktadır. Bu bağlamda, araştırmanın birinci bölümünde incelenen ülkelerden Çin ve Hindistan'ın halıcılık sektörleri. Arş. Gör. Ender Demir tarafından yazılmıştır. Kaynakların ve verilerin bir kısmının toplanması, tablo ve grafiklerin oluşturulması ve anket çahşması da Arş. Gör. Ender Demir tarafından yapılmıştır. Araştırmanın diğer kısımları ise Doç. Dr. Mehmet Hüseyin Bilgin tarafından yazılmıştır. Ayrıca, tüm yüzyüze görüşmeler ve çalışmanın düzeltmeleri de, Doç. Dr. Mehmet Hüseyin Bilgin tarafından yapılmıştır.

20 BIRINCI BÖLÜM DÜNYA EL HALISI TİCARETİ VE SEÇİLMİŞ BAZI ÜLKELERDE EL HALICILIĞI

21 1.1. DÜNYA EL HALISI TİCARETİ Dünya el halısı ve kilim üretim ve ihracatı genellikle îran, Çin, Pakistan, Hindistan, Türkiye, Nepal ve Tibet tarafından yapılmaktadır. Dünya el hahsı ve kilim pazarı çoğunlukla İranlı, Çinli ve Pakistanlı üretici/ihracatçıların kontrolünde bulunmaktadır.^ El dokuma halı pazarı son derece rekabetçidir. Bu pazarda tüketici tercihleri hızla değişmektedir. Bu çerçevede, son yıllarda tasarımdaki rekabetin giderek popüler hale geldiği görülmektedir. Nepal ve Hindistan, bu değişikliklere hızla uyum sağlamayı başarmış ve el dokuması halı pazarında önemli ülkeler olarak öne çıkmaya başlamışlardır. Çin'de ise üretim giderek makine halılarına kaymakta ve yükselen ücretler, el dokuması halı imalatını giderek azaltmaktadu*.^ Birleşmiş Milletler'in istatistiklerine göre, dünya halı ithalatı artış trendi içinde bulunmaktadır. Dünya el halısı ticaretine ilişkin veriler incelendiğinde, el halısı ithalatının son 4 yıllık dönemde yıllık ortalama yüzde 3,7 büyüdüğü görülmektedir. Buna rağmen, tüm dünyada el halıcılığı sektöründe bazı sıkıntıların yaşandığı ve bu sektörde genel olarak bir gerilemenin söz konusu olduğu söylenebilir. Diğer bir ifadeyle, değişik nedenlerden dolayı el halısına olan talebin giderek azaldığı gözlenmektedir. Dünya el halısı ticaretindeki gelişmeler Tablo 1.1'de gösterilmektedir. Tablo 1.1: Dünya El Halısı Ticareti (Milyon Dolar) ihracat ,7 İthalat Kaynak: DTM, Dünyada ve Türkiye'de El Halıcılığı Sektörü, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İiıracat Genel Müdürlüğü, El Halıcılığı 3. Çalışma Grubu Toplantısı, 25 Ocak 2007 ve F. Alkan, Dünya Halı Pazarları ve Türkiye'nin Durum Tespiti, İTKİB AR-GE ve Mevzuat Şubesi, ^ Sevim ve Emek, a.g.e., AISA, Support Market Business Opportunities, Subsector Analysis and Busmess Plan Development/ North & NE/ Economic Viability & Technical Feasibility, Afghanistan Investment Support Agency, December 07,

22 Yıllık yaklaşık 1,7 milyar dolar civarındaki dünya halı pazarındaki önemli ihracatçı ülkeler şunlardır: ^ İran: İhracatın neredeyse yarısı ABD ve Almanya'ya yapılmaktadır. Dünya el halısı ihracatında lider konumdadır. Fiyatlarda ve kalitede düşüş gözlenmektedir. Pakistan: El halısı imalatının yaklaşık yüzde 60'ı önceleri Afganlı göçmenler tarafından yapılmaktaydı. Şimdi ise Afgan halılarının büyük bölümü Afganistan'da üretilmektedir. Hindistan: İhracatın yüzde 50'si ABD pazarına yapılmaktadır. Çin ile birlikte ABD'nin İran halılarına uyguladığı ambargodan yararlanmayı başarmış ve ABD pazarını büyük ölçüde ele geçirmiştir. Çin: İhracatın yüzde 70'i ABD pazarına yapılmaktadır. Kalite ve fiyatının uygun olduğuna inanılmaktadır. Nepal: Son yıllarda ABD pazarında büyük artış gerçekleştirmiştir. Afganistan: Üretimin yüzde 95'i Pakistan üzerinden ihraç edilmektedir. El halısı ve kilim, genellikle refah seviyesi yüksek Batılı ülkeler tarafından ithal edilmektedir. Bu ülkelerde el halısı ve kilim imalatı olmadığından ithalat genellikle el halısı ve kilim üretim merkezleri olan İran, Çin, Pakistan, Türkiye, Nepal gibi ülkelerden yapılmaktadır. Dünyada en çok el halısı ve kilim ithal eden ülkeler su*asıyla: ABD, Almanya, İtalya, İngiltere, Japonya ve Fransa'dm^ Öte yandan, dünya toplam el halısı ithalatının yüzde 63'ü AB'ye aittir. AB içindeki büyük ithalatçılar; Almanya, İtalya ve İngiltere'dir yılı itibariyle dünya pazarındaki ithalatçı ülkelerin payına bakıldığında; ABD (yüzde 39), Almanya (yüzde 16), İtalya (yüzde 6), Türkiye (yüzde 5) İngiltere (yüzde 4), Japonya ile Fransa (yüzde 3) ve Kanada, İsviçre ile Hollanda (yüzde 2) olduğu görülmektedir. 10 Dünya el halı pazarındaki önemli ithalatçı ülkeler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. ^ us AID, Growth Strategy and Action Plan for the Carpet Cluster of Afghanistan, Afghanistan Carpet Conunittee, OTF Group, Kabul, April Emek a.g.e», 10 F. Alkan, Dii'nya Hah Pazarları ve Türkiye'nin Durum Tespiti, İTKİB AR-GE ve Mevzuat Şubesi, 2008.

23 Tablo 1.2: Dünya El Halı Pazarındaki İthalatçı Ülkeler (Milyon Dolar) (Pay) 2006 (Pay) ABD % 39% ALMANYA % 16% ITALYA % 6% INGILTERE % 4% JAPONYA % 3% TÜRKİYE % 5% DIĞER ÜLKELER % 27% TOPLAM % 100% Kaynak: DTM, Dünyada ve Türkiye'de El Halıcılığı Sektörü, AB pazarında birbirleriyle rekabet halinde olan 6 önemli halı ihracatçısı ülke var. Bunlar; İran (yüzde 24,7), Hindistan (yüzde 21,3), Çin (yüzde 13,9), Nepal (yüzde 8,4), Pakistan (yüzde 8,3) ve Türkiye'dir (yüzde 7,1). Afganistan'ın AB pazarında önemli bir yeri yoktur yılı itibariyle dünya pazarındaki ihracatçı ülkelerin payına bakıldığında; İran'ın payının yüzde 25, Hindistan'ın yüzde 24, Pakistan'ın yüzde 14, Çin'in yüzde 12 ve Türkiye'nin yüzde 6 olduğu görülmektedir. 12 Dünya el halı pazarındaki önemli ihracatçı ülkeler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 1.3: Dünya El Halı Pazarındaki Önemli İhracatçı Ülkeler (Milyon Dolar) (Pay) 2006 (Pay) IRAN % 25% HINDISTAN % 24% PAKISTAN % 14% ÇIN % 12% TÜRKİYE % 6% Kaynak: DTM, Dünyada ve Türkiye'de El Halıcılığı Sektörü 12 ^; McCord, An Analysis of Business Opportunities witiiin Afgiianistan's Carpet Sector, Tlie McCord Group, May 2007 ^^Alkan, a.g.e., ^ ^

24 1.2. SEÇİLMİŞ BAZI ÜLKELERDE EL HALICILIĞI SEKTÖRÜ İRAN Güneybatı Asya'da yer alan İran'ın resmi adı İran İslam CumhuriyetVdir. Başkenti Tahran'du*, resmi dili Farsça'dır. Para birimi İran Riyali'dir, mali yılı 21 Mart-20 Mart arasıdır. Güneyde Basra ve Umman Körfezi, kuzeyde ise Hazar Denizi ile çevrilidir. Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan, Irak, Pakistan, Afganistan ve Türkmenistan ile kara smınna sahiptir. Oldukça zengin bir tarihe sahip olan bu ülke, 1935'e kadar Persiya olarak bilinmekteydi. İran, Avrasya'daki merkezi konumu ve bulunduğu bölge itibariyle jeostratejik öneme sahiptir. Aynca, sahip olduğu zengin petrol ve doğalgaz kaynaklan nedeniyle uluslararası enerji güvenliği ve dünya ekonomisinde de önemli bir konuma sahiptir. İran, Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinde Mısır'dan sonra en kalabalık nüfusa sahip ikinci ülkedir. Nüfusu, 2006 yılında 70 milyona ulaşmıştu*. Oldukça genç bir nüfusa sahiptir. Nüfusun üçte ikisinden fazlası 30 yaşın altındadır GENEL EKONOMİK DURUM^^ Dünya Bankası verilerine göre, İran'ın 2007 yılı Gayrisafi Yurtiçi Hasılası (GSYİH) 270 milyar dolardır. GSYİH'nin yüzde 43,7'si hizmetler, yüzde 45,3'ü sanayi ve yüzde 11'i de tarım sektörlerinden oluşmaktadır yüı GSYİH büyüme oranı yüzde 4,3'tür. Kişi başına milli gelir ise 4 bin dolar civarındadır yılında tahmini işgücü 28,7 milyondur ve Haziran 2007 itibariyle işgücünün yüzde 45'i hizmetler sektöründe, yüzde 31 'i sanayide ve yüzde 25'i de tarım sektöründedir yılı enflasyon oranı yüzde 15,8'dir. Haziran 2007 itibariyle işsizlik oranı yüzde U'dir, gençler arasındaki işsizlik oranı ise yüzde 20'nin üzerindedir yılı tahmini değeri olarak dış borcu 13,8 milyar dolardır. Kamu borcunun GSYİH'ye oranı yüzde 23 civarındadır. Kayıt dışı ekonomi oldukça yaygındır. Temel endüstrileri; petrol, petrokimya ve ürünleri, sanat ürünleri, tarım, gıda, otomotiv, savunma sanayi, tekstil ve inşaattır. İran'ın ihracatı büyük ölçüde petrol ve ürünlerinden oluşmaktadır yılı tahmini ihracatı 76,5 milyar dolardır. Önemli ihracat pazarlan; sırasıyla Birleşik Arap Emirlikleri, Almanya, İtalya, Türkiye, Hindistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Çin, Singapur ve iran ekonomisiyle ilgili veriler; Dünya Bankası ( ve IMF'nin ( internet siteleri ile sitesinden derlenmiştir.

25 Hollanda'dır yılı tahmini ithalat değeri 61,3 milyar dolardır. İthalat yaptığı ülkeler, sırasıyla Almanya, Çin, Birleşik Arap Emirlikleri, Fransa, italya. Güney Kore ve Rusya'dır yıllarını kapsayan Beş Yıllık Kalkınma Planı, îran ekonomisinin dışa açılması ve ihracat olanaklarının geliştirilmesi üzerine yoğunlaşmışta. Bu çerçevede, yapısal reformların yapılması, finans ve ticaret kesimlerinde özelleştirme, vergi oranlanmn azaltılması ve bürokratik engellerin kaldırılması hedeflenmiştir. Öte yandan, İran'a yönelik doğrudan yabancı yatırımlar, 2007 yılında rekor kırmıştır yılında sadece 2 milyar dolar ve 2005 yılında da 4,2 milyar dolar düzeyinde olan doğrudan yabancı yatırımlar, 2007 yılında 10 milyar doları aşmıştır. I.2.I.2. İRAN HALISININ TARİHÎ VE GENEL ÖZELLİKLERİ îran halıları, îran kültürü ve sanatının önemli bir parçasıdır. îran halılarının tarihi 2500 yıl öncesine kadar gitmektedir. Savaşlara ve karışıklıklara rağmen el halıcığı îran'da hep gelişmiştir. Her zaman dünyada belirli bir yere sahip olan îran halısı en parlak dönemini ise Safaviler Hanedanlığı döneminde ( ) yaşamıştır. Bu dönemde değişik tip ve tasarımlarda oldukça artistik ve kaliteli halılar üretilmiştir. Bu dönem, zenginliğin göstergesi olarak halılara altın ve gümüş parçaların işlendiği bir dönemdir. Böylece, îran halısı bu dönemde yüksek değere ve statüye sahip olmuş ve o devir Avrupalı kralların tercih ettiği bir halı olmuştur. îranlılar, her yıl kadife ve altın işlemeli değişik el halıları imal edip bazı ülke krallarına hediye ederlerdi. 16. ve 17. yüzyıl sonrası dönem ise îran halıcılığımn rönesansı olarak kabul edilen bir dönemdir. 18. ve 19. yüzyıl, îran'da halıcılığın düşüşte olduğu bir dönem olarak kabul edilmektedir. Bu dönemde imal edilen kaliteli halılar, büyük ölçüde Avrupa ve Amerika tarafından ithal edilmiştir. Destekleyici politikalar sayesinde 1983'ten sonra petrol dışı endüstriler, özellikle halıcılık sektörü adeta patlama yapmıştır. Böylece, îran el halısı 1990'lı yıllarda altın çağlarından birini yaşamıştır. îran halıları, dünyanın her tarafında romantik zenginliğin sembolü olarak kabul görmektedir. Özellikle îsfahan ve Kaşhan halıları, îran sanatının gerçek ve orijinal belirtileri olarak kabul edilmektedir. îran halıları, günümüzde hala ]i M. H. Hoang, Persian Rugs, TED Case Studies, Number 764, FaU 2004 (November 18,2004), }^ Iran Daily, June 9, " C. Bier, "Carpets and History", Saudi Aramco World, May/June 1989, p.8-15, /carpets.and.history.htm ^' M. S. Noury, "First Iranians Who Introduced the Art of Carpet Weaving", February 3, 2006, http ://w w w. Iranian. ws/iran_news/publish/article_ shtml

26 prestijlerini korumaktadır. Günümüzde halı üretiminin büyük ölçüde makineleşmesine rağmen, ipek ya da yüksek kaliteli yünden yapılan İran'ın geleneksel el halıları, hala büyük ölçüde dünya pazarlarına dağıtılmakta ve genellikle makine halılarından daha pahalıya satılmaktadır. İran halıları, dünya pazarlarında asırlar boyunca elde edilen ve özgün tasarımlara dayanan şan ve prestije sahiptir. Kullanılan malzeme ve dokuma yöntemleri, tasarım ve renk kompozisyonu, kenarların tasannu, temel parçalan ve ilmek yoğunluğu, kaliteli bir halının genel belirleyicileridir. İran el halıcığmda yüksek bir teknik ve sanatsal yön vardır. Sağlam renkleri, güzel tasarımları ve benzersiz örgüleri, İran halılannın temel belirleyicileri olarak öne çıkmaktadır. Bu nedenle, dünya pazarlarındaki sert rekabete rağmen, İran halıları her açıdan üstün kalitelerini korumayı başarmışlardır İRAN HALICILIK SEKTÖRÜ İran, dünyanın önde gelen halı imalatçısı ve ihracatçısıdır. Halı sektörü, İran ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir. İran, yılda 5 milyon metrekareden fazla el halısı üretmekte ve 500 milyon dolar civannda el halısı ihraç etmektedir yüı (21 Mart Mart 2007) ihracatı 500 milyon ABD dolandır. İran'ın el hahsı ihracatı 2007 yılında (21 Mart Mart 2008) yüzde 12 azalmış ve 440 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Aslında, 1990'lardan beri İran halı ihracatında bir düşüş eğilimi görülmektedir. Halı imalatçılanna göre, bu düşüşün temel nedeni, yabancı pazarlardaki zayıf desteklerdir. İranlı halı imalatçıları, küresel reklam endüstrisinden uzak kaldıklarına ve zayıf kamu destekleri nedeniyle uluslararası pazarlarda yeterli desteği sağlayamadıklanna inanmaktadırlar. İran el halısının uluslararası pazarlarda rekabet gücünü azaltan düşük kalite ve yüksek maliyetler gibi iç faktörler de söz konusudur. Gerçekten de, İran'da pazarlama ve destekleme maliyetleri yüksektir. Aynca, halı imalatının büyük ölçüde evlerde yapıknası, sektörün kontrolünü neredeyse imkansızlaştırmaktadır. Bu nedenledir ki, sektör, yabancı tüketicilerin tercihlerini ve taleplerini karşılayamamaktadır. Diğer bir deyişle, İran halılarının yüzde 90'ı kırsal kesimlerde dokunulmakta ve dokuyucular uluslararası pazarlardaki tüketicilerin talepleri konusunda yeterli bilgiye sahip değildir. 19 E.^BSısLndeh/'Pe^^^^^ Carpets", Septemper 12, 2006,

27 Son yıllardaki düşüşe rağmen, İran, hala dünyanın en büyük halı ihracatçısıdm El halısı ihracatı, îran'm petrol dışı ihracatında ilk sırada ve toplam ihracatında da 3. sırada yer almaktadır. Halıcılık, İran'ın petrol dışı ihracatının yaklaşık yüzde 12'sini oluşturmaktadır. İran el halısı, 20'den fazla ülkeye ihraç edilmektedir. Başlıca ihracat pazarlan; Almanya, ABD, Basra Körfezi Ülkeleri, İtalya, Japonya, Rusya ve Tunus'tur. ABD ve Almanya, İran halılarının yüzde 60'mm ihraç edildiği pazarlardır. 1996'da 210 kasaba ve 27 bin köydeki 1,2 milyon tezgahta halı üretimi yapılmaktaydı.^^ Günümüzde ise 1 milyon civarında tezgah vardır.^^ Kerman, Kaşhan, Tebriz, İsfahan, Şiraz, Hamedan, Arak ve Maşhad İran'da hah üretiminin yapıldığı başlıca şehirlerdir. Kerman'da halıcılık 400 yıl öncesine kadar gitmektedir. İran Ticaret Bakanlığı, Kerman'daki dokuma tezgahı sayısını ile arasında tahmin etmektedir. Bu tezgahların sadece yüzde 20-25'inin faal halde olduğu belirtllmektedir.22 Kerman hahlan; güzel tasanmlan, sağlam renkleri, benzersiz dokumaları ve yüksek kaliteleri nedeniyle uzun yıllar dünya pazarlarında en çok talep edilen halılardan biri olmuştur. Kerman halıları direkt olarak ihraç edilmemektedir. Tahran Gümrük İdaresi'ne gönderilmekte ve oradan ihraç edilmektedir. Halı sektörü; istihdam yaratma, büyüme, petrol-dışı sektörlerde katma değer yaratma ve ihracat gibi birçok açıdan İran ekonomisi için çok önemli bir sektördür.23 Öte yandan, İran'da pekçok kişi geçimini halıcılıktan sağlamaktadır. Halı sektörü, İran köylülerinin en büyük destekçisidir. Ülke genelinde 200 binden fazla dokuyucu ve yaklaşık 2 milyon kişi bu sektörde çalışmaktadır. Yaklaşık 5 milyon İranlı'nın ise halı sektörüne bağlı olarak çalıştığı belirtilmektedir.25 Halihazırda, ülke genelinde kadınların çoğu bu sektörde çalışmaktadır. Bu rakamlar, sektördeki yüksek istihdam yaratma kapasitesini açıkça göstermektedir. Böylece halıcılık sektörü, düşük yatırımla yüksek istihdam ve gelir yaratmaktadır. Yapılan bir araştırmaya göre, her 3,8 metrekare el halısının üretimi 1 kişiye istihdam yaratmaktadır; buna karşılık metrekare makine 2^ Iran Commerce, "Production and Export of Hand-woven Carpets", Iran Commerce, No.2 3,2000, Magazine/iran_commerce/no23_2000/l 8.htm K. Sobhe, "Persian Rugs and Coalition of Iranian Entrepreneurs AHAM Los Angeles", Monday, May 12, 2008, it Iran Daily, June 9, B. Bazargani, "The Status of Carpet in Iran's Economy", The Institute for Commercial Studies & Research Magazine, August 1997, No ^ Bakhshandeh, a.g.m., "Iran: Carpet stands first in non-oil exports", October 15, 2007,

28 halısı sadece 1 kişiye istihdam yaratmaktadır. Bir başka ifadeyle, el halısımn istihdam yaratma kapasitesi makine halısından 422 kat daha fazladır. Dünyanın önde gelen el halısı imalatçı ve ihracatçısı ülkesi olan İran'ın halı ihracatında son yıllarda görülen azalma endişe verici boyutlardadır. Gerçekten de, İran halısı, asırlar boyunca elde edilen ve özgün tasarımlara dayanan şan ve prestijini giderek kaybetmektedir. Dünya pazarlarındaki payı, son 10 yılda yüzde 52'den yüzde 43'e düşmüştür. Pazar paymdaki azalmanın yanında fiyatlarda da yüzde 27 civarında bir düşüş yaşanmıştır.azalmanın temel nedeni; Çin, Hindistan ve Pakistan gibi ülkelerin düşük maliyetli halılarının dünya pazarlarına akın etmesidir. Dolayısıyla, dünyaca ünlü Iran halılan, günümüzde Çin, Hindistan ve Pakistan gibi ülkelerin ucuz taklit halılarının haksız rekabetiyle karşı karşıyadır. Günümüzde bu ülkeler piyasayı ele geçirmiş durumdadırlar. Mesela Çin, îran halılarını taklit ederek ve düşük kaliteli halılar imal ederek ABD'deki İran halı pazarının bir kısmını ele geçirmiştir.halihazırda, küresel halı pazarında yüzde 43'lük payıyla İran birinci sıradadır, onu yüzde 25,8 ile Pakistan ve yüzde 24,3 ile de Hindistan takip etmektedir.^9 İran'da halı imalatı da giderek azalmaktadır. Yapılan bir araştırmaya göre, evlerde yapılan halı imalatı, 1988 yılında 2,5 milyon metrekareden 1994 yılında 7,5 milyon metrekareye kadar çıkmıştır yılında ise yaklaşık 7 milyon metrekare el halısı imal edilmiştir.halı imalatı, günümüzde ise 5 milyon metrekare civarındadır. Üretimdeki azalmanın önemli nedenlerinden biri, düşük gelir ve zor çalışma koşulları nedeniyle yeni neslin halı dokumayı pek cazip bulmamasıdır. Dokuyuculuğa ilgiyi artırmak için dokuyucuların sigorta kapsamına alınması ve kendilerine ilgili kurumlar tarafından tanıtım/kimlik kartları verilmesi gibi önlemler, günümüzde İran'da yoğun biçimde tartışılmaktadır. Öte yandan, İran, diğer ülkelerin haksız rekabeti karşısında sektörü koruyacak yollar aramaktadır. İran hükümeti, sektördeki kayıpları en aza indirmek için sektöre yardım edecek bir sürü reform yapma hazırlığmdadır. Aynca, İran halı sektörü, halıların gerçekliğini ve orijinalliğini sağlayacak ayırt edici bir marka 27 wwwi?ssso^n^^^^^^ "Iran: Persian carpets losing their sheen", December 31, 2007, Bakhshandeh, a.g.m., ^ Farklı kaynaklarda farklı rakamlar söz konusudur. Iran Commerce, a.g.m.,

29 kimliği/işaret üzerinde çalışmaktadır.bu çerçevede, İran halılarına İran Ulusal Halı Merkezi (Iran National Carpet Center) tarafından bir kimlik kartı verilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Ayrıca, İran Halı İhracatçıları Birhği'nin de (Association of Carpet Exporters of Iran) ihracat lisansı verip, düşük kaliteli halıların ihracını engellemesi planlanmaktadır.32 İran, diğer ülkelerin taklit ve ucuz halılanyla rekabet edebilmek için tasarım, modeller ve markaların fikri mülkiyet haklanmn olmasını istemektedir. Bunun, kendilerini dünya pazarlarında diğer ülkelerin haksız rekabetine karşı koruyacağına inanmaktadırlar. İran, ayrıca yüksek kaliteli halılar imal etmek için dokuyucuların eğitimini yükseltmeye çalışmaktadır. Görüldüğü gibi, İran hükümeti, İran modellerinin taklit edilmesini ve İran halısı olamayan halıların İran hahsı olarak satılmasım engellemek ve İran'dan düşük kahteh hah ihracatmı kısıtlamak suretiyle İran halılarının dünya üzerindeki imajını korumayı bir kamusal görev olarak görmektedir.^^ İRAN HALI SEKTÖRÜNDEKİ KURUMLAR VE FUARCILIK İran halıcılık sektörüyle ilgili kurumlar şunlardır: İran Ticareti Destekleme Kurumu^^ (Trade Promotion Organization of Iran - TPO): Dış ticareti geliştirmeyi ve desteklemeyi amaçlamaktadır. Temel hedefi, ihracatı artırmak ve pazarları genişletmektir. İran İhracatı Geliştirme Merkezi (Export Promotion Center of Iran - EPCI): Özellikle petrol-dışı ihracatı destekleyen bir kurumdur yılında kurulmuştur. Kamu tarafından yönetilmektedir. Teknik ve mühendislik hizmeti sağlamanın yanında, petrol-dışı ürünlerin ihracatını desteklemek üzerine yoğunlaşmıştu". Bu amaçla, ihracatçı firmalara; pazarlama ve dünya pazarlarına girme gibi konularda bilgiler sağlamaktadır. İran Ulusal Halı Merkezi (Iran National Carpet Center - INCC): Temel amaçları; verimliliği artırmak, pazar engellerinin üstesinden gelmek, imalatçı ve ihracatçılar için teknik düzenlemeler yapmak, dokuyucu ustalarını ve el halısının kültürel özelliklerini korumak, hükümetin sektördeki etkisini azaltmak, politika belirlemek ve programlar yapmak, danışmanlık hizmeti vermek ve sektörü korumaktır.^^ Ulusal Hah Merkezi; üretimi, araştırma-geliştirmeyi ve 31 "Carpet sector to create trademark for its exclusive designs", May 26, 2008, A. Keshavarzian, Bazaar and State in Iran, Cambridge University Press, New York, 2006, s.l90. 33a.g.e.,s.l90. zl

30 ticareti koordine etmekte ve denetlemektedir. Ayrıca, kısa ve uzun vadeli hedefleri de belirlemektedir. İran Halı Araştırma Merkezi (Persian Carpet Research Center - PCRC): 1996 yılında kurulmuştur. Merkezin temel görevi, el dokuma halı sektörünün teknik, yönetimsel, ekonomik, sosyal ve sanatsal sorunlarını tespit etmek ve bu alanlarla ilgili araştırmalar yapmaktır.^6 Halı fuarları düzenlemek, İran halıları hakkında filmler yapmak ve bunları yabancı televizyon kanallarında göstermek, bu Merkez'in son dönemde yaptığı işlerden bazılarıdır. Ayrıca, özel sektörle işbirliği içinde Basra Körfezi'ndeki Kish Adası'nda uluslararası halı ticaret merkezinin kurulması planlanmaktadır. îran halı sektörünün en önemli özelliklerinden biri de, fuarcılık yönüdür. İran halıcılık sektörü, fuarcılığa önem vermekte, yıl içinde ülke içinde ve dışında birçok fuar düzenlenmekte ve pekçok fuara da katılmmaktadu*. Özellikle Basra Körfezi'ndeki Kish Adası, tam bir fuar merkezidir. Her yıl bu adada "halı fuarı" düzenlenmektedir. Ayrıca, İran'da "îran Halı Müzesi"^^ adıyla halı müzesi de bulunmaktadır yılında çok sayıda fuar düzenlenmiştir. 16. El Dokuma Halıları Büyük Fuan (23-29 Ağustos 2007), Kish El Dokuma Halıları Uluslararası Fuarı (1-4 Mayıs 2007) ve Tebriz Hah Fuarı (16-23 Şubat 2007) bu fuarlardan bazılarıdır İRAN HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ Güçlü Yanları: Geleneksel îran el dokuma halıları, dünya pazarlarında asırlar boyunca elde edilen ve özgün tasarımlara dayanan bir şan ve prestije sahiptir. Halı dokumacılığı îran sanatının bir sembolü olarak görülmekte ve ilgili kurumlar tarafından desteklenmesi gerektiğine inanılmaktadır. Tüm ilgili kurumlar halı ihracatını artırmak için işbirliği içindedirler. îhracatı artırmak için halı imalatçılarına her türlü destek verilmektedir. Zayıf Yanları: îran el dokuma halıları, belirli pazarlara bağlı durumdadır. ^'

31 Iran, dünya pazarlarına açılmakta zorlanmaktadır. Ayrıca, İran'ın dünya pazarlarındaki pazarlama tecrübesi de zayıftır. İran el dokuma halı sektöründe üretim maliyetlerinin yanında pazarlama ve reklam maliyetleri de yüksektir. Sektör, tasarım ve pazarlama konusunda yeterli işgücüne sahip değildir. Fırsatlar: İran'ın el dokuma halı ihracatı, devlet destekleri ve etkili bir pazarlama stratejisiyle artırılabilir. Dünya pazarlarındaki tüketiciler, kaliteli İran halılarına ilgi göstermektedirler. İran halılannm taklit edilmesinin önlenmesiyle sektörün ihracatı artırılabilir. Devletin ve tüm kurumların sektörün sorunlarının giderilmesi için işbirliği içinde olmaları, sektör için önemli bir fırsattır. Tehlikeler: İran hahlan, dünya pazarlannda Pakistan, Hindistan ve Çin gibi ülkelerin taklit halılannm ciddi tehdidi altındadu*. Bu ülkelerin İran hahlanm ucuz taklit etmesiyle İran, dünya pazarlarındaki rekabet gücünü giderek kaybetmektedir. İran'a özgü halı tasarımlarına olan yüksek talep, diğer ülkelerin dünya pazarlannda rekabet güçlerini artırmak için İran halılarım takht etmelerine yol açmıştır. Ayrıca, bu ülkeler yeni pazarlama stratejileri de kullanmaktadırlar. Düşük gelir ve zor çalışma koşulları nedeniyle yeni nesil halı dokumacılığını pek cazip bulmamaktadır ve dokuyucu sayısı giderek azalmaktadır. İmalatın büyük ölçüde evlerde yapılması, üretimin kontrolünü ve dünya pazarlarındaki tüketici taleplerine uyumu güçleştirmektedir HİNDİSTAN Hindistan; kuzeybatıda Pakistan, kuzeydoğuda Çin, Nepal, Bütan, doğuda ise Bangladeş ve Burma ile komşu bir yarımadadır. 3,29 milyon kilometre toprak genişliğine sahip Hindistan'ın başkenti Yeni Delhi'dir. Hindistan, İngiliz

32 hâkimiyetinden bağımsızlığım 15 Ağustos 1947'de kazanmıştır yılında kabul edilen anayasa, iki meclisli ve birbirinden bağımsız yasama, yürütme ve yargılama organlarının yer aldığı parlamenter bir yönetim öngörmektedir. Ülke federal bir yapıya sahiptir ve eyaletler de seçilmiş hükümetlerce yönetilmektedir. Ülkede 28 Eyalet ve doğrudan Merkezi Hükümet tarafından yönetilen 7 alt bölge vardır.^^ GENEL EKONOMİK DURUM Hindistan'daki reform süreci ve ekonomik liberalizasyon adımlan, 1991 yılmda hükümetin ekonomideki rolünün yeniden yapılandırılması, özel sektöre ve doğrudan yabancı yatırımlara daha fazla önem verilmesi ve piyasa güçlerine dayanan açık pazar ekonomisine sistematik geçiş süreciyle başlamıştır. Bu reformlar, Hindistan ekonomisinin büyüme potansiyelini harekete geçirmiştir. Hindistan 1,1 milyan aşan nüfusu, 1,14 trilyon dolarlık GSYÎH'si, uygulamakta olduğu reformlar ve 1994 yılından bu yana sürdürdüğü yıllık ortalama yüzde 7 gibi olağanüstü istikrarh büyüme oramyla dünyamn en önemh ekonomilerinden biri haline gelmiştir.^o Son yıllarda büyük atılım gösteren Hindistan ekonomisi, 2001 yılında 478,5 milyar dolar GSYÎH'ye sahipken, 2006 yılında 923,1 milyar dolar ve 2007 yılında milyar dolar GSYÎH'ye ulaşmıştır. GSYÎH'deki istikrarlı reel büyüme, 2005 ve 2006 yıllarında da devam etmiş ve sırasıyla yüzde 9,2 ve yüzde 9,4 olarak gerçekleşmiştir. Dünyada en çok büyüyen ülkelerden biri olan Hindistan, 2007 yılında ise yüzde 7,9 büyümüştür. Kişi başına GSYÎH ise 2001 yılından 2007 yılma kadarki dönemde yüzde 120 artış göstererek dolara ulaşmıştır. Tüketici fiyatlarıyla enflasyon 2001 yılında yüzde 3,8 iken, 2006 ve 2007 yıllarında sırasıyla yüzde 6,2 ve yüzde 6,5 düzeylerinde gerçekleşmiştir. Hindistan'ın 1995 yılındaki ihracatı 31,2 milyar dolar, ithalatı ise 38 milyar dolardı yılında ihracat rakamı 45,6 milyar dolara, ithalat rakamı ise 60,2 milyar dolara ulaşmış ve ticaret açığı 14,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir yılında ihracat rakamı 144,6 milyar dolara ve ithalat rakamı da 224,6 milyar dolara ulaşmış, böylece dış ticaret açığı en yüksek değerine ulaşarak 80 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.^ı ^Q ^9 Ministery of External Affairs Government of India, India in Business, ITP Division, Konya Ticaret Odası, Hindistan Cumhuriyet Ülke Raporu, Etüd-Araştırma Servisi, Mart 2008, s.3. Ş. Oruç, Hindistan Ülke Raporu, Ülke No: 664, İstanbul Ticaret Odası, Ekonomik ve Sosyal Araştmnalar Şubesi, Güncellenme

33 2006 yılındaki ihracatın yüzde 17'si ABD'ye, yüzde 8,3'ü Birleşik Arap Emirlikleri'ne, yüzde 7,8'i Çin Halk Cumhuriyeti'ne ve yüzde 4,3'ü ise İngiltere'ye yapılmıştır. İhracatın ürünlere göre dağılımına bakıldığında ise yüzde 21 ile mühendislik ürünlerinin, yüzde 15,6 ile tekstil ve tekstil ürünlerinin, yüzde 15,1 ile takı ve mücevheratın ve yüzde 11,2 ile de petrol ürünlerinin ilk dört sırada yer aldığı görülmektedir.^2 Hindistan, doğrudan yabancı yatırım politikasında uyguladığı sürekli liberalizasyon ve bürokratik işlemlerin basitleştkilmesiyle, doğrudan yabancı yatırım çekme konusunda da ilerleme sağlamıştır yılları arasında yıllık ortalama 1,7 milyar dolar doğrudan yabancı yatırım çeken Hindistan, 2005 yılında 6,6 milyar dolar ve 2006 yılında ise 16,8 milyar dolar doğrudan yabancı yatırım çekmeyi başarmıştır yılında 480 milyon dolar olan doğrudan yabancı yatırım stoku, 2000 yılında 17,5 milyar dolara ve 2006 yılında ise 50,68 milyar dolara yükselmiştir.^^ HİNT HALISININ TARİHİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ44 Hint halıları oldukça zengin, aristokratik ve zariftir. Hint halıları asimetrik düğümle dokunmaktadır ve bu özel yoğun düğümleme tekniğiyle dikkat çekmektedir. Bu düğümleme tekniği, halılara gerçekçi biçimsel detayları aktarmak için oldukça uygundur. Hint halılarını karakterize eden başlıca taraf; sarı, pembe, açık mavi ve yeşil gibi oldukça canlı renklerden oluşan renk paletidir. Bunun dışında halılarda en çok göze çarpan özelliklerden biri de, sadece arka fonda kullanılan ve lac kırmızı adı verilen tipik kırmızı renktir. Hint tasarımları, îran tarzından miras kalmış olsa da asimetrisi ve gerçek ile detaylara yoğunlaşan güçlü resimleriyle tanınmaktadır. Halılar üzerindeki süslemeler, genellikle doğal çiçekli desenlerden oluştuğu gibi biçimsel sahneler de bulunmaktadır. Halı üzerindeki kompozisyonlar özenilmiş değildir. Hint halısı genel olarak yün ve pamuktan imal edilmekte; kuzeydeki yörelerde yumuşak ve parlak Kaşmir yünü kullanılmaktadır. Bölgenin ılıman iklimi nedeniyle soğuktan korunma ihtiyacı bulunmadığından düğümlü halılar, Hindistan'da 16. yüzyıla kadar bilinmemekteydi. Düğümlü halılar, imparator Akbar tarafından ülkeye tanıtılmıştır. Moğol hükümdarı Akbar zamanında bölgenin o dönemdeki iki başkenti olan Agra ve Fatehpur Sikri'de atölyeler ^ Konya Ticaret Odası, a.g.e., s.9. UNCTAD, World Investment Report 2007, Transnational Corporations Extractive Industries and Development, United

34 kurulmuştur. Bu nedenle, Hindistan'daki halı dokumacılığı, saraylar için özel olarak geliştirilmiş bir sanat ve halılar da sarayları süsleyen değerli döşeme malzemeleri şeklinde ortaya çıkmıştır HİNDİSTAN HALICILIK SEKTÖRÜ'' Hint halıları; zarif tasarımları, şıklığı, çekici renkleri, ustalığı ve işçiliğiyle dünyada ün kazanmıştır. Hindistan el dokuma halısı, sahip olduğu özelliklerle dünya halı pazarında önemli bir yere sahip olmuştur ve Hindistan el halı ihracatını önemli ölçüde artırmıştır. Hindistan'ın en eski sektörlerinden biri olan halı sektörünün ekonomideki yeri, bilişim teknolojisi veya mücevher ihracatıyla karşılaştırıldığında çok küçük kalmaktadır. Fakat halı sektörü, Hindistan için sosyo-ekonomik açıdan çok önemlidir. Hindistan'da halı sektöründe yaklaşık 3 milyon civarında insan çalışmaktadır. Bilişim teknolojileri sektörü her 1 dolar için bir kişi çalıştırırken, halı sektörü her 1 dolar için 10 kişi çalıştırmaktadır.46 Hızla gelişen Hindistan halı sektörü; adaptasyonu, yenilikçiliği ve değişime ayak uydurabilme yeteneğiyle de bilinmektedir. Hem Avrupa, hem de Amerika pazarı için çeşitli renk, görünüm ve fiyat aralığında ürünlere sahip olan Hindistan, bu pazarlarda büyük avantaja sahiptir. Hindistan'da üretilen el halıları, dünya pazarlarında makine haklarıyla yaklaşık aynı fiyatlarda satılmaktadır. Hindistan, Polonya gibi ekonomisi gelişen ve el halısı alabilecek ülkelere satış yaparak hedef pazarlarını genişletmeyi hedeflemektedir. Hindistan, kalabalık nüfusu nedeniyle el halısı üretiminde rakiplerine göre maliyet avantajına sahiptir.47 Ekonominin gelişmesine rağmen ülkenin yaklaşık yüzde 25'i yoksulluk sınırının altında bulunmaktadır. Bu nedenle, emek yoğun bir sektör olan halıcılık, Hindistan ekonomisi için önemli bir konumdadır. Hindistan'daki halı üretim merkezleri, farklı alanlarda uzmanlaşmıştır. Bhadoi, ülkenin ana halı üretim merkezidir. Kuzeyde yer alan Kashmir, ipek halıcılığında uzmanlaşmıştır. Panipat'da geleneksel ve modern tasarımların bir arada kullanıldığı tufte halılar üretilmektedir. Jaipur ve Agra'da da el yapımı halılar imal edilmektedir.48 4^ Hindistan iıalıcılılc sektörüyle ilgili bilgiler, büyük ölçüde Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi'nin (Indian Carpet Export, Promotion Council) web sitesi alınmıştu". Hah Dergisi, 23. Sayı Haberleri, Hah Dergisi, 23. Sayı Haberleri, USAID, a.g.e., s.68.

35 Hindistan, imal ettiği halılarm yüzde 90'mı ihraç etmektedir. Tekstil sektörü için hazırlanan 10. Beş Yıllık Planda, 'de 7,87 milyon metrekare yünlü el halısı üretimi hedeflenmiş ve 7,5 milyon metrekare üretim gerçekleştirilmiştir 'te ise 9,11 milyon metrekare hedeflenmiş ve 8 milyon metrekare üretim yapılmıştır.^ 'da 8 milyon metrekare, 'de 10 milyon metrekare ve 'de de 9,9 milyon metrekare üretim gerçekleştirilmiştir.11. Beş Yıllık Planda, yünlü el hahsı üretimi için yıllık yüzde 5 büyüme hedeflenmiş ve programın bitiş tarihi olan 'de toplam 10,21 milyon metrekare yünlü el hahsı üretimi hedeflenmiştir.^ı Hindistan el dokuma halı ihracatı konusunda artan bir performans göstermiştir. Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi'nin uyguladığı stratejilerle Hindistan halı sektörü büyük ilerleme kaydetmiştir 'da 408,7 milyon dolar olan toplam hah ihracatı, 'de 514 milyon dolara ve 'de ise 875,7 milyon dolara yükselmiştir 'de gerçekleşen ihracat değeri, 'ye göre Hint Rupisi bazında azalma göstermesine rağmen, dolar bazında artış göstermiştir. Hindistan'ın hah ihracatı için Grafik 1.1'e bakılabilir. Hindistan dünyada el halısı ticaretinin ilk sıralarında yer almaktadır. Grafik 1.1: Yıllara Göre Hindistan Halı, Kilim ve Hint Keçesi İhracatı (Milyon Dolar) o Q fi HI^HHHIİI^HİJ^HHHİJHIİI^HHIH.1 İl 800 u o.,.,.,,,,1,1, nımnııır JIIIIJIIIIIIL _ \o oo 9 9 Yıllar Kaynak: Indian Carpet Export Promotion Council, Government of India Ministry of Textiles, Report of The Working Group on Textiles & Jute Industry for The Eleventh Five Year Plan ( ), s.377. Ministry of Textiles Annual Report , Chapter VIII, The Wool and Woolen Textues Industry, s.l07, Government of India Ministry of Textiles, a.g.e., s.106.

36 Hindistan'ın 'de el halısı ihracatında el yapımı yün halı, kilim, Hint keçesi, durry kilimi ve benzeri ürünler yüzde 59 ile en çok ihraç edilen ürün grubunu oluşturmaktadm İpek halı ihracatı ise toplam halı ihracatından sadece yüzde 6 pay alabilmiştir. El yapımı yünlü tufte halı ihracatı ise toplam 875 milyon dolarlık halı ihracatında 287,4 milyon dolarlık paya sahiptir. Tablo 1.4'ten de görüldüğü gibi, Hindistan daha çok yünlü halı ihracatı gerçekleştirmektedir. Tablo 1.4: Ürün Gruplarına Göre Hindistan Halı İhracatı (Milyon Dolar) ürünler Yüzde Değişim El yapımı Yün Halı, Kilim, Hint Keçesi, Durry Kilimi ve benzeri ürünler (Pamuklu Halılar Dahil) 491,33 515,90 (+) 5,00 El Yapımı Yünlü Tufte Halılar 255,25 287,40 (+) 8,68 El Yapımı ipek Halılar 46,71 55,12 (+) 18,00 El Yapımı Elyaf / Sentetik Halılar 14,65 17,29 (+) 18,02 Toplam 807,94 875,71 (+) 8,39 Kaynak: Carpet Export Promotion Council, Hindistan halı ihracatında ABD yüzde 49 ile ilk sırada yer almaktadır. ABD el yapımı halı pazarında büyük paya sahip olan Hindistan'ın en fazla halı ihracatı yaptığı ikinci ülke ise 153,5 milyon dolar ihracat ile Almanya'dır. Daha sonra ise Tablo 1.5'ten de görüleceği gibi, sırasıyla Birleşik Krallık, Japonya ve Avustralya gelmektedir. Hindistan'ın el dokuma halı ihracatı hacim olarak ilk sırada bulunmasına rağmen, değer bazında üçüncü sırada bulunmaktadır. Bu da Hindistan'dan ihraç edilen halıların birim değerlerinin düşük olduğunu göstermektedir. Çok çeşitli yelpazede ürünler sunan Hindistan halı sektörü, hem değer, hem de hacim bazında giderek gelişmektedir. Tahminler, yaklaşık 5 sene içinde halı ihracatının 2 milyar doları aşacağı yönündedir.^^ s. Srivastava ve K. K. Goswami, "Handmade Carpets: The Potential for Socio-economic Growth", The Innovation Journal: The Public Sector ir Innovation I Journal, Volume 12(2), 2007, Article 5, s.3.

37 Tablo 1.5: Ülkelere Göre Halı İhracatı (Milyon Dolar) Ülkeler Arjantin 2,33 2,25 1,35 1,53 Avustralya 5,83 6,08 9,69 11,23 Avusturya 5,46 4,78 5,3 6,13 Belçika 2,58 2,48 6,44 7,43 Brezilya 1,04 1,53 3,57 3,79 Kanada 8,92 8,57 9,47 10,98 Danimarka 4,17 4,47 4,95 5,73 Finlandiya 3,25 3,49 3,6 4,12 Fransa 10,82 11,23 10,82 12,52 Almanya 135,86 130,74 132,22 153,52 italya 5,65 5,44 8,64 10,01 Japonya 10,82 11,33 12,37 14,3 Hollanda 4,23 4,39 6,95 7,99 Norveç 1,42 1,72 1,7 1,93 isveç 4,05 3,9 5,5 6,38 isviçre 5,95 5,73 3,42 3,95 ispanya 5,4 5,2 7,42 8,56 ABD 325,44 313,18 347,27 403,04 Birleşik Krallık 24,88 23,96 35,91 41,61 Diğerleri 47,2 42,21 83,46 93,19 Toplam 614,44 591,35 696,53 807,94 Kaynak: Carpet Export Promotion Council, Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi, Hindistan el dokuma halı sektörünün doların değerindeki düşüşten olumsuz etkilenmesi nedeniyle, ABD pazarının yanında Avrupa pazarında da söz sahibi olmak için stratejilerini revize etmektedir. Hindistan halıcılık sektörü, bilişim sektöründe de olduğu gibi ABD ekonomisinde yaşanan yavaşlama nedeniyle zor bir süreçten geçmektedir. ABD'de yaşanan kriz ve yarattığı etkiler, halı ihracatının yüzde 50'sini ABD pazanna yapan Hindistan'ı olumsuz etkilemiştir. Dolardaki değer

38 kaybının da devam etmesiyle birlikte, Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi'nin ABD pazarına ilişkin ihracat geliri beklentisi düşmüştür. Bu nedenle, Almanya, İspanya, Portekiz, İtalya, Hollanda, Fransa, Türkiye ve Danimarka olmak üzere Avrupa ülkelerine ve ayrıca Brezilya ve Batı Asya pazarlarına yönelik özel stratejiler geliştirilmektedir.^^ Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi, hükümet politikalarında ülke seviyesinde reformlara gereksinim duyulduğunu belirtmektedir. Özellikle Rupi'nin de değerlenmesiyle Konsey halıdan KDV'nin kaldırılmasını ve halımn vergisiz olmasını talep etmektedir. Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi, Brezilya ve Batı Asya'da 200 milyon Rupi bütçeyle marka değiştirme (re-branding) uygulaması yaparak pazardaki yerini güçlendirmeyi hedeflemektedir. Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi, ayrıca denizaşırı ülkelerdeki alıcıları, Hindistan halı sektörünün nasıl çevre dostu olduğu konusunda bilgilendireceklerini belirtmektedir. Konsey logosunu, web-sitesini ve sitenin tanıtım başlığını "Gelenekleri, modernlik ile dokuyoruz" olarak değiştirecek bir süreç çalışmasına başlamıştır. Ayrıca Konsey, Avrupa ülkelerinde yol etkinlikleri yaparak Hint halısını halka tanıtmayı planlamaktadır. Bu etkinliklerde kraliyet ailelerinin elinde bulunan yıllık halıları da sergilemeyi ve halıcılıkla ilgili resimli kitap dağıtmayı planlamaktadır.^^ HİNDİSTAN HALI SEKTÖRÜNDEKİ KURUMLAR VE FUARCILIK Hindistan halıcılık sektörüyle ilgili kurumlar şunlardır: Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi (The Carpet Export Promotion Council of India - CEPC): Hindistan Hah İhracatı Destekleme Konseyi, 1982 yihnda Hindistan Tekstil Bakanlığı tarafından el dokuma halıları ve diğer yer döşemelerini desteklemek amacıyla kurulmuştur. Konsey, Kıdemli Ticaret Temsilcileri ve hükümet görevlilerinden oluşan ve kamu tarafından tanınan bir kurumdur. Konsey, hükümete ihracatı destekleme ölçütleri konusunda tavsiyelerde bulunmaktadır ve aynı zamanda ihracatçı birliklerinin problem ve "Indian carpets look for European spread", June 16, 2008, SME Times, "Carpet Industry Should Be Tax and VAT Free: CEPC", April 25,2008, "Indian carpets look for European spread".

39 gereksinimlerini hükümetin dikkatine sunmaktadm Böylece ihracatçı birlikleri ve hükümet arasmdaki etkileşimi güçlendirmektedir. Konseyin başhca görevleri şunlardır: Hinth ihracatçılar ve yabancı ahcılar için pekçok alanda uzmanlık desteği sunmak, Ticari fuarlara katılımı ve hem Hindistan'da, hem de yurtdışında ahcısatıcı bulaşmalarını organize etmek, Üyelerine; gelişen yeni pazarlar ve ihracatlarını artırma konularında ticari bilgiler sunmak ve destek vermek, İhracatçılar için hedef pazarları belirlemek ve finansal destek sağlamak, Fuarlara katılım için destek vermek ve ayrıca yabancı ülkelerde tanıtım faaliyetlerini yürütmek, Ülkenin ihracat ve ithalat verilerine ait istatistiksel veri tabanlarını oluşturmak, Denizaşırı ahcılar/ithalatçılar için ticari itiban olan tedarikçiler belirlemek ve Hintli ihracatçılara kredibilite raporu sunmak, Üyelerine teknolojik ilerleme, kalite ve tasarım geliştirme standartları ve şartlan, ürün geliştirme ve yenilik gibi konularda profesyonel destek sunmak, Sektörün gelecekteki gelişimi konusunda projeksiyonlar yapmak, Üyelerinden oluşan temsilcilerin denizaşın ülkelerdeki pazar fırsatlanm araştıracağı geziler organize etmek, Çocuk işgücü ve benzeri konuları izlemek ve takip etmek, Halılann birim değerlerini yükseltmeyi ve ihracatı artırmayı hedefleyen Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Halı Projesi'nin pazarlama görevlerini yürütmek, Alıcı-satıcı görüşmelerini düzenlemek ve ticari uyuşmazlıklann çözümünde destek sunmak, Çocuklar için kurulan sosyal yardım projelerini yönetmek. Konsey, Hindistan halı sektörü için çok büyük bir sorun olan çocuk işgücünü halıcılık sektöründen söküp atmak için "KALBEN" etiketini uygulamaya

40 koymuştur. Böylece, bu etikete sahip olan halıların üretiminde çocuk işgücü kullanılmadığı garanti altına alınmaktadır. İhracatçıların bu etiketi alabilmesi için belirli koşulları yerine getirmesi gerekmektedir. İhracatçılar, FOB ihracat değerinin belirli bir yüzdesini çocuklar için kurulan sosyal yardım fonuna aktarmakla yükümlüdürler. Bu etiketin ana hedefleri; çocuk işgücünün halıcılık sektöründen tamamen çıkarılması, dokumacı ailelerin refahı ve tıbbi bakımı, çocukların gün ortası yemek sağlanarak eğitimi ve çocukların burslu olarak mesleki eğitiminin sağlanmasıdır. Hindistan Tekstil Bakanlığı, tekstil sektörü için 5 yıllık planlar hazırlamaktadır. Bu planlarda halıcılıkla ilgili ihracat, üretim, eğitim, fuarlara katılım, marka değeri yükseltme gibi konular yer almaktadır. Yine Hindistan Tekstil Bakanlığı'nm girişimiyle kurulan Hindistan İpek Etiketi Organizasyonu, İpek Etiketi'ni Haziran 2004 uygulamaya koymuştur. Bununla, ipek halı da dahil olmak üzere bu etikete sahip ipek ürünlerinde doğal ipek kullanıldığı garanti altına alınmıştır. Böylece, müşterilerin orijinal ipek ürünleri alması sağlanarak ürünlerin marka değeri yükseltilmiştir.^^ Hindistan Halı Teknolojisi Merkezi: Hindistan Halı Teknolojisi Merkezi, Tekstil Bakanlığı tarafından kurulmuştur. Araştmna-geliştirme, tasarım yaratma ve geliştirme, insan kaynaklan ve diğer teknik hizmetler sunarak halı sektörüne destek vermektedir. Sektörün güçlü yönlerini sürdürmesini, zayıf yönlerinden kurtulmasını, fırsatları değerlendirmesini ve tehlikelerle mücadele etmesini sağlayacak hizmetler sunmaktadır. Ayrıca, halı ve tekstil sektöründeki pekçok alan için sektörün ihtiyaçlarma uygun eğitimler vermektedir. Kurum kapsamında 4 yıllık halı ve tekstil teknolojisi eğitimi ve çeşitli sertifika eğitimleri verilmektedir. Dokumacıların, mühendislerin, tasarımcıların, ustaların, teknisyenlerin ve girişimcilerin bilgi, yetenek ve işlerini artırıcı çeşitli eğitim programlarını yürütmektedir. Maliyet azaltma, üretim tekniklerinde yenilikler, değer analizleri, toplam kalite, ekipmanlar, hammaddeler ve makinelerle ilgili diğer kurumlarla birlikte araştırmalar yapmaktadır.^^ Hindistan Halı Fuarı (Indian Carpet Expo): Hintli üreticilerin yurtdışındaki fuarlara katılmasının zor olması nedeniyle düzenlenen bu fuar ile, bütün alıcı ve satıcıların aynı çatı altında Hindistan'da toplanması hedeflenmiştir. 12 yıldudüzenlenen Hindistan Halı Fuarı'nın organizasyonu 4 sene önce Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi'ne geçmiştir yılı Mart ayında Yeni Silk Mark Organization of India, An Initiative of Ministry of Textiles, Govt, of India, Indian Institute of Carpet Technology,

41 Delhi'de düzenlenen fuar daha sonra 2008 yılı Ekim ayında da Varanasi'de düzenlenmiştir. Devletin talebiyle başlayan bu organizasyonun sorumluluğu Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi tarafından üstlenilmiştir. Fuar, Hindistan'daki firmaların satış ve üretimini artırmıştır.^^ Yeni Delhi'de gerçekleşen fuarda; üçü îran, altısı Pakistan ve geri kalanı da Hindistan'dan olmak üzere toplam 206 katılımcı çok geniş bir ürün yelpazesiyle yer almıştır. Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Almanya, Afrika ve Japonya gibi farklı ülkelerden 600 halı alıcısı fuan ziyaret etmiştir. Konsey, her ülkeden seçilen alıcılara fuara katılmaları için uçak ve otel ücretleri gibi teşvikler sunmuştur. Hindistan Halı Fuan, halı için bir moda merkezi olurken, bu fuarla denizaşırı alıcı ve satıcıların gerçek pazar koşullarında buluşmaları da sağlanmıştır HİNDİSTAN HALI SEKTÖRÜNÜN S WOT ANALİZİ'' Güçlü Yanları: Hızla gehşen Hindistan hah sektörü; adaptasyonu, yenilikçiliği ve değişime ayak uydurabilmesiyle tanınmaktadır. Tüm pazarlara hitap edebilecek çeşitli renk, görünüm ve fiyat aralığında ürünlere sahiptir. Hindistan halıcılık sektörü, belirli ürünlerde uzmanlaşmamıştır ve her çeşit halıyı imal edebilme yeteneğine sahiptir. Aynca, her boyut ve ebatta el dokuması halı imalatı mümkündür. Kalabalık bir nüfusa sahip olan Hindistan, işçilik maliyetleri yönünden rakiplerine göre avantajlı konumdadır. Zayıf Yanları: Hindistan'daki pekçok üretici, tasanmlanm birbirlerinden kopya etmektedir. Bu da, üreticileri, pahalı bir süreç olan yeni ürün tasarımı konusunda olumsuz etkilemektedir. Sektörde pekçok aktörün bulunması nedeniyle rekabet giderek artmaktadır. Bu aktörler arasındaki fiyat rekabeti, fiyatlan aşağıya doğru çekmektedir. Üreticiler profesyonel iş yaklaşımına sahip olmadıkları için teslimat zamanı ve kalite konularında kimi zaman sorunlar oluşmaktadır. Bu nedenle, alıcılar, aracılar vasıtasıyla işlem yapmaya yönelmektedir. Hah Dergisi, 23. Sayı Haberleri, T. D'Essence, "The Indian Clusters: An Overview of the Carpet Industry", White Paper Series on Carpet Industry isimli eserden yararlanılmıştır.

42 Altyapı konusunda eksiklikler olduğu için üretim zamanlan ve maliyetler yükselmektedir. Alıcılar kırsal kesimleri ziyaret etmekte zorlanmaktadır. Ayrıca, pekçok imalatçının şehirlerde galerileri yoktur. Halı imalatçıları uygun pazarlama kanallarına sahip değildir ve müşterilere ulaşıp pazarı artırma konusunda zorlanmaktadırlar. Fırsatlar: Hindistan, nispeten pahalı olan el dokuma halının yanında el yapımı tufte halı üretmesiyle yeni pazarlara girme fırsatına sahiptir. Hindistan, Çin ile rekabette sunduğu seçenekler ve esneklikle ön plana çıkmıştır. Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi'nin yeni pazarlar için uyguladığı reklam ve tanıtım stratejileri, Hintli halı ihracatçıları için büyük fırsatlar sunmaktadır. Hindistan Halı İhracatı Destekleme Konseyi; ihracatçıların sorunlarını yetkililere iletmek, fuarlara katılım konusunda destek sunmak gibi çok çeşitli faaliyetler yürüterek halı sektörünün gelişimini desteklemektedir. Toplam halı üretiminin sadece yüzde 10'u iç pazarda satılmaktadır. Gelişen ekonomisi, artan gelir seviyesi ve kalabalık nüfusuyla Hindistan iç pazarı, gelecekte halı imalatçıları için büyük bir pazar halini alabilir. Tehlikeler: Sektördeki sağlıksız rekabet imalatçılar için sorunlar yaratabilir. Hindistan halı sektörü, Hindistan Hah İhracatı Destekleme Konseyi'nin çalışmalarına rağmen hala çocuk işgücü sorunlarından tam olarak kurtulamamıştır. ABD'deki ekonomik durgunluk ve doların değerindeki düşüş, ihracatının yüzde 50'sini ABD'ye yapan Hindistan halı sektörünü olumsuz etkilemektedir.

43 ÇİN Resmi adı Çin Halk Cumhuriyeti olan ülkenin başkenti Pekin'dir. Türkiye'nin yaklaşık 12 katı olan Çin'in yüzölçümü kilometrekaredir ve 1,33 milyar nüfusa sahiptir. Çin; kuzeyde Moğohstan Halk Cumhuriyeti, kuzeydoğuda Rusya Federasyonu ve Kuzey Kore, doğuda Sarı Deniz ve Doğu Çin Denizi, güneyde Güney Çin Denizi, Vietnam, Laos, Birmanya, Hindistan, Bhutan ve Nepal, güneybatıda Pakistan, Afganistan, Tacikistan, Kırgızistan ve Kazakistan ile çevrilidir. Köklü bir geçmişe sahip olan Çin, 1949 yılından bu yana Çin Komünist Partisi tarafından yönetilmektedir. Çin dışa açılma ve piyasa ekonomisine geçiş yönünde önemli adımlar atmış ve dünyanın en güçlü ekonomilerinden biri haline gelmiştir. Ekonomide önemli rolü olan devletin bu rolü bu süreçte azalmış olmasına rağmen, Çin'de devlet, hala ekonomide önemli rol oynamaktadır. Dünya ekonomi tarihinde bugüne kadar hiç bir ülke Çin ekonomisi kadar hızlı büyümemiş ve insanların yaşam standardı da bu kadar hızlı yükselmemiştir. Çin'deki bu değişim ve gelişim, dünyadaki ülkeleri yakından etkilemiş ve pekçoğu için bir tehdit unsuru olarak değerlendirilmiştir. 6ö GENEL EKONOMİK DURUM Çin ekonomisinde 1979 yılmdan itibaren başlayan ekonomik reform çahşmalan; mülkiyet sistemi, işletme yönetim ve finansmanıyla dış ticaret konularında önemli değişiklikler getirmiştir yılları arasında ihracat yıllık ortalama yüzde 19,8 oranında artış göstermiştir yılında Çin'in Dünya Ticaret Örgütü (WTO) üyesi olmasıyla dış ticaret hacmi hızla artmıştır. Yerel ve yabancı sermayeli şirketlerin ihracata olan katkısı hızla artarken, devlet mülkiyetinde olan şirketlerin ihracattaki payı 2000 yıhndan 2007 yılma kadarki dönemde yüzde 47'den yüzde 18,5'e inmiştir. İhraç edilen birçok ürünün ithal girdiler içermesi, ithalatı artırıcı etkide bulunmuştur. Fakat son dönemde ithalattaki artış hızı yavaşlamaya başlamıştır.^ı Çin'in GSYİH'smdaki reel büyüme ise arasında yıllık ortalama yüzde 10,3 ve döneminde ise yıllık ortalama yüzde 10,6 olarak gerçekleşmiştir. Reel büyüme 2006'da yüzde 11,1 ve 2007'de yüzde 11,4 düzeylerinde olmuştur yıh itibariyle 3.241,8 milyar dolar GSYİH'ye 6^ Konya Ticaret Odası, Ülke Raporu Çin Halk Cumhuriyeti, Etüd - Araştırma Servisi, 2006, s.2. lıttp:// D. Çaku-oğlu, Çin Ülke Raporu, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008, s.7.

44 sahip olan Çin, 1980 yıhndan itibaren yıllık ortalama yüzde 10 reel büyüme göstermiştir.62 Çin, 1980 yılında 18,01 milyar dolar ve 1990 yılında 62,01 milyar dolar ihracat hacmine sahipti. Fakat Çin'in ihracatı, 2000'li yıllarda çok büyük artış göstermiştir. İhracat 2000 yılında 249,2 milyar dolara, 2004 yılında 593,3 milyar dolara, 2005 yılında 761,9 milyar dolara ve 2006 yılında 969 milyar dolara yükselmiştir. Çin, 2007 yılında ise 1,2 trilyon dolar ihracat ve 908 milyon dolar ithalat gerçekleştirmiştir.cari işlemler dengesi 2006 ve 2007 yılında sırasıyla 249,9 milyar dolar ve 375,8 milyar dolar fazla vermiştir. Enflasyon 2006 yılında ortalama yüzde 1,7 ve 2007 yılında ortalama yüzde 4,8 düzeylerinde gerçekleşmiştir.^ yıh itibariyle Çin'in ihracat yaptığı başlıca ülkeler; yüzde 19,1 ile ABD, yüzde 15,1 ile Hong Kong, yüzde 8,4 ile Japonya ve yüzde 4,6 ile Güney Kore'dir yılı itibariyle ithalat yaptığı başlıca ülkeler ise yüzde 14 ile Japonya, yüzde 10,9 ile Güney Kore, yüzde 10,6 ile Tayvan ve yüzde 7,3 ile ABD'dir. Çin'in 2007 yılındaki başlıca ihracat ürünleri; elektrikli makine ve ekipman, giyim eşyası, iplik ve tekstil, petrol ve petrol ürünleridir. Başlıca ithalat ürünleri ise elektrikli makine, petrol ve petrol ürünleri, endüstriyel makine ve tekstildir. Çin, uzun yıllardır doğrudan yabancı yatırım çekme konusunda da başarılı bir performans göstermektedir yılları arasında yıllık ortalama 30,1 milyar dolar doğrudan yabancı yatırım çekmeyi başaran Çin, bu performansını 2000'li yıllarda da artırarak sürdürmüştür. Çin, 2003 yılında 53,5 milyar dolar, 2004 yılında 60,6 milyar dolar ve 2005 yılında 72,4 milyar dolar doğrudan yabancı yatırım çekmiştir yılında doğrudan yabancı yatırım girişi son yedi yıldır ilk defa azalma göstermiş ve 69,4 milyar dolara inmiştir. Çin, 1980 yılında sadece 1 milyar dolar doğrudan yabancı yatırım stokuna sahipken, 1990 yılında 20,7 milyar dolar, 2000 yılında 193,3 milyar dolar ve 2006 yılında ise 292,5 milyar dolar doğrudan yabancı yatırım stokuna sahip olmuştur. f UNCTAD, UNCTAD Handbook of Statistics, United Nations Conference On Trade and Development, Manuel 2008, a.g.e., S.4.' Çakıroğlu, a.g.e., s.2. The Economist, Country Briefings China, Factsheet, July 3, 2008, ^ TT ^XT UNCTAD, World Investment Report 2007, Transnational Corporations Extractive Industries and Development, United Nations Conference On Trade and Development Country Fact Sheet: China. s.400.

45 ÇİN HALISININ TARİHİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ Çin el dokuma halıları; kendine has tekniği, tasarımı, doğuya özgü renkleri, zengin Çin kültürünü yansıtmasıyla dünya pazarlarında Çin porseleni ve ipeğiyle birlikte önemli bir ürün haline gelmiştir. El dokuma halılann imalatımn uzun bir süreç alması, zor tekniklerle dokunması, renkleri ve tasarımları nedeniyle fiyatı makine halılarına göre on kattan daha fazla pahalıdır. Ayrıca, saf yünden ve gerçek ipekten üretilmesi nedeniyle de çevreyi koruyan ürünlerdir. Çin el dokuma halıları, Çin'in geleneksel kültürünün yansımalarıdır yılı aşkın bir tarihe sahip olan Çin el dokuma halıları Xingjiang'da doğmuştur ve İpek Yolu ile Gansu, Shanxi, Ningxia gibi bölgelere yayılarak Tianjin ve Pekin'e ulaşmıştır. Bu yayılma sürecinde, el dokuma halılar tasarım açısından Çin'in geleneksel halk kültürünün unsurlarını almış ve Çin'e özgü karakterini oluşturmuştur yılında Xinjiang bölgesinde çalışan bir arkeolog, tufte halıların ilk örneklerinden olan ve 3000 yaşında olduğu tahmin edilen bir parça yün kumaş bulmuştur. Sonraki araştırmalar, renkli tasanmlardaki tufte halıların 25 asır önce imal edilmiş olduğunu göstermiştir. Doğuya özgü pekçok halının aksine, Çin halısmdaki motifler birleşerek tek bir tasannu oluşturmazlar, her bir motif bağımsız olarak yer alır. Çin halısının tasarımları çok sadedir ve dekoratif amaçlı değildir, pekçok motif kesin anlamlara sahiptir. Haklardaki tasarımlar, genellikle Budist ve Taoist dinin zanaatkarlar üzerindeki etkisini yansıtmaktadır. Halılar, dekoratif olmaktan ziyade semboliktirler. Kutsallık ve saflığı temsil eden lotus çiçeği, uğur anlamma gelen buluüar gibi çeşitli dinsel semboller, halılarda yer almaktadır. Ayrıca, çeşitli hayvan şekilleri de bulunmaktadır. Renk olarak genelde zarif ve beğeni uyandıran siyah, mavi, kırmızı, beyaz, sarı ve bej renkler tercih edilmektedir. Çin hahlan çok değerudir ve pekçok müzede sergilenmektedir. Hah dokumacıhğı, 16. ve 18. yüzyıllar arasında zirveye ulaşmıştır.^^ Çin halısı, 19. yüzyılın sonlarına doğru tam olgunluk seviyesine ulaşmıştır. Daha sonra makine ve kimyasal boya Çin'e girmiş ve Çin halısı büyük değişiklikten geçmiştir. Henan İpek Halıları, yünden üretilen Xinjiang Halıları ve Tibet Halıları önemli halı türleridir. 69 CFNA, State and Outlook of China's Hand-made Carpet Industry, CFNA PubHcation, Year No. 1,2006, httpv/www amffchina com/eagriffchina/member/mag_detail_detail.jsp?id=

46 ÇIN HALICILIK SEKTÖRÜ Çin, değişik fiyat aralığına göre farklı kalitelerde el halısı imalatı gerçekleştirebilmektedir. Çin'deki pekçok sektörde olduğu gibi halıcılık sektöründe de artan ücretler, Çin'in el dokuma halı sektöründeki rekabet gücünü azaltma potansiyeli taşımaktadır. Çin'deki üretimin büyük kısmı tufte halılardır ve bu pazarda Hindistan ile rekabet etmektedir. Çin, yüksek kalitede makine halıları üreterek pazardaki orta segmentte rekabet etmektedir. Ayrıca, düşük fiyatta ve iyi kalitede makine halıları üreterek, el dokuma halılarla da rekabet etmektedir. Bu da, el dokuma halı üreticilerinin fiyat üzerinde rekabet etmelerini zorlaştırarak, onları farklı stratejiler geliştirmeye zorlamıştır. Çin el dokuma halıları dünyada önemli bir yere sahiptir yılları arasında Çin'in el dokuma halı ihracatı yıllık ortalama yüzde 20'den fazla büyüme göstermiştir. Birleşmiş Milletler'in verilerine göre, 2005 yılında hem üretim, hem de ihracat hacmine göre Çin el dokuma halıları birinci sırada yer almaktadır yılındaki toplam el dokuma halı ihracatının yüzde 20,6'sı Çin tarafından gerçekleştirilmiştir yılında Çin'in halı ihracatı 770 milyon dolardır ve başta ABD, Japonya, Almanya olmak üzere 180 ülkeye ihracat yapılmıştır. ABD ve Japonya'daki her beş el halısından en az biri Çin halisidir. Çin el dokuma halılarmdaki gelişim; tarım, kırsal alanlar ve çiftçilere büyük katkıda bulunarak büyük sosyal faydalar sağlamaktadm Çin el dokuma halıları, yoğun işgücü gerektirdiği için hem istihdam açısından, hem de bölgesel ekonomik gelişim açısından önemli rol oynamaktadır. Shandong Eyaleti'nin Ningjin şehrinde toplam özel sektörün yüzde 25'ini halıcılık sektörü oluşturmaktadır. Hebei eyaletinin Qianan şehrinde ise halıcılık sektörü kişiye istihdam sağlamaktadır. Kırsal alanda oluşan işgücü fazlasına istihdam sağlamak için halıcılık sektörü etkin bir sektör olarak değerlendirilmektedir. Qinghai eyaletinde 2005 yılında halıcılık sektörü kişiye iş imkanı sunmuştur. Çin'deki el dokuma halı üreticileri giderek büyümektedir. Çin gümrüklerinin istatistiklerine göre, 2005 yılında 10 milyon doların üzerinde ihracat gerçekleştiren 15 üretici ve 5 milyon doların üzerinde ihracat gerçekleştiren 32 üretici mevcuttur.^ı Çin'de 2002 yılı itibariyle halı sektöründe faaliyet gösteren adet firma vardır. IP^ us AID, a.g.e., s CFNA, a.g.e., ' ^ "China Carpet Industry Overview",

47 Çin pekçok halı imalatçısı ülke gibi ürettiği halıların büyük kısmını ihraç etmektedir. Çin, 1994 yılında 616,7 milyon dolar değerinde 27,4 milyon metrekare hah ihraç etmiştir yılında 550,7 milyon dolar ve 1996 yıhnda 422,2 milyon dolar değerinde hah ihracatı gerçekleştkmiştir yıllan arasında hem metrekare, hem de ihracat değeri bazında düşüş yaşanmıştır.^^ Fakat Tablo 1.6 ve 1.7'den de görüleceği gibi, daha sonraki yıllarda ihraç edilen halı miktarı hızla artış göstermiş ve 2006 yılı itibariyle yaklaşık milyon dolar değerinde 218 milyon metrekare halı ihraç edilmiştir. Tablo 1.6: Çin'in Halı ve Diğer İlgili Ürünler İthalat ve İhracatı (Milyon Dolar) Toplam Tekstil Maddeleri ve Ürünleri Halı ve Diğer İlgili Ürünler 2006 ihracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat ithalat İhracat İthalat İhracat ithalat İhracat İthalat İhracat ithalat ihracat ithalat İhracat İthalat Kaynak: National Bureau of Statistics of China, a.g.e.,

48 Ocak-Nisan 2007 döneminde halı ihracatı, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 14,79 oranında artış göstererek 346 milyon dolara ulaşmıştır. Yine aynı dönemde, ihraç edilen halı hacmi geçen yıla göre yüzde 41,2 oranında artış göstererek 82 milyon metrekare olmuştur. İhracat değerinde artış olmasına rağmen, ihracat birim fiyatında yüzde 18,73 düşüş yaşanmıştır. Ocak-Nisan 2007 döneminde Çin'in en fazla halı ihracatı gerçekleştirdiği ilk beş ülke ABD, Japonya, Almanya, Türkiye ve Avustralya'dır. Bu dönemde Çin'in ABD'ye gerçekleştirdiği halı ihracatı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 2,42 düşüş göstermiş ve 101 milyon dolar olmuştur. Fakat halı ihracatının hacmi yüzde 25,72 oranında artmış ve dolayısıyla ihracat birim fiyatı yüzde 22,45 azalmıştu*. Çin'in Japonya, Almanya, Türkiye ve Avustralya'ya olan halı ihracatı sırasıyla 68 milyon dolar, 20 milyon dolar, 13 milyon dolar ve 11 milyon dolardır. Bu ülkelere yapılan ihracatta, birim fiyatlar düşüş gösterirken, ihracat miktarları artış göstermiştir.74 Tablo 1.7: Çin'in Halı İhracatı ve Miktarı (Milyon Metrekare ve Milyon Dolar) 1998 Miktar 23,49 ihracat Miktar 27,01 İhracat Miktar 38,11 İhracat Miktar 49,45 ihracat Miktar 65,33 ihracat Miktar 97,18 ihracat Miktar 136,32 ihracat Miktar 175,03 ihracat Miktar 218,89 ihracat Kaynak: National Bureau of Statistics of China, Ministry of Commerce of the People's Republic of China-MOFCOM, "China's Carpet Exports up with Price down from Jan.-Apr., 2007", June 14, 2007,

49 El dokuma halı üreticileri, ulusal standartlar GB/T , GB/T ve GB 'i su-asıyla el dokuma yünlü halılar, el dokuma ipek halılar ve yünlü lateks halılar için kullanmaktadırlar. Ayrıca, üreticiler oda dekorasyonunda kullanılan halılar için GB zorunlu standartlarını kesin surette uygulamaktadırlar. Büyük ve orta ölçekli el dokuma halı üreticileri, ürünleri pazara sunmadan önce; sadece ürünlerin teknik gereksinim, ticari marka, ambalaj, nakliye ve depolamayla ilgili mevzuata uygunluğunu kontrol etmenin yanında, ayrıca toplam kalite yönetimi ile kalite kontrol sistemi oluşturmaya çahşmaktadırlar. Üreticiler, ISO 9001:2000 kalite kontrol sistemini uygulamaktadırlar ve özel kalite merkezleri kurmuşlardır. Bazı işletmeler, iç kontrol sistemi için üretimin her aşamasıyla ISO 9001 sistemini birleştiren sürekli denetim sistemini geliştirmişlerdir.^^ Sektörün önde gelen firmaları teknolojik gelişime çok önem vermektedir ve bağunsız tasanm odalarma sahiptirler. Hata bazı işletmeler, 100 teknik personelin çahştığı bağımsız araştırma-gehştirme ve eğitim merkezlerine sahiptir. Örneğin, Çin'deki Hebei Eyaleti'ndeki Qianan Halı Şirketi; yılları arasında denizaşırı ülkelerden büyük talep gören adet çeşitli tasarımlar yaratmıştır. The Qinghai Tibetan Sheep Halı Şirketi, 100 adet yeni ürün geliştirmiş ve birinin ulusal teknolojik buluş ödülü aldığı halı dokuma ve teknik alanda 6 ulusal patent ahmştır. Çin hahlanmn pazan, hem yerel, hem de dünya pazarlarmda genişlemektedir. Çin hah sektörü, dünya pazarlannda daha rekabetçi bir konuma ulaşırken, diğer yandan da Çin'de büyük potansiyele sahip bir pazar mevcuttur yılında Çin'deki yerel tüketim 80 milyon metrekareye ulaşmıştır ve bu tüketim yıllık yüzde 10 büyümektedir. İnsanların kültür ve yaşam seviyesi yükseldikçe, el dokuma halılar lüks villalardan halkın geneline doğru yavaşça yayılmaktadır Olimpiyat Oyunları ve 2010 Shangai World Exposition için büyük şehirlerde pekçok kamu tesisi, ticaret merkezleri ve oteller inşa edilmektedir, hiç kuşku yok ki bu da el dokuma halı sektörünün gelişimini hızlandırmıştır yılından 2010 yılma kadar her yıl Çin'deki konut alanının milyar metrekare ve dekorasyon alanının ise yıllık milyar metrekare artması beklennıektedir.76 çi^ ekonomisinin ve halı pazanmn gelişmesi, Çin'in Dünya Ticaret Örgütü'ne üye olmasıyla ticaret kısıtlamalannm azaltılması ve gümrük vergilerinin düşmesi, yabancı halı imalatçılarının ilgisini artırmıştır. 1^ CFNA, a.g.e., a.g.e.,

50 Yerel üreticiler; iç pazardaki büyümeyle birlikte pazara giren ve girmeyi hedefleyen üreticilere karşı dezavantajlarım ortadan kaldırmak için bilgisayarlı otomasyona geçiş sürecini başlatmış, müşterilerin ihtiyaç ve taleplerine uygun farklı sınıf ve kalitede ürünler üretmeye, yeniliklerle ürünlerin kalitesini yükseltmeye ve ürünlerin güvenilirliliğini artırıcı stratejiler izlemeye yönelmişlerdir ÇİN HALI SEKTÖRÜNDEKİ KURUMLAR VE FUARCILIK Çin Halıcılık Sektörü Birliği (Carpet Industry Association): Çin Halıcılık Sektörü Birliği, Çin Sanat ve El Sanatları Birliği'ne bağlı olarak 1989 yılında kurulmuştur. Çin'deki halı imalatçıları ve yabancı imalatçılar tarafından gönüllü olarak kurulan bir ticaret örgütüdür. Birliğin temel ilkesi Çin halı sektörünün lehine olacak şekilde ülkeye ve topluma hizmet etmektir. Ayrıca Çin halı sektörünün sağlıklı gelişimini desteklemeyi hedeflemiştir. Çin'de üretilen tüm makine hahlarmm yüzde 95'ini temsil eden hahcılarla dokuma hah imalatçılannm yüzde 90'ınından fazlası Birliğin üyesi konumundadır. Halı sektöründeki standartlaşmayı gerçekleştirmek, iletişimi kolaylaştırmak, halıcılık sektörü hakkında bilgi toplamak, üye işletmelere teknik ve danışmanlık hizmetleri sağlamak ve dergi ve broşür formatmda yazıh materyaller basarak bilgi sunmak, yabancı ve yerel birlikler ile iletişimi güçlendirmek, fuarlara katılımı organize etmek Birliğin diğer görevleri arasındadır. Ayrıca tüketicilerin sağlığını ve çevreyi koruyan yüksek kalite halıların üretimini teşvik etmek ve bu halıların dünya pazarlarındaki rekabetçi gücünü artırmayı hedeflemektedir.^^ Çin Yerel Gıda Maddeleri & Hayvansal Ürünler İthalat ve İhracatı Ticaret Odası - Halı Alt Komitesi (China Chamber of Commerce for Import & Export of Foodstuffs Native Produce & Animal By-products CFNA - Sub- Chamber of Carpet): Çin Yerel Gıda Maddeleri & Hayvansal Ürünler İthalat ve İhracatı Ticaret Odası, Çin Ticaret Bakanlığı'nm (Ministry of Commerce of the People's Republic of China- MOFCOM) idaresi altındadır ve çok çeşitli tarımsal ürünler, deri, kürk ve halılar için ithalat ve ihracat politikalarının uygulanmasına odaklanmıştır.^^ Çin Yerel Gıda Maddeleri & Hayvansal Ürünler İthalat ve İhracatı Ticaret Ödası'nın alt grubu olan Halı Alt Komitesi; halı üretimi, işlenmesi, ihracatı ve ithalatı (el dokuması yün halılar, el dokuması ipek halılar, makine yapımı 77"China Carpet Industry Overview", M. Petry ve W. Xinping, USDA Foreign Agricultural Service, Gain Report Number CH7012, , s.9.

51 halılar ve diğerleri) konularında faaliyet gösteren Çin'deki halı üretim bölgelerinde yayılmış 400'ün üzerinde üyeye sahip endüstriyel bir örgüttür. Üye işletmelerin gerçekleştirdiği ihracat hacmi, Çin'in gerçekleştirdiği toplam halı ihracatının yüzde 70'inden fazlasını oluşturmaktadır. Bu da, Odanın, Çin'deki halı üretimi ve ihracatı konusunda temsil gücüne sahip olduğunu göstermektedir.80 Halı Alt Komitesi'nin ana faaliyetleri aşağıda belirtilmektedir: Üyelerinin üretim, ithalat ve ihracat işlerini koordine etmek ve damşmanlık sunmak, üyelerinin üretim, ithalat ve ihracat konularındaki çıkarlarını korumak, Üye işletmelerin istek ve görüşlerini hükümetin ilgili birimlerine iletmek, hükümet birimlerinin halı ihracatı ve üretimle ilgili idari ölçütleri, politikaları ve yönetmelikleri oluşturmasında önerilerde bulunmak ve hükümetin sektöre olan desteğini artırmasını sağlamak, Üye işletmelerin hem yurtiçi, hem de yurtdışında üretim, ithalat ve ihracatı destekleyen konulardaki faaliyetlere katılımını organize etmek, Yerel ve uluslararası ticaret fuarlarını, sergileri, seminerleri ve teknik bilgi değişimlerini organize etmek ve üyelerinin satışlarım ve tamtunlanm artırma konusunda destek vermek, Üyelerinin uluslararası sektör örgütlerine katılımını sağlamak, çeşitli ülkelerdeki halı sektör örgütleri ile işbirliği ilişkileri kurmasını sağlamak ve dünya halı ticaretini desteklemek, Yurtdışındaki ticari korumacılık, teknik engeller ve anti-damping uygulamalarına karşı üye işletmelerin ve sektörün çıkarlarını korumak, Üye işletmelere danışmanlık, bilgi, eğitim ve yasal mevzuat konularında hizmetler sağlamak, Halı ürünlerinin imalatı ve ihracatı için kalite standartları düzenleyerek ve kalite kontrol sistemleri oluşturarak ürünlerin kalitesini yükseltmeye çahşmak.81 CFNA, Sub-Chamber of Carpet, SubChamber%20of%20Carpet&channelnum=6. a.g.e..

52 Fuarlar: DOMOTEX asia/chinafloor Fuarı 10 yıllık bir geçmişe sahiptir yılında Chinafloor olarak kurulan fuar, 2002 yılında dünyanın bir numaralı yer kaplaması fuarı olan Domotex Hannover fuarını organize eden Deutsche Messe ile ortaklık yaparak ismini DOMOTEX asia/chinafloor olarak değiştirmiştir. DOMOTEX asia/chinafloor yer kaplamaları açısından Asya'daki en büyük ve dünyadaki ikinci en büyük uluslararası fuardır. DOMOTEX asia/chinafloor fuan, Çin ve Çin dışındaki pekçok imalatçımn bir araya gelerek yeni ürünlerini sergilediği ve markalarının değerini artırdığı endüstriyel bir platform halini almıştır. Fuar ile sektördeki iletişim artmakta ve çeşitli iş fırsatları yaratılmaktadır yılında ziyaretçi ve 15 farklı ülkeden 82 katılımcı metrekare alanda gerçekleştirilen fuara katılırken, özellikle 2002 yılında fuarın adının değişmesiyle fuara olan ilgi daha da artmıştır yılı itibariyle toplam ziyaretçi sayısı 'a yükselmiş ve 40 farklı ülkeden katılımcı metrekare alanda gerçekleşen fuara katılmıştır yılında gerçekleşen fuar, halı da dahil olmak üzere 5 ana bölümden oluşmuştur yılı için fuar sadece fuar olmanın ötesine geçerek, çeşitli konferanslar fuar kapsamına almnnştu^ ve Dünya Halı Konseyi'nin yıllık toplantısı bu fuarda gerçekleştirilecektir. El dokuma hahlara ağırlık verilen 35. Çin Uluslararası Halı Fuarı, 2008 yılı Mart ayında DOMOTEX asia/chinafloor ile birlikte gerçekleştirilmiş ve 350 civarında halı imalatçısı burada yer almıştır.^^ Bu iki fuarın birlikte gerçekleştirilmesiyle ortaya çıkan sinerjinin, el dokuma halı sektörüne olan ilgiyiyi artırabileceği söylenebilir. 1, ÇİN HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ Güçlü Yanları: Çin, DOMOTEX asia/chinafloor gibi dünyaca ünlü bir fuara ev sahipliği yapmaktadır. Bu, Çin halı üreticilerine pekçok uluslararası şirket ile iş yapma ve ürünlerini tanıtma imkanı sunmaktadır. Çin her fiyat aralığmdaki talebe yönelik farklı kalitelerde halı imalatı gerçekleştirebilme yeteneğine sahiptir. DOMOTEX asia/chinafloor, ^

53 Çin halı sektöründeki büyük ölçekh firmalar araştırma-gehştirme alamnda büyük yatırımlar yapmaktadır. Çin, sahip olduğu ucuz işgücü sayesinde, yoğun işgücü gerektiren el halısını rakiplerine göre daha ucuza imal edebilmektedir. Zayıf Yanları: Sektörde, büyük firmalar dışında tasarım ve pazarlama çalışmalarına gereken önem verilmemektedir. Çin'de işgücü maliyetlerinin giderek yükselmesi nedeniyle sektörde maliyetler yükselmektedir. Çin'in halı ihracatıyla ilgilenecek organize bir kuruluşu yoktur. Çin Halıcılık Sektörü Birliği ile Çin Halı Odası'nm bu konuda çok etkin olmadıkları görülmektedir. Dünya pazarlannda Çin'in sadece kalitesiz taklit ürünler imalat ettiğine yönelik kuvvetli bir kanı vardır. Halbuki Çin, uzun yıllara dayanan tarihine uygun kaliteli halılar da imal etmektedir. Fırsatlar: Çin ekonomisinin gelişimiyle insanların kültür ve yaşam seviyesi yükselmeye başlamış, bu da bir dekorasyon ürünü olan halıya olan iç talebi artırmıştır. Böylece Çin, hem yerel, hem de yabancı şirketler için büyük bir pazar durumundadır. Çin halı dokuyucuları, zaman içinde deneyim kazanarak uzmanlık kazanmışlardır. Pekçok ülkedeki halı firmalan, hem ucuz, hem de uzman işgücü nedeniyle üretim merkezlerini Çin'e kaydırmaktadır. Tehlikeler: ABD'deki ekonomik durgunluk, Çin hahcılık sektörünü olumsuz yönde etkileyebilir. Çin genelinde artan gelir seviyesiyle, işçilik maliyetlerinde potansiyel bir tehdit unsuru oluşabilir. Çin ürünlerine ait dünya genelinde oluşan ve giderek artan "kalitesiz" imajının etkin bir stratejiyle önlenmesi gerekmektedir. Sadece fiyat avantajıyla rekabet etmenin, sektörün geleceği açısından olumlu sonuçlar doğurmayacağı söylenebilir.

54 AFGANİSTAN Afganistan, Orta Asya'da bulunan ve denize smm olmayan bir ülkedir. Resmi adı, Afganistan İslam Cumhuriyetf dm Başkenti Kabil'dir, resmi dilleri Peştuca ve Farsça'dm Bir etnik grup ve kültürler mozaiği durumunda olan Afganistan'da başka diller de konuşulmaktadır. Para birimi Afgani'dir, mali yılı 21 Mart-20 Mart arasıdır. Doğu ve güneyde Pakistan, batıda îran, kuzeyde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan ile çevrilidir. Batı ve doğu arasındaki youann kesişme noktasında bulunan Afganistan, stratejik bir konuma sahiptir. Nüfusu 31 milyon civarındadır. Oldukça genç bir nüfusa sahiptir GENEL EKONOMİK DURUM'' Afganistan, devlet bazlı bir modelden serbest piyasa ekonomisine geçmeye çalışmaktadır.8^ Bu amaçla, uluslararası kuruluşların da desteğiyle 2001 yılından sonra siyasi ve ekonomik reformlar başlatılmıştır yılında kur reformu, 2004 yılında vergi reformu yapılmış ve gümrük tarifeleri rasyonel hale getirilmiştir. Ayrıca, ticaret anlaşmaları yapılmış ve uluslararası ticaretin ciddi biçimde artması sağlanmıştır. Yapılan reformlarla istikrarlı bir makroekonomik ortam oluşturulmuştur. Uluslararası Para Fonu (IMF) verilerine göre, Afgan ekonomisi arasında ortalama yüzde 22,5 büyümüştür. Hızlı ekonomik büyümeye rağmen, Afgan ekonomisinin yapısı ancak küçük bir miktarda değişebilmiştir.^^ Ayrıca, tarıma dayanan Afgan ekonomisinde kayıt dışı oranı çok yüksektir. Afganistan'ın 2007 yıh GSYÎH'si milyar dolardır. Kişi başı miui geliri ise 323 dolardır. Ekonomisi büyük ölçüde tarıma ve hayvancüığa bağlıdır. Önemli sektörleri, küçük ve orta boy tekstil işletmeleri, mobilya, ayakkabı sanayi ve el dokuma halıcılıktır. Ayrıca, doğalgaz kaynaklarına sahiptir büyüme oranı yüzde 11,7'dir ve 2008 büyüme tahminleri yüzde 10'dur. Güçlü büyümenin önümüzdeki yıllarda da devam edeceği beklenmektedir. Enflasyon oram 2006 yılmda yüzde 8 civarmdaydı, fakat 2007 ve 2008 enflasyon tahmini yüzde 5'tir verilerine göre, işgücü 15 milyondur. îşgücünün sektörel dağılımı ise şöyledir. Tarım yüzde 80, sanayi yüzde 10 ve hizmetler yüzde 10. Afganistan ekonomisiyle ilgili veriler; Dünya Bankası ( ve IMF'nin ( internet siteleri ile sitesinden derlenmiştir. U.S. Commercial Service, Doing Busmess in Afghanistan: A Country Commercial Guide for U.S. Companies, U.S. & Foreign o Commercial Service and U.S. Department of State, ^' World Bank, The Investment Climate in Afghanistan: Exploiting Opportunities in an Uncertain Environment, Finance and Private Sector, South Asia Region, Official Draft, December 2005.

55 2006 yılı itibariyle ihracatı 2 milyar dolar ve ithalatı da 5 milyar dolar civarındadır. Önemli ihraç malları; afyon, meyve ve kuruyemiş, el dokuma halılar, yün, pamuk, deri ve değerli mücevherattır yılı itibariyle önemli ihraç pazarları şunlardır: Hindistan (yüzde 22,1), Pakistan (yüzde 21,1), ABD (yüzde 14,7), İngiltere (yüzde 6,3) Danimarka (yüzde 5,5) ve Finlandiya (yüzde 4,3). Önemli ithal mallan ise sermaye mallan, gıda, tekstil ve petrol ürünleridir yılı itibariyle ithalat yapılan başlıca ülkeler şunlardır: Pakistan (yüzde 38,8), ABD (yüzde 12,34), Almanya (yüzde 7,4), Hindistan (yüzde 5,2) ve Türkmenistan (yüzde 4). Uluslararası kuruluş ve yardımlann da desteğiyle Afgan Hükümeti, Afgan özel sektörünü geliştirmek için çeşitli destekler vermektedir. Diğer bir ifadeyle, ihracata yönelik rekabetçi bir özel sektör ve uygun bir iş ve yatırım ortamı oluşturulmaya çalışılmaktadır.^^ Afgan hükümeti, yatmm ortamını iyileştirmek ve yabancı yatırımları çekmek için çok sayıda adım atmıştır. Böylece, Afgan ekonomisi hızlı bir dönüşüm geçirmekte ve iş ortamı giderek düzelmektedir.^^ Yatmm oranının yüksek olmasına rağmen, yatmmlann büyük çoğunluğu kamu harcamaları ve uluslararası kuruluşlar tarafından desteklenen yatırımlardır. Özel yatmmlann az olmasının nedeni yatmm ortamında aranabilir. Gerçekten de, yatmm ortamıyla ilgili bazı sorunlar söz konusudur. Kötü altyapı ve yetersiz ulaşımla enerji buna örnek gösterilebilir AFGANİSTAN HALISININ TARİHİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ Afgan halı endüstrisi uzun bir geçmişe sahiptir. Geleneksel Afgan halılarının geçmişi yüzyıllar geriye gitmektedir. Dokuyuculann yeteneği, Afgan hahlannı benzersiz yapmaktadır.^ı Öte yandan, Afganistan'ın sağlam halıları ve tekstil ticareti, ülkenin zengin ticari tarihinin ve farklı kültürünün mirasıdır. Afganistan'da keçeli yün halılar da dâhil olmak üzere değişik tipte el halısı ve kilim üretilmektedir. Afganistan'da ipek ve pamuktan imal edilen halılar da olmakla birlikte, Afgan halılarının çoğu yünden imal edilmektedir.^2 Halının kalitesi, özellikle yün halılarda, kullanılan malzemenin kalitesine bağlıdır. Afgan halılarında geleneksel olarak Karakul koyununun yünü AISA, Investing in Afghanistan: Business Opportunities in the Carpet Industry, Afghanistan Investment Support Agency, gq AISA, Afghanistan Investment Opportunities with Regional Significance, Afghanistan Investment Support Agency, For the Regional Economic Cooperation Conference, New Delhi, November 18-19, World Bank, The Investment... AISA, Investing in Afghanistan: Business Opportunities in the Carpet Industry, McCord, a.g.e..

56 kullanılmaktadır.93 Ayrıca, geleneksel olarak Afgan halılarının imalatında doğal boyalar kullanılmaktadır.^4 Fakat son yıllarda bazı imalatçılar, artan biçimde kısmen kimyasal boyalar ve iplik haline gelmiş makine yünü kullanmaktadırlar. Gerçekten de, günümüzde birçok halının yünü yan kimyasal boyalarla boyanmaktadır. Ayrıca, Afganistan yün endüstrisindeki sıkıntılar nedeniyle birçok üretici son yıllarda Pakistan'dan daha düşük kaliteli yün ithal etmeye başlamıştır. Birçok güzel Afgan halısı ise Belçika'dan ithal edilen yünlerle dokunulmaktadır.böylece, halı imalatında düşük kaliteli ithal makine yünlerin kullanımı giderek artmaktadır. Afganistan'da hah imalatı, genellikle ülke çapma yayılmış bireysel/bağımsız olarak çalışan halı dokuyucuları tarafından yapılmaktadır. Bir başka ifadeyle, tarihi ve gelenekleriyle dünyaca ünlü Afgan halıları genellikle ev üretimine dayalı olarak imal edilmekte ve genelde kadınlar tarafından dokunulmaktadır. Fakat fabrika üretimi de giderek artmaktadır AFGANİSTAN HALICILIK SEKTÖRÜ Halıcılık sektörü, Afgan ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir. Halıcılık, Afgan ekonomisindeki dönüşümü ve yapısal değişimi destekleyecek potansiyele sahip bir sektördür.ihracatta önde gelen sektör, aym zamanda kırsal kesimdeki nüfus için önemli bir istihdam ve gelir kaynağı durumundadır.tamamen emek yoğun olan halı imalatı, Afganistan'da ülke geneline yayılmıştır. Halı imalatının çoğunluğu ülkenin kuzey bölgesinde yoğunlaşmıştır, Kabil yeni imalat merkezlerinden biridir. Aynca, dokuyuculann çoğunlukla kadın olmasına rağmen Afganistan'da erkekler de halı dokumaktadır. Afganistan Halı İhracatçıları Birliği'ne (Afghan Carpet Exporters Guild - ACEG)ioo göre, 1 milyondan fazla kişi hah imalatında çahşmaktadır. Milyonlarca kişi de yün imalatı, halılann kesimi, yıkanması ve tasanmı gibi bağlı alanlarda çalışmaktadır. Bu nedenle, halı sektörü Afgan hükümetinin ve özel sektör kuruluşlarının odaklandıkları temel sektörlerden biridir. Halı imalatının yüzde 93 A. Pain ve M. Ali, "Understanding Markets in Afghanistan: A Case Study of Carpets and the Andkhoy Carpet Market", Case. Studies Series, 9^ McCord, a.g.e., S. Lister ve A. Pain, "Trading in Power: The Politics of Free Mai-kets in Afghanistan", Briefing Paper Series, AREU (Afghanistan Research and Evaluation Unit), June AISA, Support Market Business Opportunities, Subsector Analysis and Business Plan Development/ North & NE/ Economic Viability & Technical Feasibility, 9 O. A. B. Banwal, Status and Prospects for Afghanistan's Industries: Sectoral Study on Handy-crafts with Emphasis on Carpet Weaving, KAS-Office, Kabul, AIS A, Investing in Afghanistan: Business Opportunities in the Carpet Industry,

57 95'inden fazlası evlerde halı ihracat firmaları tarafından sağlanan bağımsız tezgâhlarda yapılmaktadır. Bu firmalar, tezgâhla birlikte malzeme ve tasarımı da dokuyucuya sağlamaktadırlar. Bazı durumlarda dokuyucu, ücretinin bir kısmım tedarikçiye vererek zamanla tezgâhı satın almaktadır. Atölye-tipi imalat, Afgan geleneğine uymadığı için toplam üretimin ancak küçük bir bölümü atölyelerde yapılmaktadır. Fakat günümüzde artan sayıda yatırımcı atölye/fabrika kurmaya yönelmektedir. Afgan halı imalatçılarının dünya pazarlarına açılma konusunda ciddi sıkmtılan vardır. İmalatçı ve satıcıların doğrudan pazarla ilişkileri zayıftır. Genellikle alıcılar ya da tüccarlar dokuyucularla temasa geçmekte veya "finishing" aşamasından önce halıyı almakta ve daha sonra dünya pazarlarına arz etmektedirler. Halı imalatının önemli bir aşaması olan ve "finishing" aşaması olarak tabir edilen kesme ve yıkama alanmda Afganistan'm kapasitesi yetersizdir. Ayrıca, Afganistan'ın lojistik altyapısı da yetersizdir. Bu nedenle, Afgan hahlannm yüzde 80'inden fazlası "finishing" aşaması ve lojistik için kamyonlarla Pakistan'a taşınmakta, orada bitirilmekte ve Pakistan markası altında dünya pazarlarına ihraç edilmektedir. Hiç kuşkusuz ki bu durum, Afgan halılarının etkinliğini ve bilinirliğini azaltmaktadır. 102 Dünya pazarlarındaki daralmaya rağmen, Afgan halıcılık sektörü yıllan arasında ortalama yüzde 2 büyümüştür. Afganistan İhracatı Destekleme Ajansı'nm (Afghanistan Export Promotion Agency - EPAA) tahminine göre, yılda 2 milyon halı ihraç edilmektedir. Pakistan, dünyamn önde gelen el dokuma halı ihracatçısı ülkelerinden biridir. Pakistan halısı olarak satılan halıların yüzde 70'inden fazlası gerçekte Afgan halisidir yılında 123 milyon dolar olan ihracat; 2001 yılında 154 milyon dolar, 2003 yılında 136 milyon dolar, 2004 yılında 149 milyon dolar ve 2005 yılında da 140 milyon dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. İhracat rakamının bu kadar düşük olmasının nedeni, Afgan halılarının çoğunun Pakistan halısı olarak dünya pazarlarına ihraç edilmesidir. OTF Grubun tahminine göre, Afganistan eğer üretim kapasitesini artu-abilirse, finishing imkânlarını geliştirebilirse halı ihracatını süratle artırabilir. U.S. Agency for International Development adlı kuruluşun bir çalışmasına göre, Afganistan hah ihracatımn yılda yüzde 11 büyüyeceği varsaymu altında 2015'te McCord, a.g.e., 103 AJSA Support Market Busmess Opportunities, Subsector Analysis and Business Plan Development/ North & NE/ Economic Viability & Technical Feasibility, 104uSAID,a.g.e.,

58 350 milyon dolar olabileceği öngörülmüştür. Aynca, 2015'te Afgan hahlanmn yüzde 80'inin Afganistan'da bitirilmesi ve oradan dünya pazarlarına ihraç edilmesi hedeflenmektedir.afganlı halı imalatçıları; yüksek kalite talep eden, uygun fiyat isteyen ve halıcılığın bir sanat/aile mesleği gibi algılandığı halıları talep eden hedef pazarlara yönelmelidir. Afgan hahlanmn rekabet gücü, dokuyuculann kaliteli halı dokuma niteliğinden gelmektedir. Aynca, Afgan hükümeti, halı sektörünün önemini anlamış ve sivil toplum kuruluşlan ve uluslararası kuruluşlarla birlikte sektörü desteklemektedir. Gerçekten de, 2001 yılından beri Afgan hükümeti ve uluslararası kuruluşlar, Afgan halılarını yeniden dünya pazarlarında önemli bir yere getirmeye çalışmaktadırlar. Fakat yetersiz teknoloji, altyapı ve pazarlara ulaşma becerisi, bu çabaları engelleyici bir unsur olarak ön plana çıkmaktadır. Afganlı halı imalatçılarının karşılaştığı en önemli engeller olarak; girdi yetersizliği, enerji-su problemi, pazarlama konusundaki yetersizlik, ulaşım altyapısının yetersizliği, sermayeye ulaşma güçlüğü, bankacılık sisteminin zayıflığı ve güvenlik sorunu gösterilebilir. Günümüzde Afgan hah imalatçılan, küresel pazarda giderek sayılan hızla artan rakiplerle mücadele etmek zorunda kalmaktadır. Öte yandan, Afganistan, yeni dokuma teknikleri ve tasarım konusunda uyumda da zorlanmış ve bu da rekabet gücünü azaltmıştn-.ııo Aynca, Afgan halı sektörünün desen-renk-ürün bazında müşteri taleplerini takip etme yeteneği de zayıftır AFGANİSTAN HALI SEKTÖRÜNDEKİ KURUMLAR VE FUARCILIK Halıcılık, Afganistan'ın büyüme potansiyeli olan sektörlerinden biridir. Bu nedenle, kamu ve özel kesim bu sektöre yoğunlaşmaktadır. Afgan halı sektöründe başarılı yatırımlar için çok sayıda fırsat mevcuttur. Öte yandan, sektörde çok şey yapılmasına rağmen, koordinasyon ve sinerji yoktur. Dolayısıyla, sektördeki yatmmlan koordine edecek bir strateji ve Afgan hahlanmn dünya pazarlannda pazarlanmasıyla ilgili bir stratejiye ihtiyaç duyulmaktadır. 105 p Kurata Afghanistan Carpet Industry Prepares for Global Market, October 10, I^^USAID, a.g.e., AISA,InvJtkig in Afghanistan: Business Opportunities in t^^ }09 usalb, Constraints and Opportunities in Marketing Carpets, Afghanistan Carpet Committee, OTP Group, November MS A^âpportMarket Busmess Opportunities, Subsector Analysis and Busmess Plan Development/ North & NE/ Economic ^Viability & Technical Feasibility, McCord, a.g.e..

59 Bu çerçevede, Afganistan halıcılık sektörüyle ilgih kurumlar, şöyle belirtilebilir: Afganistan İhracatı Destekleme Ajansı (Export Promotion Agency of Afghanistan - EPAA):"^ Temel amacı Afganistan'ın ihracatını desteklemek ve böylece Afgan mallarının dünya pazarlarına ulaşmasını sağlamak ve Afgan ekonomisini dünya ekonomisiyle entegre etmeye yardımcı olmaktır. 114 Afgan Hah İhracatçıları BirUği (Afghan Carpet Exporters Guild - ACEG): 1967 yılında kurulmuştur. Temel amacı, Afgan halı ve kilim ihracatını yönlendirmektir. Afgan halı ve kilimlerinin dünya pazarlarında tanıtımını yapmak ve Afgan halı ve kilimleri için pazarlar bulmak da temel görevleri arasındadır. Halı imalatçılarına teknik destek sağlamak ve halı kalitesini kontrol etmek de önemli görevlerindendir. Afgan Yün Girişimi (Afghan Wool Enterprise) 1979 yılında kurulmuştur. Temel amacı, yün ve kaşmir yününün ihracatını desteklemektir. El Sanatları Destekleme ve İhracat Merkezi (Handicraft Promotion and Export Centre):"^ 1975 yılında kurulmuştur. Temel amacı, tüm Afgan el sanatları ürünlerinin ihracatını desteklemektir. Tanıtım ve fuarcılık konusunda ise Afgan halıcılık sektörü zayıf durumdadır. Buna rağmen, son yıllarda bazı çalışmalar yapılmaktadır. Bu çerçevede, Afgan hahcılannm 2008 yılında düzenledikleri ya da katıldıkları başlıca fuarlar şöyle belirtilebilir: The World of Flooring, Hannover, Almanya, (12-15 Ocak 2008): ASMED118 ve EPAA öncülüğünde yaklaşık 30 Afgan halı imalatçısı ya da ticaretini yapan bu fuara katılmıştır. Las Vegas Hah Fuan, Las Vegas, ABD, (28 Ocak-1 Şubat 2008): ASMED ve EPAA öncülüğünde yaklaşık 15 Afgan halı imalatçısı ya da ticaretini yapan firma bu fuara katılmıştır. Afganistan 2. Uluslararası Halı Fuan, Kabil, Afganistan, (26-28 Ağustos 2008). J^ United Nations, Directory of Trade and Investment-Related Organizations of Developing Countries and Areas in Asia and the Pacific, Economic and Social Commission For Asia and Pacific, ^:^:' 1.7 a.g.e., imp.// BirimO^' ^^^^^ Medium Enterprise Development (Afganistan Küçük ve Orta Boy İşletmeleri Destekleme

60 AFGANİSTAN HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ'^' Güçlü Yanları: Uzun tarihi bir geleneği olan el dokuma Afgan halıları, dünyada olumlu bir imaja sahiptir. Aynca, Afganistan'ın önemli ürünlerinden biri olduğuna ilişkin küresel düzeyde yaygın bir kabul vardır. Afganistan, halı dokuma konusunda yetişmiş ve nitelikli bir işgücüne sahiptir. Dokuyuculuğun aileden geçmesi, halı işini bir "aile mesleği" haline getirmektedir. Doğal boyalar başta olmak üzere kaliteli hammaddeye ulaşmak kolaydır. Ayrıca, maliyetler düşüktür. Tercihli ticaret anlaşmalarıyla ABD ve AB'ye rahatça girme imkânına sahiptir. Zayıf Yanlan: El dokuma halı imalatının büyük ölçüde evlerde yapılması, üretimin denetlenmesini ve kalite standartlannm tutturulmasım güçleştirmektedir. Yetersiz düzeydeki kesim ve yıkama (finishing aşaması) kapasitesi, bitirilmemiş halıların Pakistan'a götürülmesine ve oradan da Pakistan halısı olarak ihraç edilmesine neden olmaktadır. Lojistik konusunda seçenekler sınırlıdır ve ayrıca lojistik maliyetleri yüksektir. İhracat ve pazarlama konusunda zayıftır; ihracat için pazar bağlantıları yetersizdir. Doğrudan ihracat imkânları zayıftır, Afgan halılarının dünya pazarlarına ihracı genelde Pakistan üzerinden yapılmaktadır. Yeni renk ve desenler konusunda dünya pazarlanndaki müşteri taleplerine uymada ciddi güçlüklere sahiptir. Fırsatlar: Afgan halılarının uluslararası imajını daha da geliştirme potansiyeli vardır. Çünkü Afganistan'a ve onun geleneksel ürünlerine yönelik uluslararası sempati yüksektir. 119 Bu kısım büyük ölçüde McCord, a.g.e.; AISA, Support Market Busmess Opportunities, Subsector Analysis and Busmess Plan SS^elopLntW^^ & NE/Economic ViabiHty & Technical Feasibility ve MIGA, Investment Horizons: Afghanistan, MIGA (World Bank Group Multilateral Investment Guarantee Agency), Washington ten derlenmiştir.

61 imalat ve finishing alamnda yapılacak yatınmlar, Afgan hahlanmn dünya pazarlanndaki etkinliğini ve satışlanm önemli ölçüde artırabilir. Halı markası konusunda bir "sosyal bilinç"in oluşturulması, Afganistan halı sektöründeki iş yapma biçimini değiştirebilir ve yabancı yatınmcılann sektöre ilgilerini artırabilir.» Afganistan'ın büyüme potansiyeli olan sektörlerinden biri halıcılık sektörüdür. Afgan halı sektöründe başarılı yatırımlar için çok sayıda fırsat mevcuttur. Son yıllarda artan sayıda yatırımcı fabrika kurmaya yönelmektedir. Tehditler: Komşu ülkelerin sert rekabeti hızh bir şekilde artmış ve Afganistan savaş yıllarında dünya pazarındaki payının büyük bir kısmını kaybetmiştir. Diğer ülkelerden ucuz makine halılarının ve modern modellerin sert rekabeti söz konusudur. El dokuma halıların kalitesinin düzensiz olması, bu halılan, Avrupalı ve Kuzey Amerikalı tüketicilerin nazarında çekici olmayan bir duruma getirmektedir. ' Afganlı halı imalatçıları, dünya pazarlarında hızla değişen tüketici tercihlerine uymada zorlanmaktadır. > Afgan yün endüstrisi savaş nedeniyle önemli kayıplar yaşamıştır. Bu nedenle, günümüzde sınırlı miktarda kaliteli yün üretilebilmektedir. Bu durum, halıların kalitesini ve fiyatını artırabilir.

62 IKINCI BOLUM TÜRK HALI SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ

63 2.1. TARİHSEL GELİŞİM VE KÜLTÜREL BOYUT İlk düğüm atılmış-pile halıların ne zaman ve nerede dokunduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte, ilgili literatürde el halılarının Türkler tarafından dünya medeniyetine armağan edildiği şeklinde yaygın bir kanaat vardır. Türklerin halıyı Orta Asya'da buldukları ve bu sanatı her gittikleri yere beraberlerinde götürdükleri belirtilmektedir. Nitekim bilinen en eski halı, Altay dağlanndaki Pazyryk bölgesinde İskit mezarlarına ait bir kurgunda yıllarında yapılan bir kazıda ortaya çıkarılmıştır. Bu halı, Türk çift düğümüyle dokunmuş olup metrekaresinde düğüm bulunmaktadır. Yapılan incelemeler neticesinde bu halının M.Ö. 5. yüzyıla ait olduğu tespit edilmiştir. benzeri örneklerden hareket edenler, halıcılığın ana yurdunun Türklerin ana yurdu olduğunu, Türk halıcılığının tarihinin 2500 yıl öncesine kadar gittiğini ve Türklerin halıyı Orta Asya'dan Anadolu'ya taşıdıklarını ifade etmektedirler. Ayrıca, dokumacılığı İranlılara da Türklerin öğrettiği öne sürülmektedir. Halı ve kilim dokumacıhğınm Anadolu'da yayılması ve gehşmesi ise Selçuklu İmparatorluğu dönemine rastlamaktadır. Dokuma sanatı Anadolu'ya 11. yüzyılın sonları ve 12. yüzyılın başlarına doğru en güçlü dönemini yaşamış olan Selçuklular tarafından getirilmiştir.bu durum, düğümlü halıların Asya'dan İslam uygarlığına ve Anadolu'ya Selçuklular tarafından getirildiğini göstermektedir yüzyıllar ile yüzyıllar Türk halıcılığının 2 parlak dönemini oluşturmaktadır. Anadolu'da önceleri Orta Anadolu Bölgesinde gelişen el halıcılığı, daha sonra diğer bölgelere de yayılmıştır. Klasik Anadolu halılarının yanında 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan ve "Osmanlı Saray Halısı" olarak isimlendirilen bir halı grubu daha vardır. Zamanla gerek Anadolu halılarının, gerekse saray halılarının değişen yaşam koşullan doğrultusunda endüstrileşmeye yöneldiği görülmektedir. 18. yüzyıldan sonra sanayinin yaygınlaşması sonucunda el halıcılığı açısından kritik bir döneme girilmiştir. Osmanlı döneminde sarayın kumaş ve halı ihtiyacını karşılamak üzere Hereke Halı Fabrikası'nm. Cumhuriyet döneminde ise İsparta'da Sümer Halı Fabrikası'nm kurulması, bunun en güzel örneklerini j^^ İGEME, Machine-Made Carpet Industry in Turkey, Export Promotion Center of Turkey, Ankara, Bkz. Hah, "Hah ve Kihm Dokumacıhğmm Tarihi", Hah (Sektör Dergisi), Yıl: 1, Sayı: 4, Aralık 2004, ss.74-78; Türk Halıcılık Vakfı, a.g.e. ve Görgünay, a.g.e., s.2. Görgünay, a.g.e., s.2 ve Halı, "Halı ve Kilim Dokumacılığının Tarihi". Türk Halıcılık Vakfı, a.g.e. ve Uşak Ticaret ve Sanayi Odası, a.g.e., Görgünay, a.g.e., s.2. Halı, "Halı ve Kilim Dokumacıhğmm Tarihi", \JÇİ Görgünay, a.g.e., s.2. Türk Halıcılık Vakfı, a.g.e.,

64 oluşturmaktadır. Osmanlı döneminde ilk saray halısı atölyesi Hereke'de kurulmuş ve Osmanlı saraylarını dekore etmek üzere değişik ölçülerde halı dokumacılığına başlanmıştır yılında Sultan Abdülmecid'in emriyle Hereke'de kurulan halı tezgâhlarıyla yeni bir döneme girilmiştir. Osmanlı sanayisinin ilk modem fabrikalarından biri olarak kabul edilen Hereke Fabrikai Humayun-u, Hereke halıcılığının doğduğu yer olmuş ve bu atölyelerde çok nitelikli halılar üretilmiştir 'de ise Sultan Abdülhamid II Hereke'deki atölyelerin sayısını ve büyüklüğünü artırmıştır. Böylece Hereke'deki halı dokumacılığı çeşitlilik kazanmıştır. Geleneksel el dokumaları, Osmanlı'nın son zamanlarında yerini makine halılarına bırakmaya başlamıştır. Cumhuriyet döneminde Sümerbank'm öncülüğünde el halısı vakıf, kooperatif, atölye ve özel sektör atölyelerinde üretilmeye başlanmıştır. Planlı kauanma dönemlerinde halı ve kilim üreticileri çeşitli kredilerle desteklenmiştir. Günümüzde başta Batı ve Orta Anadolu olmak üzere, Karadeniz Bölgesi hariç, hemen hemen Türkiye'nin her tarafında bugün çok azalmış olsa da, halı ve kihm imalatı yapılmaktadır. Uşak, Bergama, Kula, Gördes, Konya, Lâdik, Niğde, Kırşehir, Hereke, Sivas, Kayseri, İsparta hahsı diye anılan halılar, Anadolu'nun çeşitli mahalli sanat ve kültür özelliklerini taşıyan ve dünyaya kendisini kabul ettirmiş olan ürünlerdir.ı^ı Öte yandan, 20. yüzyıldan itibaren Türkiye'de makine halıcılığı da gelişmeye başlamıştır. Günümüzde Türkiye, makine halısında dünyanın sayılı ülkeleri arasındadır. El hah ve kilimleri, zengin Türk kültürünün önemli bir unsurunu oluşturmaktadır. Bir başka ifadeyle, Türk halıcılığının en önemli boyutu, Türk milli kültür ve sanatıyla doğrudan ilgili olan yanı ve özelliğidir. Bu çerçevede, el dokuma halı ve kilimlerin, geleneksel mesajları tarihin derinliklerinden bugünlere taşıdığı söylenebilir. Dolayısıyla halı ve kilim, insanların duygularını, ruhlanm, düşüncelerini, iç dünyalarını desenlere, renklere yansıttıkları ve Türk tarihi ve kültürüyle bütünleşmiş bir el sanatıdır. Bu açıdan bakıldığında, halı ve kilime sahip çıkmanın, Türk kültür ve sanatına sahip çıkmak anlamına geldiği öne sürülebilir. ı^^ Geleneksel Türk el sanatları içinde her yüzyıla özgün yapısıyla ayn bir değişim ve gelişim gösteren düz ve düğümlü dokumalar, yüzyıllarca bu topraklarda 128 N. Çağlar, "Hereke ve İsparta El Dokuma Hahlannm Farkhlaşunlan", Hah (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 9, Kasım 2005, ss \%l Hah, "Hereke Halıcılar Demeği", Hah (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 8, Eylül 2005, ss j^y Hah, "Hah ve Kilim Dokumacılığının Tarihi", ^{l Türk Halıcılık Vakfı, a.g.e., İİ ÎGEME, a.g.e.. i.g.c Türk Halıcılık Vakfı, a.g.e..

65 yaşayan insanların yaşamlarını ve duygularım yansıtan bir ayna görevi görmüştür. El dokumalarının içinde önemli bir yer tutan halılar ise geçmişten günümüze farklı kültürlerle karşılaşmış ve iç içe olmuştur, ancak geleneksel ve milli kimliğini yine de kaybetmemiştir. El halıları, aynı zamanda dokundukları yörenin de bir kültür yansıması olmuş, o yörenin gelenek, görenek, örf ve adetlerini de ülkemize ve dış dünyaya yansıtmışlardır. El dokumalarının, Türkiye'nin milli kültür varlıkları içinde motif, renk ve kalite gibi öğeleriyle önemli bir yeri bulunmaktadır. Türk halılanmn kendine has motif özellikleri ve halılarda kullanılan malzemeyle dokuma kalitesinin iyi olması, bu halıların değişik pazarlardan devamlı bir şekilde istenmesine sebep olmaktadır. Halı motiflerinde kullanılan renkler, bu anlamda oldukça önemlidir. Bu renkleri elde edebilmek için kullanılan doğal kök boyalarla birlikte çeşitli yabancı maddeler, halınm uzun müddet parlak ve canh kalmalarım sağlamaktadır HALI SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU İlk olarak Orta ve Batı Asya'da yer yaygısı olarak kullanılmaya başlanan halı, Orta Asya'dan dünyaya yayılan Türklerden bugüne gelen bir el sanatıdır. Günümüzde ise halıları; genel olarak el dokuma ve makine halısı olarak iki grupta incelemek mümkündür. Üretim ve pazarlama faaliyetleri farklı olan el halısı ve makine halısı alt sektörlerinin ihracat performansları da farklılık göstermektedir. Son yıllarda ilerleyen teknolojiye paralel olarak makine halıcıhğmda önemli gelişmelerin kaydedilmesi ve Türkiye'nin makine halısında dünyada önemli bir konumda bulunmasından dolayı, araştırmanın bu kısmında makine halısı ve el halısı birlikte ele alınacaktır. Gerçekten de, özellikle 2000'li yıllarda Türkiye parça makine halısı ve tufte halı üretiminde büyük ilerleme kaydetmiştir. J:^^ Çağlar, a.g.m., ITKIB, Hah Sektörünün 2003 Yıh ihracat Performans Değerlendirmesi, 36 Çağlar, a.g.m., Halı,"Bünyan Halılan: Bünyan Halılarında Renkler ve Kök Boyası",Halı (Sektör Dergisi),Yıl: 2, Sayı: 8, Eylül 2005, ss F. Alkan,"Türk Halı Sektörü'nün 2006 Ocak-Eylül Dönemi İhracat Performans Değerlendirmesi" Halı(Sektör Dergisi),Sayı: 16.

66 GENEL OLARAK İSTİHDAM, ÜRETİM VE DIŞ TİCARET Türk halı sektörü istihdamına ilişkin sağlıklı veriler bulmak neredeyse imkânsızdır. Özellikle el dokuma halı sektörü istihdamına ilişkin çok farklı rakamlar konuşulmaktadır. Konuşulan rakamların çoğunun kuşkulu olduğunu belirtmek gerekir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerinden derlenen ve Tablo 2.rde gösterilen Halı ve Kilim İmalatı Üretimde Çahşanlar Endeksi'ne göre, halı ve kilim imalatında çalışanlar endeksi 2000'li yılların başında gerilemiş ve 2003 yılında 56'ya kadar düşmüştür. Sonraki yıllarda yükseuşe geçen endeks, 2007 yılında 77,6'ya çıkmıştm Son yulardaki yükselişe rağmen, 2007 yılı endeksi, 2000 yılı endeksinin altındadır yılı endeksinin 100 olduğu dikkate alındığında, son 10 yılda halı ve kilim imalatında çalışanlar endeksinin önemli ölçüde gerilediği anlaşılmaktadır. Tablo 2.1: İmalat Sanayi Üretimde Çalışanlar Endeksi (1997=100,0) (Halı ve Kilim İmalatı) Yılhk Ortalama Yıl Devlet Özel Toplam ,8 82,0 79, ,6 67,3 65, ,0 57,7 56, ,9 56,0 56, ,4 66,5 67, ,1 75,9 76, ,7 76,9 76, ,6 77,7 77,6 Kaynak: Ayrıca, Türkiye'de makine ve el halısı üretimine ilişkin sağlıklı veriler de bulunmamaktadır. Mevcut olan verilerin gerçekleri ne kadar yansıttığı ise bilinmemektedir. DPT'nin verilerine göre, 2004 yılı itibariyle Türkiye'nin toplam halı üretimi 72,3 milyon metrekaredir. Bu üretimin 49,6 milyon metrekaresi tafting, keçe ve kilim, 20,3 milyon metrekaresi makine halısı ve 2,4 milyon metrekaresi de el bahsidir. Tablo 2.2'de gösterilen TÜİK verilerine göre, 2007 yılında Türkiye'nin makine halısı üretimi 64 milyon metrekaredir.

67 Tablo 2.2: Türkiye Makine Halısı Üretimi (m^) Aylar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM Kaynak: Öte yandan, Türkiye'deki toplam halı pazarının 60 milyon metrekare olduğu ve halı pazarının yüzde 90'lık bölümünü makine hahsınm oluşturduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca, Türkiye'de kişi başına halı tüketimi diğer ülkelere göre oldukça düşüktür. Kişi başına kullanılan halı Almanya'da 2,5 metrekare, Suudi Arabistan'da 5 metrekareyken, Türkiye'de ise sadece 0,4 metrekaredir. Tablo 2.3'te gösterilen ve TÜÎK verilerinden derlenen Halı ve Kilim İmalatında Çalışan Kişi Başına Reel Kazanç Endeksi'ne göre, 2000 yılından itibaren halı ve kilim imalatında çalışan kişi başına reel kazanç endeksinin sürekli düştüğü görülmektedir. Bu veri, sektörde son yıllarda yaşanan sıkıntıların bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Ü. Sevim ve A. Emek, "İhracatçının Yüzü Halıyla Gülüyor", Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 3, Sayı: 15, Kasım 2006, ss

68 Tablo 2.3: Türkiye İmalat Sanayi Üretimde Çalışan Kişi Basma Reel Kazanç Endeksi (1997=100) (Halı ve Kilim İmalatı) Yıllık Ortalama Yıl Devlet Özel Toplam ,0 106,5 107, ,8 89,6 90, ,5 96,9 98, ,9 92,1 92, ,3 87,8 86, ,9 91,5 90, ,1 91,0 90,0 Kaynak: El halıcılığı sektöründeki sıkıntılara rağmen, Türkiye'nin toplam halı ihracatı 2002 yılından beri sürekli artmaktadır. Gerçekten de, Türkiye'nin halı ihracatı son yıllarda dünya halı ithalatının oldukça üzerinde bir artış oranıyla büyümektedir. Örneğin, 2007 yılında Türkiye'nin halı ihracatı beklentilerin de ötesinde yüzde 34,8 oramnda artmıştu*. Aynı yıl Türkiye'nin genel ihracatımn yüzde 23,5 oranında arttığı dikkate alındığında, halı sektörünün 2007 yılında çok önemli bir ihracat performansı gösterdiği daha iyi anlaşılabilir.ı^ı Türkiye'nin halı ihracatında son yıllarda devam eden artış trendinin nedeni, bir yandan dünya halı pazarının büyüyor olması, diğer yandan da Türkiye'nin yüksek arz kapasitesi ve çevre ülkelerin büyüme ve yeniden yapılanma içinde bulunmalarıdır. Grafik 2.1 'de de görüldüğü gibi, 2002 yılında 289 milyon dolar olan Türkiye'nin toplam halı ihracatı, 2006 yılında 745 milyon dolara ve 2007 yılında da 1,004 milyar dolara yükselmiştir. Toplam halı ihracatının son yıllarda bu denli yükselmesinde, tufte edilmiş halıların rolü büyüktür.ı^^ 2007 yılı toplam halı ihracatının 145 milyon dolan el hahsı ihracatı ve 858,8 milyon dolan da makine 140 Alkan, Dünya Halı Pazarları ve Türkiye'nin Durum Tespiti, 141 ÎTKİB, Hah Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007, ÎTKIB Genel Sekreterliği AR-GE ve Mevzuat Şubesi, Ocak 2008, itkib, Hah Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2006, İTKİB Genel Sekreterliği AR-GE ve Mevzuat Şubesi,bcak 2007, Sevim ve Emek, "İhracatçmm Yüzü Halıyla Gülüyor",

69 halısı ihracatıdır. Ancak, ihraç edilen el halılarının önemli bir kısmı yerli hammadde ve yerli istihdamla Türkiye'de üretilen halılar olmayıp Uzakdoğu ülkelerinden ithal edilen halılardır. Grafik 2.1: Türkiye Toplam Halı İhracatı (Milyon Dolar) s!> Yıllar Kaynak: İTKİB, Halı Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendh-mesi 2007, Şubesi, Ocak 2008, İTKİB Genel Sekreterliği AR-GE ve Mevzuat Tablo 2.4'te de görüldüğü gibi, 2007 yılı itibariyle halı ihracatının Türkiye'nin genel ihracatından aldığı pay yüzde 0,95'tir. Bu oran, 2006 yılında yüzde 0,87 ve 2005 yılında ise yüzde 0,91 idi. Halı ihracatında son yıllarda görülen artışa rağmen, el halısı ihracatının sıkıntılı bir dönemden geçtiği söylenebilir. Makine halısının halı ihracatındaki payının giderek artmasına karşılık, el halısının payının giderek azalması, bu durumu açıkça göstermektedir. Grafik 2.2'de de görüldüğü gibi, toplam halı ihracatı içinde 2002 yılında yüzde 71 olan makine halısının payı 2006 yılında yüzde 85'e ve 2007 yılında da yüzde 86'ya yükselmiştir. Buna karşılık, 2002 yılında yüzde 29 olan el halısı ihracatının toplam hah ihracatı içindeki payı, 2006 yılında yüzde 15'e ve 2007 yılında da yüzde 14'e gerilemiştir.öte yandan, el halısı ihracat rakamı 1996 yılında da 145 milyon dolardı, 2000'H yıllarda gerileyen el hahsı ihracatı, 2007 yıhnda ancak 1996 yılındaki düzeyini yakalayabilmiştir. Veriler, İTKİB'in raporlarından derlenmiştir.

70 Tablo 2.4: Türkiye Genel İhracatında Halı İhracatının Payı (1.000 dolar) 2006 Ocak-Aralık 2007 Ocak-Aralık 2007/2006 Değişim % Türkiye Genel İhracatı ,5 Halı İhracatı ,8 Halı ihracatının Payı (%) 0,87 0,95 Kaynak: İTKİB, Halı Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007, Grafik 2.2: Türkiye Hah İhracatında Makine Hahsı ve El Halısı Payı (%) % %71 ^ %79 %78 -t %82 ^ 4- %85 % %29 %21 %22 %18 %15 % Yıllar Makine Halısı Payı El Halısı Payı Kaynak: İTKİB, Halı Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007, El dokuma halı ve kilim sektöründeki sıkıntılara karşılık, Türkiye makine halısında dünyada önemli bir konumda bulunmaktadır. Gerçekten de, Türkiye, dünya makine halı ihracatçıları arasında yüzde 6'lık payıyla 6. sırada yer almaktadmi45 Kaldı ki, Türkiye'nin makine halısı ihracatı, dünya makine halısı Alkan, Dünya Hah Pazarları ve Türkiye'nin Durum Tespiti,

71 ithalatından daha hızlı büyümektedir. Bu, Türkiye'nin dünya makine halısı ithalatındaki pazar payını artırdığını göstermektedir. Türkiye'nin makine halı ihracatının en önemli pazarı Avrupa Birliği (AB-27) ülkeleridir. Türkiye'nin makine halısı ihracatının yüzde 25,1'i bu pazara yapılmaktadu*. Tablo 2.5'te de görüldüğü gibi, bu pazara yapılan ihracat, önceki yıla göre yüzde 40,4 oramnda artarak 2007 yılmda 215,3 milyon dolara çıkmıştır. AB pazarına yapılan ihracatta en büyük paya sahip ülkeler ise sırasıyla yüzde 6,2'lik payıyla Romanya, yüzde 4 ile Almanya, yüzde 3,9 ile Polonya ve yüzde 3,4 ile Yunanistan'da yılı makine halısı ihracatı içinde önemli paya sahip diğer pazarlar ise yüzde 13,4'lük payıyla Suudi Arabistan, yüzde 6,5 ile Kazakistan, yüzde 6,3 ile ABD, yüzde 5,9 ile Irak ve yüzde 5,4 ile Rusya'dır. Öte yandan. Tablo 2.6'da da görüldüğü gibi, 2007 yılı itibariyle makine halısı ihracatındaki ilk 10 ülke sırasıyla şunlardır: Suudi Arabistan, Kazakistan, ABD, Romanya, Irak, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Almanya, Polonya ve Yunanistan. 146 İTKİB, Hah Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007,

72 Ülke Grubu Tablo 2.5: 2007 Yılı Başlıca Ülke Grupları İtibariyle Türkiye Hah İhracat Kaydı (1.000 Dolar) El Hahsı İhracatı 2007 Ocak-Aralık Makine Halısı İhracaü 2007 Ocak-Arahk Toplam Hah ihracatı 2007 Ocak-Aralık 2007 Ocak-Aralık Ülke Gruplarına Göre Yüzde Dağılımı (%) AB Ülkeleri (15) Toplamı ,8 Yeni AB Ülkeleri ,2 AB Ülkeleri (27) Toplamı ,0 Diğer OECD Ülkeleri Toplamı (ABD, Kanada, İsviçre, vb.) ,7 Diğer Avrupa ülkeleri Toplamı (Arnavutluk, Sırbistan, vb.) ,2 Eski S.S.C.B. ülkeleri Toplamı (Rusya Fed., Özbekistan, vb.) ,3 Orta Doğu ülkeleri Toplamı (S.Arabistan, İsrail, Kuveyt, vb.) ,0 Afrika ülkeleri Toplamı (Mısır, Cezayir, Güney Afr. Cum. Vb.) ,6 Diğer Asya Ülkeleri Toplamı (Çin, Pakistan, Tayvan, vb.) ,5 Bu Tabloda Yer almayan Diğer Ülkeler ,6 Toplam Halı İhracatı Kaydı Kaynak: İTKİB, Halı Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007,

73 Tablo 2.6: Türkiye'nin En Çok Makine Halısı İhraç Ettiği Ülkeler Ülkeler 2007 Ocak-Aralık 2007 Ocak-Arahk Toplam Makine Makine 2007 Hahsı İhracatı ihracatındaki (1000 $) Payı Makine Halısı İhracatı (1000 $) Toplam Makine Hahsı İhracatındaki Payı S. Arabistan , ,4 Kazakistan , ,5 ABD , ,3 Romanya , ,2 Irak , ,9 Rusya Federasyonu , ,4 Ukrayna , ,6 Almanya , ,0 Polonya , ,9 Yunanistan , ,4 İlk 10 Ülke Toplamı , ,5 Toplam Makine Halısı ihracatı Kaynak: İTKİB, Halı Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007, El dokuma sektöründeki sıkıntılara ve el halısı ihracatındaki sorunlara rağmen, Türkiye, dünya el halısı ihracatçılan arasında yüzde 6'lık payıyla 5. sırada yer almaktadır. Öte yandan, Türkiye'nin el halısı ihracatının dünya el halısı ithalatındaki gelişmelere paralel bir gelişim içinde olduğu söylenebilir. Nitekim yılları arasında dünya el hahsı ithalatı yıllık ortalama yüzde 3,7 büyürken, Türkiye'nin el halısı ihracatı bu dönemde yıllık ortalama yüzde 9,5 oranında büyüme göstermiştir.2007 yılında Türkiye'nin el halısı ihracatı, bir önceki yıla göre yüzde 31 oranında artarak 145 milyon dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. El halısı ihracatında serbest bölgelerin payının yüksek olduğunu belirtmek gerekir. Örneğin, 2005 yılındaki el halısı ihracatının yüzde 52'si, İstanbul AHL Serbest Bölgesi ve Kocaeli Serbest Bölgesi'nden yapılmıştır yılı itibariyle ise serbest bölgelerin payı yüzde 45'tir. ^fl Alkan, Dünya Halı Pazarları ve Türkiye'nin Durum Tespiti, mcib JHah Sektörüniin Yıllık jıracat Performans Değerlendirmesi 2007, DTM, Dünyada ve Türkiye'de El Hahcdığı Sektörü, El Halıcılığı 3. Çalışma Grubu Toplantısı, Dış Ticaret Müsteşarlığı Genel Müdürlüğü, 25 Ocak İhracat

74 2007 yılında, el halısı ihracatı içinde yüzde 39,4 ile en büyük paya sahip olan Diğer OECD ülkelerine, bir yıl öncesine göre yüzde 67,7 oranında artışla 57,2 milyon dolar değerinde el halısı ihracatı yapılmıştır. Bu ülke grubu içinde en büyük paya sahip ülkeler, yüzde 27,3 ile ABD ve yüzde 9,4 ile Japonya'dır. AB üyesi ülkelerin Türkiye'nin el halısı ihracatı içindeki payları ise yüzde 10,7'dir yılı itibariyle Türkiye'nin el halısı ihracatı içinde önemli paya sahip diğer pazarlar ise yüzde 2,4'lük payıyla İtalya, yüzde 1,5 ile Fransa, yüzde 1,2 ile İspanya, yüzde 1,2 ile K.K.T.C. ve yüzde 1,1 ile Avustralya'dır. Öte yandan, Tablo 2.7'de de görüldüğü gibi, 2007 yılı itibariyle el halısı ihracatındaki ilk 10 ülke sırasıyla şunlardır: ABD, Japonya, İtalya, Fransa, İspanya, K.K.T.C, Avustralya, ingiltere, Almanya ve Irak.^^^ ülke Grubu Tablo 2.7: Türkiye'nin En Çok El Halısı İhraç Ettiği Ülkeler 2006 Ocak-Aralık 2007 Ocak-Aralık Toplam El El Hahsı Halısı İhracatı İhracatındaki (1000 $) Payı (%) El Halısı İhracatı (1000 $) Toplam El Hahsı İhracatındaki Payı (%) ABD , ,3 Japonya , ,4 İtalya , ,4 Fransa , ,5 İspanya , ,2 K.K.T.C. 73 0, ,2 Avustralya 735 0, ,1 İngiltere , ,0 Almanya , ,0 Irak , ,0 İlk 10 Ülke Toplamı , ,2 Toplam El Halısı ihracatı Kaynak: İTKİB, Halı Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007 Türkiye'nin halı ithalatına bakıldığında ise halı ithalatının son yıllarda sürekli arttığı görülmektedir. Nitekim 2002 yılında 57 milyon dolar civarında olan Türkiye'nin toplam halı ithalatı 2007 yılının Ocak-Kasım döneminde 184 milyon dolara ulaşmıştır yılı Ocak-Kasım döneminde makine halısı 150 i-pkib, Halı Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007,

75 ithalatı 69 milyon dolar, el halısı ithalatı ise 115 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Öte yandan, 2005 yıhndan sonra makine hahsı ithalatı azahrken, el halısı ithalatı daha yüksek oranlarda artmıştır. Gerçekten de, AB ile Gümrük Birliği'nin imzalanmasıyla birlikte, el dokuma halı ve kilim ithalatı giderek artmış, 1996 yılındaki 12 milyon dolar seviyesinden 2005 yılında 51 milyon dolara ve 2007 yılı Ocak-Kasım dönemi itibariyle de 115 milyon dolara yüksehniştir. Tablo 2.8, İsparta Hah İhtisas Gümrüğü ithal hah girişi rakamlarım vermektedir. Grafik 2.3'te de görüldüğü gibi, Türkiye'nin en çok halı ithal ettiği ülkeler; Çin, Hindistan ve Pakistan'dır. Almanya'nın payının yüksek olması, Almanya üzerinden ithal edilen Uzakdoğu halılarından kaynaklanmaktadır. YIL Tablo 2.8: İsparta Halı İhtisas Gümrüğü İthal Halı Girişi MİKTAR (M^) DEĞER (USD) 2003 (4 AYLIK) Grafik 2.3: Türkiye'nin 2007 Ocak-Kasım Hah İthalatı Ülkelere Göre Dağılım Iran; %2 Nepal; %3 ^ Mısır; %2 Diğer; %10 Çin Halk Cumhuriyeti; %28 ABD; %4 Almanya; %5 Hollanda; %5 Belçika; %S i Pakistan; %14 Hindistan; %19 Kaynak: İTKİB, Halı Sektörünün Yılhk İhracat Performans Değerlendirmesi 2007,

76 EL DOKUMA HALI SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRMESİ Genelde Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde konuşlanan makine halıcılığmm aksine el halıcılığı Türkiye genelinde yaygındır.ı^ı Tezgâh halıcılığı olarak Anadolu'nun hemen her yöresinde benimsenen el halıcılığı, başta Ege, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu bölgeleri olmak üzere ülkenin birçok yöresinde dokunmaktadır. Türkiye'de el halısı imalatı; büyük ölçüde organize olmamış yerel aile işletmeleri, kendi adına halı dokuyan kişiler ve yerel yönetimlerce kurulmuş olan kooperatifler, kamuda 11 bakanlık ve Sümer Halı tarafından gerçekleştirilmektedir. Son yıllarda ucuz işgücü nedeniyle üretimin Batı bölgelerinden Doğu bölgelerine doğru kaydığı görülmektedir. Günümüzde el dokuma halı ve kilim imalatının yoğunlaştığı yöreler olarak; Orta Anadolu'da Konya, Sivas, Kayseri yöresinde Karapınar, Taşpmar, Ladik, Sarayönü, Bünyan, Yahyah, Mucur, Şarlaşla, Eskişehir, Sivrihisar, Niğde; Batı Anadolu yöresinde İsparta, Bergama, Balıkesir, Çanakkale, Ezine, Yağcıbedir, Demirci, Uşak, Kula, Gördes, Milas; Güney Anadolu'da, Fethiye, Döşemealtı; Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Malatya, Kars, Erzurum, Van, Bitlis ve Siirt belirtilebilir. Tarihi geçmiş ve kültürel boyutuyla bir Türk el sanatı olarak kabul edilen el dokuma halı ve kilim sektörü, sıkıntılı bir süreçten geçmektedir. Gerçekten de tarihsel, geleneksel, yöresel zenginlikleriyle tamamen Türk halısı imajı veren yapı yok olmak üzeredir. ı^^ Sektörün sorunları, her geçen gün biraz daha artmaktadır. 155 Günümüzde sektörün karşı karşıya kaldığı sorunların çok çeşitli olduğu görülmektedir. Sorunların önemli bir kısmı üretim süreci ve pazarla ilgilidir. Üretim sürecinden kaynaklanan sorunların özünde, AR-GE ve tasarıma gereken önemin verilmemesi, atölye-tipi imalata geçilememesi ve bunun sonucu olarak seri üretimin yapılamaması, dokumada belli standartların yakalanamaması, üretim sürecinin ve kalitenin kontrol edilememesi ve malzeme kalitesinin giderek düşmesi olduğu söylenebilir. 151 s Sürek "Halıcılık Sektörünün Kurtuluşu Markalaşma ve Desen Devriminde", Referans Gazetesi, 15 Mayıs I. Akkuş! Türkiye'de El Dokuması Halıcılığm Günümüzdeki Durumuna Yönelik Rapor, Yayınlanmamış makale. }^4a.g.e., Sürek a s m 155 F. N. Ölînez ve İ. Akkuş, "El Dokuması Halıcılığın Sürdürülebilirliğine İthalatın Etkileri", Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu, Kasım 2006, İznür.

77 Dünya pazarlannda tüketici tercihlerinin değişmesi, iç pazarm giderek darahnası ve talebin makine hahsma kayması, turistlere yönelik satışlann giderek azahnası ve bu bağlamda tanıtım ve pazarlama faaliyetlerinin yeterince yapılmamasının sektörün pazarla ilgili sorunlarının temelini oluşturduğu söylenebilir. Son yıllarda sektörün yaşadığı sıkmtılarm ve imalatm Türkiye'de giderek azahnasımn temelinde ise Uzakdoğu ülkelerinin ucuz emeğe dayalı rekabetleri yatmaktadm Başta işçilik maliyetlerinden kaynaklanan maliyet farkı ve daha pekçok faktörden dolayı Çin, Hindistan, Pakistan ve Nepal gibi Uzakdoğu ülkeleriyle rekabet edemeyen Türk el dokuma halı ve kilim sektörü, giderek rekabet gücünü kaybetmektedir. Türk imalatçıların maliyet farkından dolayı imalatı bu ülkelere kaydırması ve bu ülkelerin zaman zaman Türk halılarını, modellerini ve desenlerini taklit etmesi, hatta bu ülke halılarının kimi zaman içeride ve dışarıda "Türk halısı" diye satılması, hiç kuşku yok ki sektörün sorunlarım daha da artırmakta, adeta içinden çıkılmaz bir hale getirmektedir. Yaşanan sıkıntılar karşısmda imalatçıların kaliteyi artırmaları ve markalaşmaları gerekirken, rekabet edebilmek adına giderek ucuz ve kalitesiz malzemelere yönelerek kaliteyi bozdular ve ayrıca özgün Türk desenleriyle markalaşmayı başaramadılar. Nitekim bugün, Türk el halılan, dünya pazarlannda bir dünya markası niteliğinde yer alamamaktadu*. Bir diğer ifadeyle, Türk geleneksel halılan "marka" yapılarak dünya pazarlanna sunulamamaktadır. Bu süreçte, Türkiye'nin el dokuma halı ve kilim ithalatı da giderek artmıştır. Yukarıda verilen rakamlardan da anlaşılacağı gibi, özellikle Uzakdoğu ülkelerinden yapılan el halı ve kilim ithalatında son yıllarda önemli bir artış görülmektedir. Öte yandan, üretimlerini Uzakdoğu ülkelerine kaydıran Türk halıcıların sayısında da ciddi bir artış gözlenmektedir. Türkiye'deki birçok üretici firma ucuz işgücü nedeniyle Türk hahlanm yurt dışında dokutturmakta, daha sonra ise ithal etmektedir. Hızla artan ithalat ve yöresel modellerin/desenlerin taklit edilmesinin önlenememesi nedeniyle, el halısı üretimi gittikçe azalmakta ve bugün gelinen nokta itibariyle sadece turizme bel bağlar durumdadır. El halısının toplam halı Halı, Devletin Halı Sektöründeki Büyük Yatmmı: Sümer Halı" (Sümer Halı Genel Müdürü Fahrettin Kayıpmaz ile yapılan ^^^S^' Dergisi), Yıl: 1, Sayı: 4, Aralık 2004, ss ve Halı, "Dünya Markası Olmalıyız" (Sümer Halı Genel Muduru Fahrettin Kayıpmaz ile yapılan röportaj), Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 8, Eylül 2005 ss ' Emek, a.g.e., s. 8.

78 ihracatı içindeki payı yıllar itibariyle sürekli düşüş göstermiştir. El halısı ihracatında düşüş yaşanırken, ithalatta ise artış yaşanmaktadır. Türkiye'nin el halısı ithalatında en çok paya sahip ülkeler sırasıyla yüzde 44 ile Çin, yüzde 16 ile Pakistan ve yüzde 8 ile Hindistan ve İran'dır. Bu ülkeler, dünya pazarlarında Türkiye'nin en büyük rakipleridir. Gümrük Birliği'nden önce bu ülkelerden hemen hemen hiç ithalat yapılmazken. Gümrük Birliği'nden sonra bu ülkelerden yapılan ithalat önemli ölçüde artmıştır MAKİNE HALI SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRMESİ El dokuma halı sektörünün aksine, Türkiye makine halısında son 10 yılda önemli bir gelişme göstermiştir. Günümüzde Türkiye, yüksek üretim ve tasanm kapasitesi, son teknolojileri kullanması ve yüksek kalitesiyle, dünyanın önemli makine halısı imalatçısı ve ihracatçısı ülkeleri arasındadır. Türkiye'nin toplam makine halısı kapasitesi yılda 207 milyon metrekaredir. Makine halısı hem atölyelerde, hem de büyük ölçekli fabrikalarda üretilmektedir. Türkiye'de 280'den fazla makine halısı imal eden firma vardır ve bu firmaların 8'i 2005 yılında Türkiye'nin en büyük firması içinde yer almıştır.i59 Makine halısı imalatının yoğunlaştığı en önemli bölge Gaziantep ilidir. Gaziantep, dünyadaki 2. büyük halı üretim merkezidir. Gaziantep, Türkiye'nin toplam makine halısı üretiminin yaklaşık yüzde 70'ini ve toplam ihracatının da yaklaşık yüzde 80'ini karşılamaktadır.gaziantep'te yılda 100 milyon metrekare dokuma kapasiteli 3 bin tezgâhın bulunduğu tahmin edilmektedir. Gaziantep'te yerleşik firmalar özellikle polipropilen ve akrilikten yapılan makine halılarında yoğunlaşmıştır. Kayseri ve İstanbul üretimin yoğun olarak yapıldığı diğer illerdir. Türkiye'nin makine halısı ihracatı, yukarıda verilen rakamlardan da anlaşıldığı gibi son yıllarda önemli ölçüde artmıştır. Önemli bir makine halı imalatçı ve ihracatçı ülkesi olan Türkiye'de, her yıl çok sayıda fuar düzenlenmektedir yılında düzenlenen fuarların başlıcaları şunlardır: \f a.g.e., S.8. \ll IGEME, a.g.e., Sevim ve Emek, "îhracatçmm Yüzü Halıyla Gülüyor",

79 MODEKO 2006 HOUSE & LIFE 2006 EVTEKS 2006 The Sixth Sector Fair of Floor Covering Material Interior Design & Decoration 2006 Türkiye, makine halısı sektörüne büyük yatırımlar yapmıştır. 1990Tı yıllardan itibaren Türkiye'nin makine halısı ihracatı devamlı artmıştır ve bu artışın devam etmesi beklenmektedir. Hâlihazırda Türkiye'de makine halılarının üretiminde en yeni teknolojiler kullanılmaktadır. Türkiye'nin makine halısı sektöründe çok iyi durumda olmasına rağmen, önlem alınmadığı takdirde el halısında karşılaşılan sorunların benzerlerinin, çok yakın bir tarihte makine halısı sektöründe de yaşanabileceği tahmin edilmektedir. Bu bağlamda, markalaşmanm, AR-GE faaliyetlerine önem vermenin ve zengin pazarları hedeflemenin, bu bakımdan önemli olduğu söylenebilk TÜRK EL DOKUMA HALI SEKTÖRÜNÜN SWOT ANALİZİ GÜÇLÜ YANLARI El halıcılığı bir Türk el sanatı olarak bilinmektedir. Yöresel Türk model ve desenleri dünya pazarlarında talep görmektedir. Rakip ülkelere kıyasla hahcılık "bilgih ve eğitimli" kişilerin elindedir. El dokuma halı ve kilim imalatı konusunda tarihten gelen bir bilgi birikimi ve altyapı vardır. Dokuyucular niteliklidir ve Türk halılarının kendine özgü bir dokuma tekniği vardır ZAYIF YANLARI El dokuma halı ve kilim ihracatı, belirli pazarlara bağlı durumdadır. El dokuma hah ve kilim sektörü, önemli ölçüde turizm sektörüne bağlıdm İşçilik başta olmak üzere sektörde üretim maliyetleri rakip ülkelere kıyasla çok yüksektir. Sektörün dünya pazarlarındaki tanıtım ve pazarlaması yetersizdir.

80 Sektör, AR-GE, tasanm ve pazarlama konularında yeterli sayıda nitelikli işgücüne sahip değildir. Sektörde işbirliği ve koordinasyon yoktur. Ev-tipi üretimden dolayı üretim sürecini ve özellikle kaliteyi kontrol etmek, standardı yakalamak neredeyse imkânsızdır. Sektör, taklit halılar ve halıların yüksek fiyatlardan turistlere satılması nedeniyle yabancıların gözünde kötü bir imaja sahiptir FIRSATLAR Türk el dokuma halı ihracatı, etkili bir tanıtım ve pazarlama stratejisiyle artırılabilir. Sektörün işbirliği yapması ve devletin de desteklemesiyle Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün rekabet gücü artırılabilir. Türk halılarının taklit edilmesinin önlenmesiyle sektörün ihracatı artırılabilir. Başta AB olmak üzere coğrafi olarak ana pazarlara yakındır. AB ile Gümrük Birliği anlaşması ve pekçok ülkeyle serbest ticaret anlaşması vardır TEHLİKELER Türk el dokuma halı ve kilimleri, dünya pazarlarında Pakistan, Hindistan ve Çin'in taklit halılarının ciddi tehdidi altındadır. Bu ülkelerin Türk halılarını ucuz taklit etmesiyle sektör, dünya pazarlarındaki rekabet gücünü giderek kaybetmektedir. Türk hah imalatçıları yüksek maliyetlerden dolayı üretimlerini Uzakdoğu ülkelerine kaydırmakta ve böylece geleneksel Türk el halısı üretimi yurt dışına yönelmektedir. Hızla artan el dokuma halı ve kilim ithalatı, yurtiçinde imalatı giderek güçleştirmektedir. Halı imalatçılarının rekabet edebilmek adına kalitesiz malzemeler kullanmaya yönelmeleri ve böylece halıların kalitesini düşürmeleri, sektör için önemli bir tehdit unsuru durumundadır

81

82 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK EL HALI VE KİLİM SEKTÖRÜNÜN ORUNLARI VE REKABET GÜCÜNÜ ARTIRICI ÖNERİLER ÜZERİNE BİR SAHA ARAŞTIRMASI

83 3.1. ARAŞTIRMANIN AMACI, YÖNTEMİ VE KAPSAMI ARAŞTIRMANIN AMACI Türk el dokuma halı ve kilim sektörü, son yıllarda ciddi sıkıntılarla karşı karşıyadır. Sektördeki sıkıntıların pekçok nedeni olmakla birlikte, öne çıkan temel nedenin Çin, Hindistan ve Pakistan gibi ülkelerin ucuz emeğe dayalı rekabetleri olduğu söylenebilir. Türk el dokuma halı ve kilim sektörü, bu ülkelerin düşük maliyetleriyle rekabet edemez duruma gelmiş, dünya pazarlarındaki payını giderek kaybetmeye başlamış ve ciddi bir gerileme içine girmiş, hatta bazılarına göre bitme noktasına gelmiştir. Sektörün yaşadığı sıkıntıların nedenleri arasında; nitelikli dokuyucu yetişmemesi, tamtım eksikliği, kötü imaj, düşük döviz kuru, tasanm ve renklerde rekabet edememe gibi daha pekçok neden sıralanabilir. Bu çerçevede, bu saha araştırmasının temel amacı, Türk el dokuma hah ve kilim sektörünün son yıllarda yaşadığı sıkıntıları/sorunları tespit etmek ve ayrıntılı bir şekilde ortaya koymaktır. Öte yandan, Türk halıcılık sektörünün uluslararası rekabet gücünü artranak için neler yapılması gerektiği konusunda somut politika önerilerini tartışmaya açmak da, bu araştırmanın temel amaçlarından biridir ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Saha araştırması kapsamında, 2008 yılı yaz aylarında başta İstanbul olmak üzere el dokuma hah ve kilim imalatmm ya da ticaretinin yoğun olarak yapıldığı; Uşak, İsparta ve Denizli illeriyle Kapadokya yöresi ve Hereke gezilmiş, bu illerde/yörelerde el dokuma halı ve kilim imal eden ya da ticaretini yapan firmaların sahipleri ya da yöneticileriyle yüzyüze görüşmeler yapılmıştır. Her il/yörede en az 10 firmanın temsilcisi/temsilcileriyle görüşülmüştür. İstanbul'da ise 20'nin üzerinde firmanın temsilcisiyle görüşme yapılmıştır. Bunun yanında, İstanbul Ticaret Odası'nm (İTO) bazı üyeleri, Sümer Halı yöneticileri, halı ihracatçı birlikleri ve sektörün öncü isimleriyle de yüzyüze görüşmeler yapılmıştır. Bu çerçevede, belirtilen il/yörelerde halı veya kilim imalatı veya ticaretini yapan firmalann sahipleri veya yöneticileri, İTO üyeleri, Sümer Halı yöneticileri, halı ihracatçı birlikleri ve sektörün öncü isimleri olmak üzere toplam 87 kişiyle yüzyüze görüşme yapılmıştır.

84 öte yandan; İstanbul Sultanahmet, Nuruosmaniye ve Kapalıçarşı civarlarmda Türk el dokuma halı ve kilim sektörü üzerine 100 turistle 10 soruluk kısa bir anket yapılmıştır. Anketle, yabancıların Türk el dokuma halı ve kilimleri hakkındaki düşüncelerinin/yargılarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Yapılan yüzyüze görüşme ve anketlerle, bir yandan sektörün mevcut sorunları tespit edilmeye çalışılmış, diğer yandan da sektörün uluslararası rekabet gücünün artırılması için neler yapılması gerektiği belirlenmeye çalışılmıştır ARAŞTIRMANIN KAPSAMI Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün sorunlarını belirleme ve sektörün rekabet gücünü artırıcı politika önerilerini tartışmaya açma üzerine yoğunlaşan bu saha araştırmasının kapsamını, Türkiye'de el dokuma halı ve kilim imal eden firmalarla toptan veya perakende olarak ticaretini yapan firmalar oluşturmaktadır. Bu amaçla; istanbul, Denizli, Uşak, İsparta, Hereke ve Kapadokya yörelerinde/illerinde el dokuma halı veya kilim imalatı ya da ticaretini yapan firmalarla yüzyüze görüşmeler yapılmıştır. Ayrıca; bazı İTO üyeleri, ihracatçı birlikleri, Sümer Halı yöneticileri ve sektörün öncü isimleriyle de görüşmeler yapılmıştır. Öte yandan, yabancıların el dokuma Türk halısına bakışlarını ortaya koymak amacıyla İstanbul'da 100 turistle anket yapılmıştır YÜZYÜZE GÖRÜŞME SONUÇLARI TÜRK EL DOKUMA HALI VE KİLİM SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI Yapılan yüzyüze görüşmelerde benzer sorunların dile getirilmesine rağmen, temelde iki farklı yaklaşımın ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Diğer bir deyişle, sektörün temsilcilerinin neredeyse tamamının sektörün sorunları konusunda hemfikir oldukları söylenebilir. Yüzyüze görüşme yapılan kişilerin hemen hemen hepsi, Türk halı ve kilim sektörünün ciddi bir gerileme içinde olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, Türkiye'de imalatın çok zorlaştığı ve giderek bitme noktasına geldiği de ifade edilmiştir. Fakat çözüm noktasında sektörde iki farklı görüşün egemen olduğu görülmüştür. Bu çerçevede, imalatçılarla imalatçı olmayıp halı ve kilim ticareti yapanların görüşleriyle sektöre yaklaşımlarının temelden farklı olduğu tespit edilmiştir. Halı ve kilim işine bir "Türk el sanatı" olarak bakanların görüşlerinin de imalatçıların görüşlerine yakın olduğu söylenebilir.

85 Yapılan yüzyüze görüşmelerde, özellikle imalatçıların çok zor durumda ve dertli oldukları gözlenmiştir. Bu çerçevede, imalatçılara göre, Türkiye, kültürünün bir parçası olan halıcılığı giderek kaybetmektedir. İmalatçılar, çoğunlukla krrsal kesimde, özellikle dağ köylerinde halı dokumacılığının önemli bir istihdam ve aileler için önemli bir "ek gelir kaynağı" olduğunu, fakat son yıllarda Uzakdoğu ülkelerinin ucuz halılan ve artan halı ithalatı karşısında Türkiye'de halı imalatımn giderek zorlaştığını ve önemli ölçüde azaldığım ifade etmişlerdir. Aynca, birçok halıcının sektör değiştirdiği ya da ek iş yapmak zorunda kaldığı tespit edilmiştir. Gerçekten de, İstanbul başta olmak üzere yüzyüze görüşme yapılan bazı bölgelerde, yüzyüze görüşme amacıyla gidilen bazı halıcıların işyerini kapattığı ya da başka bir iş yapmaya başladığı görülmüştür. Bu görüşte olanlar, Uzakdoğu ülkelerinden ucuz el halısı ithalatının zorlaştınlmasım ve devletin Türk kültürünün bir parçası olan, önemli bir istihdam ve gelir kaynağı olan el halısı imalatını çeşitli teşvik ve önlemlerle desteklemesini istemişlerdir. İmalatçı olmayıp halı ve kilim ticareti yapanlara göre ise halı ve kilim, fakir, gelir seviyesi düşük ülkelerin işidir. Gerçekten de, ülke kalkındıkça, geliştikçe, gelir ve eğitim düzeyi yükseldikçe halı ve kilim dokumaya olan talep azalır. Ayrıca halı ve kilim, emek-yoğun bir üründür. Bu nedenle de, emeğin ucuz olduğu ülkelerde daha çok imal edilmesinin ekonomi biliminin kurallarma uygun olduğu ileri sürülebilir. Bu açıdan bakıldığında, ücretlerin nispeten yüksek olmasından dolayı Türkiye'de halı imalatının iktisadi olmadığı söylenebilir. Bu görüşü savunanlara göre, hah ve kilim sektörünün Türkiye ekonomisinde önemli bir yeri yoktur. Gerçekten de, halı sektörünün ve ihracatının en iyi durumda olduğu 1980'li ve 90'lı yıllarda bile, halı ve kilim imalatının milli gelir ve halı ihracatının toplam ihracat içinde önemli bir yeri olmamıştır. Kaldı ki, günümüzde el dokuma halı ve kilim sektörünün milli gelir ve toplam ihracat içindeki yeri çok daha önemsiz bir düzeydedir. Örneğin, 2007 yılında 107 milyar dolarlık toplam ihracat içinde el halısı ihracatı ancak 145 milyon dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Kaldı ki, bu ihracatın önemli bir kısmı, ithal edilen halıların ihraç edilmesinden oluşmaktadır. Bu çerçevede, halı ithalatının zorlaştırılmasının doğru olmadığı, çünkü ithal edilen halının büyük bir bölümünün turizm kanalıyla (turistlere satış yoluyla) yeniden ihraç edildiği ve bu ithal halıların Türkiye'ye döviz kazandırmanın yanında, istihdam ve katma değer yarattığı belirtilmiştir. Halı ve kilim ticareti yapanlara göre, mevcut kişi başı gelirle Türkiye'de el halısı imal etmek çok zordur. Gerçekten de, bu maliyetlerle dünya pazarlarında rekabet etme şansı

86 yoktur. Dolayısıyla, sektörü kurtarmaya çalışmanın rasyonel bir tarafının olmadığı ifade edilmiştir. Öte yandan, Türkiye bir halı ülkesi olmasına rağmen, Türkiye'de halı imalatına hiçbir zaman gerekli önemin verilmediği ve halı imalatçılarının kendilerini yenilemedikleri, günün şartlarına uydurmadıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca, Türkiye'nin el halısı konusunda Uzakdoğu ülkelerine göre bazı avantajlarının söz konusu ve Türkiye'nin kaliteli halı imal edip pahalı satma şansına sahip olduğu da ileri sürülmüştür. Ticari boyutuna girmeden kültürel/sanatsal boyutuyla Türkiye'de el halısı ve kilim imal etmenin daha doğru olacağını ifade edenler de olmuştur. Ayrıca, Türkiye'de el halısı imalatının yakında önemli ölçüde bitebileceği, fakat turizm var oldukça halı ticaretinin yapılacağı ağırlıklı görüş olarak ileri sürülmüştür. Gelinen noktada, halı konusunda Türkiye'nin kararını vermesi gerektiği, görüşme yapılan birçok kişi tarafından ifade edilmiştir. Araştırmanın bu kısmında, sektör temsilcileri arasındaki görüş farkını dikkate almadan yapılan yüzyüze görüşmeler neticesinde tespit edilen Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün sorunları, ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır DÜNYA PAZARLARINDA ARTAN REKABET Dünya el halı pazarında son yıllarda artan ve giderek sertleşen rekabet, Türk el halıcılığını olumsuz etkilemiştir. Bu pazarda tüketici tercihlerinin hızla değişmesi ve tasarım, modeller ve renklerin giderek ön plana çıkması, Türk el dokuma halı sektörünün sıkıntılı bir sürece girmesine neden olmuştur. Rekabetin artması, büyük ölçüde Çin, Hindistan, Pakistan ve Nepal gibi el halısını çok daha ucuza ve modern özelliklerde, neredeyse seri biçimde üretebilen Uzakdoğu ülkelerinin dünya pazarlarına hızlı girişinden kaynaklanmıştır. Fakat son yıllarda Çin'de maliyetlerin giderek arttığı ve bu ülkede el dokuma halı sektörünün yavaş yavaş cazibesini kaybetmeye başladığı görülmektedir. Dolayısıyla bundan sonraki dönemde, asıl rekabetin Hindistan, Pakistan, Nepal ve Afganistan gibi hahcılık sektöründe üretimini giderek artıran ülkelerle yaşanacağı söylenebilir. Bu ülkelerin sert rekabeti, Türkiye'de el dokuma hah ve kilim imalatını oldukça zorlaştırmıştır. Çünkü maliyet farkından dolayı bu ülkelerle rekabet edebilmek kolay değildir. Dolayısıyla, Türkiye'de imal edilen standart bir halının fiyat farkından dolayı dünya pazarlarında satılabilmesi çok zordur. Bu nedenle, Türkiye'de el halısı imalatı son yıllarda oldukça azalmıştır. Öte yandan, tezgâh ve dokuyucu sayısında da büyük bir azalma söz konusudur. Sektörde, büyük

87 ölçekte el halısı imal eden çok az firma kalmıştır. Türkiye, 1980'li yıllarda dünyanın büyük halı üreticilerinden biriydi. Fakat son yıllarda artan ve giderek şiddetlenen rekabetle birlikte, eskiden bir "halı ülkesi" olarak tammlanan Türkiye, Avrupa ve ABD'deki pazarını önemli ölçüde kaybetmiş durumdadır. Bu ülkelerdeki firmalar müşterilerinin mal tedariklerini ve imalatlarını Uzakdoğu Asya ülkelerine kaydırmışlardır. Günümüzde, Türkiye'de el halısı imalatı ve ihracatı oldukça azalmıştır. Kaldı ki, yapılan ihracatın önemli bir kısmının kaynağı, ithal halıların turizm yoluyla ihraç edilmesidir. Artan rekabet karşısmda Türkiye'nin kahteyi yükseltmeye ve modaya uygun hahlar imal etmeye yönelmesi gerekirken, tam tersine hahlarm kahtesi düşürülmüş ve bu da, sektörün sıkıntılarını daha da artırmıştır. Türkiye'de imal edilen bir halının dünya pazarlannda rahatlıkla satılabilmesi için, üst düzey, yani kaliteli bir halı ohnası gerekmektedir. Türk el hah sektörü; eğer kauteh, modaya uygun, desenlerin ve renklerin ön plana çıktığı halılar üretebilmeyi başarırsa, o zaman dünya pazarlarmda bu ülkelerle rekabet edebileceği söylenebilir. Türkiye, ancak kaliteli halılar ve çok özel ürünler, butik ürünler imal ederek dünya hah pazannda rekabet edebilir ARTAN İTHALAT VE HAKSIZ REKABET Eskiden bir "halı ülkesi" olan Türkiye, son yıllarda önemli miktarlarda el hahsı ithal etmektedir. Çin, Hindistan, Pakistan ve Nepal gibi Uzakdoğu ülkelerinden yapılan ucuz halı ve kilim ithalatıyla, Türkiye'nin deyim yerindeyse bir "halı çöplüğü" haline geldiği ifade edilmektedk. Uzakdoğu ülkelerinden yapılan bu halı ithalatının nedeni, yerli halılarla ithal halılar arasındaki fiyat farkıdır. Fiyatta ithal halılarla rekabet edemeyen yerli halı sektörü, giderek daralma sürecine girmiştk. İçeride turistlere yönelik olarak satılan el hahlanmn önemli bir kısmının da ithal halı olduğu söylenmektedir. Birkaç yıl öncesine kadar çoğunlukla yerli halıların yer aldığı mağazalarda artık yerli halı bulmak çok zorlaşmıştır. Ayrıca, bazı Uzakdoğu ülkelerinin Türk el dokuma halılarına ait desen ve isimleri taklit ederek yurtiçi ve yurtdışı pazarlarda satışa sunduğu ve yurtiçinde de kimi satıcıların ithal halıları yerli halı, örneğin Hereke Halısı olarak yabancılara sattıkları ve bunun da Türk halısının imajını olumsuz etkilediği ileri sürülmüştür. Bu çerçevede, Türk halılarının isminin tescil ettirilmemiş olmasının Türk halıcılık sektörü için önemli bir sorun olduğu söylenebilir.

88 Türk el halıcılığının yaşadığı sıkıntıların temel nedeninin ithal halılar olduğunu belirten bazı halıcılar, ithalata karşı olmadıklarım, ancak ithalatın hızla artmasına, kalitesiz halı ithal edilmesine ve ithal halıların yerli halı olarak satılmasına karşı olduklarını söylemişlerdir. Öte yandan, turizm yoluyla yapılan el halı ihracatının önemli bir kısmının da ithal halılardan oluştuğu ifade edilmiştir YÜKSEK MALİYETLER VE İMALATIN YURTDIŞINA ÇIKMASI Türk el hahsımn Çin, Hindistan ve Pakistan gibi Uzakdoğu ülkelerinin halılanyla rekabet edememesinin önemli nedenlerinden biri de, Türkiye'de maliyetlerin bu ülkelere kıyasla yüksek olmasıdır. Özellikle işçilik maliyetleri, bu ülkelerle kıyaslanmayacak kadar yüksektir. Öte yandan, halı imalatında kullanılan malzemelerin fiyatı da bu ülkelere kıyasla çok yüksektir. Yüksek maliyetlerden dolayı Türkiye'de el halısı imalatı zorlaşmış ve çok azalmıştır. Birçok halıcı ithalata yönelmiş, bazı imalatçılar ise Uzakdoğu ülkelerinde imalat yapmaya başlamışlardır. Yurtdışında imalat yapan bazı hah firmalarının, Çin ve Hindistan gibi Uzakdoğu ülkelerine halıcılığı öğrettikleri, böylece bu ülkelerin Türk halılarının taklidini/benzerini yapmaya neden oldukları, bazı imalatçılar tarafından ileri sürülmüştür MAKİNE HALISININ HIZLI GELİŞİMİ Hem dünyada, hem de Türkiye'de el halıcılığının gerilemesinin önemli nedenlerinden biri de makine halısmdaki hızlı gelişmedir. Makine halısında model, desen ve renk seçeneklerinin çok olması, gösterişli olması, düşük mahyetinden dolayı fiyatının uygun olması ve hızlı bir şekilde seri üretiminin yapılıyor olabilmesi gibi nedenlerle, özellikle Türkiye'de el dokuma halı ve kilimi önemli ölçüde olumsuz etkilemiştir. Çünkü el dokuma halı ve kilim, makine halısıyla rekabet edememiştir. Dolayısıyla Türk el halı ve kilim sektörü, pazarının önemli bir kısmını ithal mallara kaptırırken, bir kısmını da makine halısına kaptırmıştır DOKUYUCULARDAN KAYNAKLANAN SORUNLAR VE YENİ DOKUYUCU YETİŞMEMESİ Türk el halı ve kilim sektörünün önemli sorunlarından bir kısmı dokuyuculardan ve dokuma sürecinden kaynaklanmaktadır. Sorunların kaynağında, dokuyuculuğun Türkiye'de bir meslek olmaması, daha çok dağ köylerinde belli yaşın üstündeki kadınların boş zamanlarında yaptığı bir ek iş olarak

89 algılanması yatmaktadır. Durum böyle olunca ve imalat genelde evlerde kurulu tezgâhlarda yapılınca, dokuma sürecini kontrol etmek, kalite ve standardı yakalamak adeta imkânsızlaşmaktadır. Ayrıca, boş zamanlarda yapılan bir ek iş olması nedeniyle çoğu zaman dokuma süreci söz verilen zamanda bitirilememekte ve böylece hah firması siparişlerini zamanında teslim edememe sorunuyla karşı karşıya kalmaktadır. Öte yandan, gelir ve eğitim düzeyinin yükselmesi, televizyon ve bilgisayarın/ internetin köylere kadar girmesi, dokuyucu ücretlerinin düşük ohnası, Anadolu'da pekçok şehirde organize sanayi bölgelerinin kurulması ve bu bölgelerde tekstilkonfeksiyon gibi sektörlerde faaliyet gösteren işyerlerinin açılması ve daha pekçok sebepten dolayı, son yıllarda dokuyucuya olan talep giderek azalmaktadır. Günümüzde nitelikli dokuyucu bulmanın zorluğu yanında, belli bir yaşın (40-45) altında dokuyucu buhnak da neredeyse imkânsız hale gelmiştir. Dokuyucuya olan talebin azalmasının önemli nedenlerinden biri de, dokuyucuların sosyal güvencelerinin olmamasıdır. Böyle giderse, birkaç yıl sonra dokuyucu bulmak imkânsız hale gelecektir KALİTE SORUNU VE İMALATTA YENİLİK YAPILMAMASI Türkiye bir halı ülkesi olarak değerlendirildiği halde, hiçbir zaman el halısı imalatına gereken önem verilmemiştir. Bu çerçevede, kaliteye de gereken önem verilmemiş, seri ve standart üretim için gerekli olan atölye-tipi üretime geçilememiş ve evlerde kurulu tezgâhlarda kontrolsüz olarak yapılan imalatta beklenen kalite düzeyi yakalanamamıştır, Türk el halı ve kilim sektörü, iyi karlar elde ettiği dönemlerde bile AR-GE faaliyetlerine gereken önemi vermemiş, tasarım-desen-model-ölçü-renk konularında yenilik yapmayı ve bu alanlara yatırım yapmayı, kendini günün şartlanna ve dünya pazarlarındaki tüketici tercihlerindeki değişime uydurmayı hiç düşünmemiştir. Geleneksel halıları geleneksel yöntemlerle imal etmekte ve satmakta ısrar etmiştir. Örneğin, İsparta'da bugün bile dokunan desenler yaklaşık 60 yıl önceki İsparta tipi halıların desenleri ya da benzerleridir MARKALAŞMA EKSİKLİĞİ VE TASARIM - DESEN - MODEL VE RENK KONULARINA GEREKEN ÖNEMİN VERİLMEMESİ Birkaç firma dışında Türk el halı ve kilim sektörü, hiçbir zaman AR-GE faahyetlerine ve markalaşmaya önem vermemiş; tasanm, desen, model ve renk DTM, Dünyada ve Türkiye'de El halıcılığı Sektörü, Çağlar, a.g.m..

90 konularında yatırım yapmamıştır. Böylece, dünya pazarlarındaki tüketici tercihlerindeki değişime uyum sağlanamamış ve moda trendleri yeterince takip edilememiş, desen ve renk çeşitliliği sağlanamamış, yeni ürün ve tasarım geliştirilememiştir. Bu alanlarda nitelikli işgücü de yetişmemiştir. Aynca, ucuza mal edebilmek için zamanla kalite de terk edilmiş ve halı imalatında kalitesiz malzemelerin kullanılmasına yönelinmiştir. Gelinen noktada, rekabette bu alanların ön plana çıkması, Türk halıcılığını olumsuz etkilemiştir TANITIM - PAZARLAMA SORUNU VE FUARCILIĞA GEREKEN ÖNEMİN VERİLMEMESİ Türk el halısı ve kiliminin yurtdışında tanıtılmasına, pazarlanmasma, fuarlar yoluyla dünya pazarlarına ulaşmaya; ne devlet, ne de özel sektör hiçbir zaman gereken önemi vermemiştir. Dolayısıyla, Türk el halısının dünya pazarlarında yeterli reklamı/tanıtımı yapılmamıştır. Bu alanlarda yeterli düzeyde nitelikli işgücü de yetişmemiştir. Bu nedenle, Türk el halı ve kilim sektörünün önemli sorunlarından birinin tanıtım ve pazarlama eksikliği olduğu söylenebilir. Nitekim ABD ve Almanya pazarlarında yapılan bir araştırmada, "Hangi ülke idealinizdeki halı ülkesine en yakındır?" sorusuna, araştırmaya katılanların ancak ortalamada yüzde l'i "Türkiye" cevabını vermiştir. Öte yandan, içeride dünya pazarlarına yönelik fuarlar düzenlenmemiş ve bu konuda da geri kalınmıştır. Örneğin, yaklaşık 15 yıldır Haziran aymm son haftası Uşak'm Eşme ilçesinde "Kilim Festivali" düzenlenmektedir. Fakat bu festival, müşterilere, dünya pazarlarına ulaşmayı sağlayacak bir fuardan ziyade, "panayır" havasında geçmektedir İMAJ SORUNU İmaj sorunu ya da kötü imaj, günümüzde Türk el halısının en önemli sorunlarından biridir. Bazı halı-kilim mağazalarmm/satıcılannm zaman zaman özellikle turistlere, ithal halıları Türk halısı olarak satmaları ya da gerçek fiyatının çok üzerinde satmaları, Türk halı ve kiliminin dünyadaki imajını olumsuz etkilemektedir. Günümüzde yabancıların Türk halısı hakkında kötü bir imaja sahip olduklarını söylemek herhalde yanlış olmaz. Öte yandan, özellikle turistik bölgelerde satıcı davranışının da imajı olumsuz etkilediği söylenebilir. us AID, Constraints and Opportunities in Marketing Carpets,

91 KOMİSYONLARIN YÜKSEKLİĞİ Özellikle turistik bölgelerdeki "halı köyleri" ve mağazalar, turizm acentelerine/tur operatörlerine çok yüksek komisyonlar (yüzde gibi) ödemektedirler. Hatta bazı bölgelerde, bazı ülkelerden gelen turistler için turizm acentelerine/tur operatörlerine "turist başı/kişi başı" bir bedel de ödendiği söylenmektedir. Aynca, bazı durumlarda halı köyleri ve mağazalan, acentelere/tur operatörlerine ödedikleri bedeli ya da bir kısmım peşin vermektedirler. Dolayısıyla halı köyleri ve mağazalar, ödedikleri yüksek komisyonlar nedeniyle halılan yüksek fiyattan satmak zorunda kalmaktadırlar. Bu komisyonları ödeyemeyen ya da ödemek istemeyen küçük mağazalara ise turistlerin gitmesi acenteler tarafından engellenmektedir. Sektördeki bu duruma mutlaka bir düzenleme/disiplin getirilmesi gerektiği, yapılan saha araştırmasında açıkça görülmüştür TURİST PROFİLİNDEKİ DEĞİŞME Türkiye'ye gelen turist sayısının son yıllarda artmasına rağmen, gelen turistin profilinin değiştiği, kalitesinin düştüğü, yani gelir düzeyi yüksek turistin eskisi gibi gehnediği ifade edihniştir. Türkiye'nin "ucuz tatil cenneti" olarak görüldüğü, "Herşey dâhil" sistemiyle Türkiye'nin turizmi ucuza sattığı ve böylece gelen turistin eskisi kadar halı ve kilim satın almadığı, bu nedenle de son yıllarda turistlere yönelik satışlarda bir azalma olduğu ileri sürülmüştür. Ayrıca, gelen turistin bir kısmının ise daha önce Türkiye'ye en az bir kez geldiği, bu grubun da pek halı satın almadığı belirtilmiştir DEVLET VE BÜROKRASİDEN KAYNAKLANAN SORUNLAR Yapılan yüzyüze görüşmelerde, birçok firma temsilcisi, devletin sektöre ilgisiz kaldığını ve verdiği desteklerin yetersiz olduğunu ifade etmiştir. Bu çerçevede, devletin düzenleyici ve denetleyici işlevini yerine getirmediği, ihracata kolaylık sağlamadığı ve destek vermediği, bürokratik engellerin çok olduğu, marka tescil ve halılara patent alınmasına öncülük etmediği ve benzeri noktalar belirtilmiştir. Ayrıca, yerel bürokrasiyle yerel yönetimlerin desteğinin de olmadığı ileri sürülmüştür KOORDİNASYON EKSİKLİĞİ VE SEKTÖRDE İŞBİRLİĞİNİN OLMAMASI Yapılan saha araştırması kapsammda sektörde işbirhğinin olmadığı gözlenmiştir. Her şeyden önce, tüm halıcılan kapsayan bir kuruluş/birlik yoktur. Bu çerçevede.

92 hall sektörüyle ilgili kuruluşları koordine edecek sorumlu ve yetkili tek bir birimin olmamasının, sektörün önemli sorunlarından biri olduğu anlaşılmaktadır. nedenle, sektörde sistemli ve koordineli bir imalattanıtım-pazarlama süreci oluşmamıştır. Diğer bir deyişle, ilgili kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyon eksikliğine bağlı olarak sektörün eğitimüretim-pazarlama zincirinde aksaklıklar yaşandığı anlaşılmıştır. Öte yandan, halı imalatçılarının İstanbul Halı İhracatçıları Birliği'nden (İHİB) şikâyetçi olduğu, ayrıca Hereke'deki halıcılar arasında bile bir birlik olmadığı tespit edilmiştir. Bunlara ilave olarak, ilgili kurum ve kuruluşlar arasında da koordinasyon olmadığı söylenebilir İMALATÇILARDAN KAYNAKLANAN SORUNLAR Birkaç firma dışında halı ve kilim imalatçıları, hiçbir zaman kendilerini geliştiremediler, günün şartlarına uyum sağlayamadılar, alternatifler üretemediler, günün moda renklerini ve trendlerini takip edemediler. Öte yandan, daha çok kazanmak için kaliteden ödün verdiler, malzeme kalitesini düşürerek halı ve kilimin kalitesini de düşürdüler. Böylece, Türk halı ve kiliminin bugünkü sıkıntılı sürece girmesinde önemli rol oynadılar İTHALATIN ÖNÜNDEKİ ENGELLER Yapılan yüzyüze görüşmelerde; ithalatçı ya da ithal halıları satan firmaların, ithalatın önündeki engellerden şikâyetçi oldukları gözlenmiştir. Bu firmalara göre, devlet, sürekli engeller koyarak halı ve kilim ithalatını zorlaştırmaktadır. Konulan engellere örnek olarak da, "İhtisas Gümrüğü"nün İsparta'da olması ve halıda birim "referans fiyat" uygulaması gösterilmiştir. Gerçekten de, 18 Temmuz 2004 tarihinde uygulamaya alman DTM tebliği ile ithal halılar için referans fiyat uygulamasına başlanmıştır. Öte yandan, İhtisas Gümrüğü'nün İsparta'da olmasınm, hah ithalatı yapan firmalann maliyetini artırdığı söylenebilir. Bu firmalar, ithal ettikleri halılann büyük bir kısmını ihraç ettiklerini, dolayısıyla konulan bu engellerin ihracatta rekabet güçlerini azalttığını ifade etmişlerdir. Buna karşın, imalatçıların, ithalata konan engelleri savundukları, hatta bir kısmının söz konusu engelleri yetersiz bulduğu gözlenmiştir. 166 F N Ölmez ve İ. Akkuş, "İsparta'da Halıcılık Sektörü 2005 Yılı Genel Durum Raporu", Yayınlanmamış maka e 167 İHİB'e yönelik eleştirilere örnek olarak Hereke Halıcılar Demeği Başkam Erhan Or ile yapılan şu röportaja bakılabilir: Hereke Halısı Marka Olarak Dünya ile Rekabet Ediyor", Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 8, Eylül 2005, ss İmalatçıların ithalata konan engeller konusundaki göriişlerine bir örnek olarak halı imalatçısı Lütfı Ertekin ile yapılan röportaja bakılabilir Bkz. "İthalattaki Yeni Kararlar Kalitesizliği Önledi", Hah (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 9, Kasım 2005, ss

93 DÖVİZ KURU Halı ve kilim sektöründeki, özellikle halı ihracatındaki sıkıntılardan birinin de son yıllardaki aşın değerli YTL olduğu yüzyüze görüşme yapılan bazı halıcılar tarafından ifade edilmiştir. Gerçekten de, mevcut kur politikasıyla kurun birkaç yıldır bulunduğu düzey, adeta ihracatı tıkamaktadır PİYASADAKİ DURGUNLUK VE DEĞİŞEN TALEP YAPISI Fiyat farkından dolayı iç piyasadaki tüketicilerin çoğu yerli halılardan ziyade daha ucuz olan Uzakdoğu menşeli ithal halıları tercih etmektedir. Ayrıca, son yıllarda iç piyasada yaşanan durgunluğun da, iç piyasaya yönelik çalışan halıcıları olumsuz etkilediği ifade edilmiştir. Öte yandan, iç piyasada talep yapısının da giderek değiştiği, talebin makine haklarıyla ucuz ithal halılara kaydığı tespit edilmiştir. Bu çerçevede, Türkiye'de üretilen ve yüksek mahyetli el halısına olan talebin giderek azaldığı ve talebin uygun fiyat, reklam ve çeşitlilikten dolayı makine halısıyla ithal halılara kaydığı belirtilmektedir YÜZYÜZE GÖRÜŞME SONUÇLARI VE DÜNYA UYGULAMALARINDAN HAREKETLE TÜRK EL HALI VE KİLİM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜNÜ ARTIRICI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ El dokuma halı ve kilim imalatı konusunda Türkiye'nin bir yol ayrımında olduğu söylenebilir. Türkiye, yüzyüze görüşmelerde öne çıkan ve daha önce değinilen iki farklı yaklaşımdan hangisini seçeceğinin kararını vermek durumundadır. Buna göre, Türkiye, ya el dokuma halı ve kilimin büyük çaplı endüstriyel imalatından vazgeçip, sadece kültürel/sanatsal amaçlı imalatla yetinecek ya da devlet ve sektör, alacağı önlemler ve belirleyeceği politikalarla imalatın yeniden canlanmasını ve Türkiye'nin bu alanda var olmaya devam etmesini sağlayacaktır. Her iki yaklaşımda da, Türkiye'de hah ve kilim ticaretinin devam edeceği söylenebilir. Araştırmanın bu kısmında, her iki yaklaşım/görüş konusunda herhangi bir tercihte bulunmadan, devletin ve sektörün el dokuma halı ve kilim imalatını canlandırmak isteyeceği ve dünya pazarlannda rekabet etmeye devam edeceği varsayımı altında, Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün rekabet gücünü artırabilecek çözüm önerileri/politika seçenekleri üzerinde durulacaktır. Hiç kuşku yok ki, burada geliştirilen çözüm önerilerinden farklı, hatta daha doğru

94 ve daha uygulanabilir başka öneriler de geliştirilebilir. Örneğin, Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) İhracat Genel Müdürlüğü tarafından düzenlenen ve sektör temsilcileriyle ilgili kurumlardan yetkililerin katıldığı El Halıcılığı 3. Çalışma Grubu Toplantısı'nda, sektörün sorunları tartışılmış ve çözüm önerileri olarak şunlar sıralanmıştır: Hedef pazarlarda markalaşmaya verilen öneme ilişkin araştırma yapılması, Satış stratejisinin pazarın talebine göre belirlenmesi, Ürün çeşitliliğinin artırılması, Ekolojik halı pazarına yönelik talep yaratılması, Halının yeni kullanım alanlarının belirlenmesi, Yeni pazarların belirlenerek, üzerinde araştırma yapılması, El halısı üretimi yapan üreticilerin potansiyellerinin ve eğilimlerinin takip edilmesi, Diğer sektörlerle işbirliğine gidilmesi, Pazarın daha iyi takip edilmesiyle stok. maliyetinin azaltılması, Tanıtım faaliyetlerinin artırılması. Bu araştırmada bazı çözüm önerilerinin gehştirilmesinin amacı, Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün rekabet gücünü artırabilecek çözüm önerilerini/politika seçeneklerini tartışmaya açmaktır. Bu araştırmada geliştirilen çözüm önerileri aşağıda açıklanmaktadır ÖZEL VE KALİTELİ ÜRÜNLER ÜRETİLMELİ Türk el halı ve kilim sektörünün standart ürünlerde ve klasik desen-modelrenklerde Uzakdoğu ülkelerinin ucuz halılarıyla rekabet etme şansı yoktur. Türkiye'nin rekabet edebilmesinin yolu kaliteyi yükseltmesi ve modaya uygun, markalaşmış ve katma değeri yüksek halılar imal etmesinden geçmektedir. Diğer bir deyişle, Türkiye'de imal edilen bir halının dünya pazarlarında rahatlıkla satılabilmesi için üst düzey, yani kaliteli bir halı olması gerekmektedir. Türkiye, hedef pazarların ihtiyacını belirleyerek, o pazarlara özgü ve tüketici taleplerine uygun yeni ürünler üretme yoluna gitmelidir. Türk el halı sektörü; eğer kaliteli, modaya uygun, desenlerin ve renklerin ön plana çıktığı halılar üretmeyi başarırsa, o zaman dünya pazarlannda Uzakdoğu ülkeleriyle rahatlıkla rekabet edebilir. Türkiye, ancak kaliteli halılar ve çok özel ürünler, butik ürünler imal ederek dünya halı pazarında var olmaya devam edebilir. ^ ^9 DTM, Dünyada ve Türkiye'de El Halıcılığı Sektörü,

95 TÜRK HALILARININ TAKLİT EDİLMESİ ENGELLENMELİ Taklit halılann iç ve dış pazarlarda Türk hahlanmn imajını zedeleyecek şekilde satışa sunulması mutlaka engellenmelidir. Bu amaçla, marka ve desen tesciline önem verilmelidir. Bu çerçevede, Türk halılarına belirli bir tescil şartı ve standart getirilmelidir. Türk halılarının ismi mutlaka tescil ettirilmelidir. Yerli halılara, hahmn kimliği niteliğinde olan "sertifikasyon" verilmelidir. Ayrıca, gümrükte ithal halıların üzerine menşeini belirten bir işaret ya da damga konulmalıdır. Bu çerçevede, yüzyüze görüşme yapılan imalatçılardan önemli bir kısrmnın ithal halıların Türkiye'ye girişinin engellenmesi ya da azaltılması için bazı tedbirler alınması gerektiğini savundukları tespit edilmiştir DOKUYUCU VE NİTELİKLİ İŞGÜCÜ YETİŞTİRİLMELİ Dokuyuculuğa olan ilginin son yıllarda azalması ve tasanm, desen ve pazarlama gibi alanlarda nitelikli işgücü eksikliği dikkate alındığında, dokuyucu ve halıcılıkla ilgili alanlarda gerekli işgücünün yetiştirilmesinin, özellikle önümüzdeki yıllarda Türk el halı ve kilim sektörünün rekabet gücünü olumlu yönde etkileyeceği söylenebilir. Bu amaçla, halı ve kilim imalatının yaygın olduğu bölgelerde. Milli Eğitim ve Halk Eğitim Merkezleri'nin öncülüğünde ve koordinasyonunda halı dokuma kursları açılmalı, bu kursları bitirenlere sertifika verilmelidir. Öte yandan, tasarım, desen ve pazarlama gibi konularda da sektörün ihtiyaç duyduğu sayıda ve nitelikte işgücü, devlet ve sektör işbirliğiyle mutlaka yetiştirilmelidir DOKUYUCULAR SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ KAPSAMINA ALINMALI Dokuyucu olmaya yönelik ilgi, ancak gençlerin dokuyuculuğa özendirilmesiyle sağlanabilir. Bu çerçevede, halı ve kilim imalatında çalışan dokuyucular mutlaka sosyal güvenlik sistemi kapsamına alınmalıdır. Böylece, dokuyuculuğa olan ilgi artn-ılabilir ve dokuyuculuğun bir çeşit meslek olması sağlanabilk. Yapılan saha araştırmasında tespit edilen önemli noktalardan biri de, dokuyucuların sosyal güvencelerinin olmamasının sektörün önemli sorunlanndan biri olduğu gerçeğidir. Sektör temsilcilerinin çoğunun bu konuda devletten beklentileri/ talepleri olduğu gözlenmiştir. Bu kapsamda; imalatçılara sigorta desteği verihnesi, tanm kesiminde uygulanan sigorta primlerinin hah ve kilim sektöründe de uygulanması, dokuyucuların sigorta primlerinin devlet tarafından ödenmesi şeklinde farklı önerilerin olduğu anlaşılmıştır. Nitekim İsparta ilini kapsayan bir araştırmada, halı firmalannm tanm sektörüne uygulanan sigorta sisteminin dokuyuculara da uygulanması gerektiğini savundukları görülmektedir. ı^o ölmez ve Akkuş, "İsparta'da Halıcılık Sektörü 2005 Yılı Genel Durum Raporu",

96 SEKTÖRDE BİRLİK SAĞLANMALI: TÜRKİYE HALICILAR BİRLİĞİ Sektörün önemli sorunlarından biri olan sektörde birlik ve koordinasyon olmaması sorunu mutlaka giderilmelidir. Bu amaçla, halıcılıkla ilgili tüm birimler, "Türkiye Halıcılar Birliği" adı veya benzeri bir ad altında birleştirilmelidir. Böylece, sektörde koordinasyon sağlanmah, imalat ve satış dâhil olmak üzere tüm aşamalar disiphn altına alınmalıdır. Bu çerçevede, böyle bir kurumun ohnamasımn sektörün önemli sorunlarından biri olduğu söylenebilir. Nitekim dünyanın en çok el halısı ihraç eden ülkesi olan İran'da el halısı imalat ve ticareti tek bir kamu kurumunca yürütülmektedir.türkiye'de ise özel sektör, Sümer Halı, Halk Eğitim Merkezleri ve kaymakamlıklar gibi çok sayıda özel, kamu ve kooperatif tarzı kuruluş halı ve kilim imalatı yapmaktadır. Öte yandan. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'na bağlı bir "Türk Halı ve El Sanatları Enstitüsü"nün kurulması da önerilebilir.kanada'da bile bir halı enstitüsü (Canadian Carpet Institute - CCiy^^ olduğu dikkate alındığında, Türkiye'de benzeri bir kuruma ihtiyaç olduğu söylenebilir KÜMELENME SAĞLANMALI Halı ve kilim imalatının yaygın olduğu yörelerde ve illerde, halı ve kilim imalatı yapan birimlerin/atölyelerin büyük ölçüde bir araya toplanmaları sağlanmalıdır. Bu amaçla, halı ve kilim imalatı yapan atölyelerin organize sanayi bölgeleri ya da sanayi sitelerinde toplanması önerilebilir. Kümelenmenin sağlanmasıyla, maliyetleri düşürme ve verimliliği artırma imkânı söz konusu olabilecektir. Ayrıca, bu yolla yabancı firmaların büyük ölçekli taleplerinin Türkiye'ye yönelmesi de sağlanabilir. Öte yandan, halı ve kilim imalatının işçiliğin ucuz olduğu Doğu illerine kaydırılması da bir başka öneri olarak değerlendirilebilir. İmalatçıların Halk Eğitim ile işbirliği içinde köylerde halı atölyeleri açmaları da diğer bir öneri olarak belirtilebilir İMALAT KOORDİNE EDİLMELİ Türkiye'de halı ve kilim imalatı yapan kamu kurumları, kooperatifler ve özel kuruluşlar arasında bir koordinasyon ve işbirliği yoktur. Bu durum, kaynakların verimsiz kullanılması ve imalat sürecinin kontrol edilememesi sonucunu M. E. Avcular, "Türk Halıcılığı ve Sektörel Sorunlar", Gümrük Dünyası Dergisi, Sayı: 44, Sümer Halı'nm; halı ve el sanatlan alanında araştırma-geliştirme, belgelendirme, kontrol ve denetim aşamalarında faaliyet gösteren bir enstitü olarak "Türk Halı ve El Sanatları Enstitüsü Başkanlığı" şeklinde yeniden yapılandırılması konusunda bazı çalışmalar hükümet tarafından geçtiğimiz yıllarda yapılmış, fakat sonra bu çalışmalar durmuştur. ww.canadiancarpet.org

97 doğurmaktadır. Bu nedenle, imalat süreci mutlaka koordine edilmelidir. îmalatm, evlerden ziyade atölyelerde uzman hocalar ve desinatörler kontrolünde yapılması sağlanmalıdır. Küçük imalatçıların tek başlarına bunu yapmalarının çok zor ve maliyetli olacağı dikkate alındığında, sektörde bir işbirliği sağlanarak ve devletin desteği de alınarak bunun yapılması önerilebilir. Bu çerçevede, atölyetipi imalata ağırlık verilmelidir. Atölye sisteminin kurulmasıyla, üretim sürecinin kontrolü de mümkün olabilecektir. Atölyelerin kuruluşunda Halk Eğitim Merkezleri öncülük edebilir. Öte yandan, her isteyenin halı imal etmesini engellemek amacıyla halı imalatçılanna "ehliyet" verilmesi önerilebilir. Aynca, kalitenin korunması amacıyla üretim sürecinde kullanılan hammadde ve diğer malzemelere de belirli standartlar getirilmelidir. Diğer bir deyişle, kaliteli malzemelerle kaliteli ürünlerin üretilmesi sağlanmalıdır İMALATÇILAR YENİLİKÇİ OLMALI Hah ve kilim imalatçılan, yenilikçi ohnah, üretim sürecinde gerekli değişiklikleri hızla yapabilmelidir. Bu çerçevede, imalatçılar, piyasanm talepleri doğrultusunda kaliteli, farklı ürünler yapabilmeli ve tüketici tercihlerine hızla uyum sağlayabilmehdirler. İmalatçılar, dünya pazarlarım takip etmeü ve bu pazarlardaki tercihlere göre; malzemede, dokuma yöntemlerinde, desenlerde, modellerde, renklerde ve üretim süreciyle ilgili diğer alanlarda gereken değişimleri hızla yapabilmelidirler DEVLET DESTEK OLMALI Yapılan yüzyüze görüşmelerde, özellikle imalatçıların büyük çoğunluğunun devletin sektöre destek olması gerektiğini belirttikleri gözlenmiştir. İmalatçılann çoğunluğu, rakip halı ihracatçısı ülkelerin başında gelen İran'ı örnek göstererek, İran'ın halıyı stratejik bir ürün olarak desteklediğini belirtmişlerdir. Türkiye'de de devlet desteği olmadan sektörün kurtulamayacağını ifade etmişlerdir. Gerçekten de, sektöre ilişkin kapsamlı bir stratejik plamn devlet desteği olmadan uygulanabilmesi neredeyse imkânsızdır. Fakat devlet desteğinin ne ve nasıl olması gerektiği konusunda imalatçılar arasında bir görüş birhğinin olmadığı tespit edilmiştir. Hâlihazırda bir halı ve kilim sektörü politikası olmayan devletin, bu konuda bir çizgi belirlemesi gerektiği, en azından sektörde düzenleyici ve denetleyici rol oynaması, yani halıcılıkla ilgili politikaların devlet tarafından belirlenmesi gerektiği açıktır. Devletin Türk kültürünü ve sanatını koruma adına sektöre sahip çıkması gerektiğini belirtenler de olmuştur. Aynca, istihdam ve sosyal açılardan, devletin

98 özellikle işsizliğin yüksek olduğu bazı bölgelerde halı ve kilim imalatını teşvik etmesi gerektiğine dikkat çekenler de olmuştur. Gerçekten de, halı ve kilim imalatı emek-yoğundur ve bu sektörde çok az yatırımla çok kişiye istihdam sağlanması mümkündür. Ayrıca, kırsal kesimde, özellikle dağ köylerinde aileler için bir ek gelir kaynağı da olduğu söylenebilir. Fakat gelişen ve kalkman Türkiye'de yeni neslin halı ve kilim dokumaya ne kadar ilgi göstereceği kuşkuludur İHRACAT DESTEKLENMELİ: HALI İHRACATINI DESTEKLEME MERKEZİ Halı ve kilim ihracatı teşvik edilmelidir. Bu çerçevede, ihracatın önündeki bürokratik engeller azaltılmalıdır. Halı ve kilim ihracatını desteklemek amacıyla, örneklerine Uzakdoğu ülkelerinde de rastlanan bir "Halı İhracatını Destekleme Merkezi" kurulmahdır. Bu merkez, ihracata çeşith teşvikler sağlamanın yanında, Türk halı ve kiliminin yurtdışında tanıtımını yapmalı, fuarlar düzenlemeli ve halı ihracatçılarının dünya pazarlarına girişini kolaylaştırıcı tedbirler almalıdır MODA TAKİP EDİLMELİ VE MARKALAŞMA İLE TASARIMA ÖNEM VERİLMELİ Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün günümüzde yaşadığı sorunların önemli bir bölümü, sektörün modayı takip etmemesi ve markalaşmayla tasarıma gereken önemin bugüne kadar verilmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. Denilebilir ki, sektörün modayı takip etmesi ve markalaşmayla tasarıma gereken önemi vermesi, sektörün rekabet gücü açısından kritik öneme sahiptir. Bu nedenle, dünya pazarlanndaki moda mutlaka takip edilmeli ve moda trendlerine uygun yeni ve özgün tasarımlar yapılmalı, ayrıca sektörde markalaşma sağlanmalıdır. Bu çerçevede, özel ve özgün desenler yapılmalıdır. Yukarıda önerilen "Halı İhracatını Destekleme Merkezi", dünya pazarlarını ve modasını takip etmeli ve bu konularda halı imalatçılarını yönlendirmelidir. Ayrıca, bir "Renk ve Desen Bankası"nın oluşturulması da önerilmektedir. Oluşturulacak "Desen Bankası" ile yöresel desenlerin ve motiflerin patentinin alınması ve böylece rakip ülkelerin Türk el halısı motif ve desenlerini taklit etmesi de engellenmiş olunacaktır. Böyle bir bankamn oluşturulması için, üniversitelerle birlikte bir strateji belirlenip ortak bir çalışma yapılabilir.

99 TANITIM - PAZARLAMA - FUARCILIK VE PAKETLEMEYE ÖNEM VERİLMELİ Bir ticari ürünün pazarlanmasmda en önemli konu tanıtım ve reklamdır. Bu nedenle, Türk el halı ve kiliminin dünya pazarlarında tanıtımı ve reklamı iyi yapılmalıdır. Türk el dokuma halısını dünyaya tanıtmak amacıyla gerek iç pazarda turistlere, gerekse dış pazara yönelik olarak tanıtım çalışmaları yapılmalıdır. Yurtiçi tanıtım faaliyetleri kapsamında sektörel ve bölgesel tamtım yapılmahdır. Bu konuda yerel yönetimlere de önemli iş düşmektedir. Aynca.bir pazarlama planlaması yapılmalı ve dış pazarlardaki tanıtım ve pazarlama tek tek firmalar tarafından değil, merkezi olarak yapılmalıdır. Buna ilave olarak klasik pazarlama anlayışı değiştirilmeh, farklı bir pazarlama stratejisi belirlenmeli ve bu strateji çerçevesinde halı ve kilimle birlikte kültür ve tarih de pazarlanmalıdır. Fuarcılık konusunda ise halı ve kilimle ilgili fuarlar düzenlenmeli ve yurtdışı fuarlar takip edilmeli, sektörün bu fuarlara katılımı sağlanmalıdır. Her yıl İstanbul'da uluslararası bir halı fuarı mutlaka düzenlenmelidir. Yurtdışındaki fuar organizasyonlarına, özellikle ABD'deki fuarlara sektörün katılımı sağlanmalıdır. Bu çerçevede, halı firmalarının dünyadaki halı fuarlarına katılımlarını teşvik edecek mekanizmalar geliştirilmeli, gerekirse bir özel fon oluşturulmalı ve bu fondan çeşitli destekler sağlanmalıdır. Öte yandan, dünya pazarlannda önemli olan kalite belgesi, ambalaj, tasanm gibi diğer unsurlara da gereken önem verilmelidir. İyi bir ambalajm ürün satışım artmcı etkisinin olduğu dikkate alınarak, paketlemeye önem verilmeli, paketleme/ambalaj iyi olmalı, halı ve kilimlerde teknik ve kuuamm özelliklerini belirten bir kılavuz olmalıdır ESKİ HALILARIN GİRİŞİ KOLAYLAŞTIRILMALI Eski halılann Türkiye'ye girişinin önündeki engeller kaldınimalı ve bu halılann Türkiye'ye girişi teşvik edilmeüdir. Bu yolla Türkiye'nin eski hah pazan/merkezi olması sağlanmalıdır. Yurt dışında, tamir ve bakım için bekleyen çok fazla halının mevcut olduğu bilinmektedir. Türkiye'de tamir ve bakım için önemli bir altyapı mevcuttur. Türkiye'nin eski halı tamirinde iyi bir konumda olduğu dikkate alındığında, bu yolla Türkiye'nin eski halıların tamir merkezi olması da sağlanabilir. Türkiye'nin eski hahlarm tamir merkezi haline gelmesiyle, yılda 600 milyon dolarlık bir ticaret hacminin oluşturulabileceği söylenmektedir. 1'^^

100 TURİZME DAHA ÇOK ÖNEM VERİLMELİ Günümüzde Türk el dokuma halı ve kilim satışlarının büyük ölçüde turizm sektörüne bağlı olduğu dikkate alındığında, turizmin bu sektör için çok önemli olduğu daha iyi anlaşılabilir. Gerçekten de, ziyaret amacıyla gelen turistlere yapılan halı satışları çok yüksek miktarlar tutmaktadır. Dolayısıyla el dokuma halı ve kilim sektörünün geleceğinin turizm sektörüne bağlı olduğu söylenebilir. Bu amaçla, turizm sektörüne verilen destek ve önem artırılmalı, tanıtım faaliyetlerine daha çok önem verilmelidir ANKET SONUÇLARI Saha araştırması kapsamında yüzyüze görüşmeler dışında, aynca belirli sayıda turiste anket uygulanmıştır. Anket çalışması, İstanbul'da Kapalıçarşı, Nuruosmaniye ve Sultanahmet civarlarında yapılmıştır. Anket çalışması kapsamında, yabancılann Türk el dokuma hahsıyla ilgih düşüncelerini öğrenmek için 10 tane kısa sorudan oluşan bir anket formu hazırlanmış ve 100 turistle anket yapılmıştır. Türkiye'ye her yıl milyonlarca turistin geldiği dikkate alındığında, 100 turistle yapılmış bir anket çalışmasının sonuçlarının pek bilimsel olamayabileceği söylenebilir. Fakat buradaki amaç, bilimsel sonuçlar ortaya koymaktan ziyade, yabancıların Türk el dokuma halıları hakkındaki düşünceleri konusunda bir "eğilimi" ortaya koymaktır. Anket araştırması kapsamında, 31 farklı ülkeden gehniş turistlerle görüşühnüştür. Anket yapılan turistlerin çoğunluğu gelir düzeyi yüksek ülke vatandaşlarıdır. Nitekim anket yapılanların yüzde 16'sı ABD ve yüzde 13'ü Almanya vatandaşıdır. Türk el hahlannm daha çok Amerikalılar ve Almanlar tarafından talep edildiği dikkate alındığında, anket sonuçlarının bu açıdan anlamlı olma ihtimalinin yüksek olduğu söylenebilir. Anket yapılanların yüzde 61'i daha önce en az bir kez Türkiye'ye gelmiştir. Bu sonuç, yüzyüze görüşmelerde özellikle turistlere yönelik satış yapan halıcıların söylediği; Türkiye'ye gelen turist sayısının artmasına rağmen, bir yandan düşük gelirli ülkelerden gelen turist sayısında artış olduğu, diğer yandan da gelen turistin bir kısmının daha önce Türkiye'ye geldiği, bu nedenle de turizme yönelik satışların son yıllarda azaldığı bulgusuyla kısmen de olsa örtüşmektedir. Anket yapılanların yüzde 92'si Türk el dokuma halısını bildiğini, en azından duyduğunu belirtmiştir. Türk el halısını bildiğini belirtenlerin oranının yüksekliğine rağmen, Türk el halısı konusunda yeterli düzeyde bilgi sahibi

101 olduğunu söyleyenlerin oranı nispeten daha düşüktür. Ankete katılanların ancak yüzde 37'si Türk el halısı hakkında yeterli bilgiye sahip olduğunu düşündüğünü belirtmiştir. Bu çerçevede, daha önce en az bir kez Türk el halısı aldığını söyleyenlerin oranı yüzde 29, henüz almadığını ama almayı düşündüğünü belirtenlerin oranı ise yüzde 15'tir. Türk el hahsımn yabancılar tarafından yüksek oranlardaki bilinirliliğine rağmen, Türk el halısı markalarının pek bilinmediği tespit edilmiştir. Nitekim ankette sorulan "Bildiğiniz Türk el hahsı markası var mı?" sorusuna, ankete katılanların yüzde 76'sı "hayır" cevabını vermiştir. Bu sonuç, Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün en önemli sorunlarından birinin "markalaşma/ma" sorunu olduğu gerçeğini teyit etmektedir. "Türk el halısının en önemli özellikleri nelerdir" sorusuna, ankete katılanların yüzde 55'i tasarım, yüzde 53'ü tarihi kültürel geçmiş ve yüzde 50'si de kalite cevabını vermiştir. Bu cevaplardan hareketle, son yıllardaki gerilemeye rağmen, Türk el halılarının tarihi kültürel geçmişinin, kalitesinin ve tarihi klasik tasarımlanmn hala yabancılar tarafından bilindiği ve Türk el dokuma halılanmn en olumlu özellikleri olarak öne çıktığı söylenebilir. Aynı soruya; renkler cevabını verenlerin oranmm yüzde 30, işçilik cevabını verenlerin oranmm yüzde 25 ve fiyat cevabını verenlerin oranının yüzde 15 olduğu görülmüştür. Bu çerçevede, denilebilir ki, Türk el dokuma halılarına yabancıların talebini azaltan en önemli faktörlerden biri yüksek fiyatlardır. Öte yandan, Türk el halılarının renklerde de rekabet edemediği ileri sürülebilir. Nitekim ankette sorulan "Türk el halılarının fiyatıyla ilgili fikriniz nedir?" sorusuna, ankete katılanların yüzde 46'sı Türk el halılarının pahalı olduğu yönünde görüş bildirmiştir. Türk el halılarını "ucuz" bulanların oranı ise sadece yüzde 5'tir. Ankette sorulan bir diğer soru olan "Sizce Türk el halılanmn en önemli sorunlan nelerdir?" sorusuna verilen cevaplara bakıldığında, en önemli sorunun yüksek fiyatlar olduğu bir kez daha anlaşılmaktadır. Bu soruya, ankete katılanların yüzde 45'i "yüksek fiyat" cevabını vermiştir. Türk halılarının diğer ülkeler tarafından taklit edilmesinin ve "kötü imaj"ın, Türk el halısının en önemli somnlanndan biri olduğu, bu soruya verilen cevaplardan anlaşılmaktadır. "Sizce Türk el halılarının en önemli sorunları nelerdir?" sorusuna; ankete katılanların yüzde 44'ü Türk hahlarmm diğer ülkeler tarafından taklit edilmesini, yüzde 31'i de "kötü imaj" cevabını vermiştir. Satıcılara olan güven (yüzde 16) ve satıcılarm yaklaşımımn da (yüzde 16) diğer önemli sorunlar olduğu görülmektedir.

102 Ankete verilen cevaplar incelendiğinde, Türk el dokuma halı ve kilim sektörünün dünya pazarlarındaki en önemli eksikliğinin pazarlama ve tanıtım eksikliği olduğu anlaşılmaktadır. Anket kapsamında sorulan "Türk el halılarının rekabet gücünün artırılması için neler yapılabilir?" sorusuna, ankete katılanların yüzde 67'si "daha fazla reklam" şeklinde cevap vermiştir. Bu sonuç, Türk el halılannm dünya pazarlarındaki rekabet gücünü artırmak için tanıtım ve pazarlamaya şiddetle ihtiyaç duyduğunu açıkça göstermektedir. "Türk el halılarının rekabet gücünün artırılması için neler yapılabilir?" sorusuna; ankete katılanların yüzde 34'ü "pazar düzenlemesi yapılmalı", yüzde 33'ü "taklit halılar engellenmeli" ve yüzde 28'i de "marka geliştirilmeli" şeklinde cevap vermiştir. Bu cevaplardan hareketle, Türk el dokuma halılarının dünya pazarlarındaki rekabet gücünü artırmak için, Türk halılarının taklit edilmesinin mutlaka engellenmesi, hedef pazarların belirlenmesi ve bu pazarlara yönelik pazar araştırmalanmn yapılması ve marka oluştumlmasımn gerektiği söylenebilir. Bu çerçevede, Türk el halı ve kilim sektörünün farklı ürünlere odaklanmasının, kalite ve tasarım olarak diğer ülke halılarından farklılaşmasının da rekabet gücünü artırma açısından gerekli olduğu belirtilebilir.

103 SONUÇ Geçmişte bir "halı ülkesi" olarak bilinen Türkiye'de el halıcılığı son yıllarda ciddi bir gerileme içindedir. Gerçekten de Türkiye, dünya el halı pazarında eskiden önemli bir yere sahipti ve el halısı denince akla ilk gelen ülkelerden biriydi. Türkiye'nin el halıcılığı konusunda tarihten gelen bk bilgi birikimi ve dokumacılık kültürüne sahip olmasına ve sektörde önemli bir altyapımn mevcut olmasına rağmen, Türk el dokuma halı ve kilim sektörü sıkıntılı bir süreçten geçmektedir. Sıkıntının ve sorunların temelinde; Çin, Hindistan, Pakistan ve Nepal gibi Uzakdoğu ülkelerinin ucuz emeğe dayalı rekabetleri yatmaktadır. İşçilik başta olmak üzere bu ülkelerde maliyetlerin Türkiye'ye kıyasla çok düşük olmasından dolayı, Türk el dokuma halı ve kihm sektörü, hem iç pazarda, hem de dünya pazarlarında bu ülkelerle rekabet edememekte ve giderek rekabet gücünü kaybetmektedir. Hiç kuşku yok ki, sektörün rekabet gücünü azaltan daha pekçok sorun vardır. Bu ülkelerin zaman zaman geleneksel Türk modellerini ve desenlerini taklit etmesi, yerli el dokuma halıların kalitesinin giderek bozulması ve dünya pazarlarındaki kötü imaj, Türk halıcıların giderek imalatlarını maliyetlerin düşük olduğu Uzakdoğu ülkelerine kaydırması, bu ülkelerden yapılan ve hızla artan ithalat, AR-GE, tasanm ve markalaşma konusuna gereken önemin bugüne kadar verilmemiş olması, dünya pazarlannda tüketici tercihlerinin değişmesi, iç pazarın giderek daralması ve talebin makine halısına kayması, turistlere yönelik satışlann giderek azalması ve bu bağlamda yetersiz tamtım ve pazarlama faaliyetleri, sektörün günümüzde yüzyüze kaldığı sorunlardan birkaçıdır. Yaşanan sıkıntılar karşısında imalatçılann kaliteyi artırmalan ve markalaşmalan gerekirken, rekabet edebilmek adına giderek ucuz ve kalitesiz malzemelere yönelerek kaliteyi bozdular ve ayrıca özgün Türk desenleri ile markalaşmayı başaramadılar. Nitekim bugün, Türk el halıları, dünya pazarlarında bir dünya markası niteliğinde yer alamamaktadm Gelinen nokta itibariyle Türkiye'de el dokuma halı ve kilim imalatı önemli ölçüde azalmıştır. El halısının toplam halı ihracatı içindeki payı yıllar itibariyle sürekli düşüş göstermektedir. El halısı ihracatında düşüş yaşanırken, ithalatta ise artış yaşanmaktadır. Gerçekten de Türkiye'nin el dokuma halı ve kilim ithalatı son yıllarda giderek artmaktadır. Özellikle Uzakdoğu ülkelerinden yapılan el halı

104 ve kilim ithalatmda son yıllarda önemli bir artış görülmektedir. Hızla artan ithalat ve yöresel modellerin/desenlerin taklit edilmesinin önlenememesi nedeniyle, el halısı üretimi gittikçe azalmakta ve bugün geldiği nokta itibariyle sadece turizme bel bağlar bir konuma gelmiştir. Saha araştırması kapsamında yapılan yüzyüze görüşmelerde benzer sorunların dile getirilmesine rağmen, temelde iki farklı yaklaşımın ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Diğer bir deyişle, sektörün temsilcilerinin neredeyse tamamının sektörün sorunlan konusunda hemfikir olduklan söylenebilir. Yüzyüze görüşme yapılan kişilerin hemen hemen hepsi, Türk halı ve kilim sektörünün ciddi bir gerileme içinde olduğunu belirtmiştir. Aynca, Türkiye'de imalatın çok zorlaştığı ve giderek bitme noktasına geldiği de ifade edilmiştir. Fakat çözüm noktasında sektörde iki farklı görüşün egemen olduğu görülmüştür. Bu çerçevede, imalatçılarla imalatçı olmayıp halı ve kilim ticareti yapanların görüşleriyle sektöre yaklaşımlarının temelden farklı olduğu tespit edilmiştir. Halı ve kilim işine bir "Türk el sanatı" olarak bakanların görüşlerinin de imalatçıların görüşlerine yakın olduğu görülmüştür. Yapılan yüzyüze görüşmelerde, özellikle imalatçıların çok zor durumda ve derth olduklan gözlenmiştir. Bu çerçevede, imalatçılara göre, Türkiye, kültürünün bir parçası olan halıcılığı giderek kaybetmektedir. İmalatçılar, çoğunlukla kırsal kesimde, özellikle dağ köylerinde halı dokumacılığının önemli bir istihdam ve aileler için önemli bir "ek gelir kaynağı" olduğunu, fakat son yıllarda Uzakdoğu ülkelerinin ucuz hahlan ve artan halı ithalatı karşısında Türkiye'de halı imalatının giderek zorlaştığım ve önemli ölçüde azaldığım ifade etmişlerdir. Aynca, birçok hahcınm sektör değiştirdiği ya da ek iş yapmak zorunda kaldığı tespit edilmiştir. Bu görüşte olanlar, Uzakdoğu ülkelerinden ucuz el halısı ithalatının zorlaştınlmasım ve devletin Türk kültürünün bir parçası olan, önemli bir istihdam ve gelir kaynağı olan el halısı imalatını çeşitli teşvik ve önlemlerle desteklemesini istemişlerdir. İmalatçı olmayıp halı ve kilim ticareti yapanlara göre ise halı ve kilim, fakir, gelir seviyesi düşük ülkelerin işidir. Gerçekten de, ülke kalkındıkça, geliştikçe, gelir ve eğitim düzeyi yükseldikçe halı ve kilim dokumaya olan talep azalır. Ayrıca halı ve kilim, emek-yoğun bir üründür. Bu nedenle de, emeğin ucuz olduğu ülkelerde daha çok imal edilmesinin ekonomi biliminin kurallarına uygun olduğu ileri sürülebilir. Bu açıdan bakıldığında, ücretlerin nispeten yüksek olmasından dolayı Türkiye'de halı imalatının iktisadi olmadığı söylenebilir. Bu görüşü savunanlara göre, el dokuma halı ve kilim sektörünün Türkiye ekonomisinde önemli bir yeri yoktur. Gerçekten de, hah sektörünün ve ihracatımn

105 en iyi durumda olduğu 1980'li ve 90'lı yıllarda bile, halı ve kilim imalatının milli gelir ve halı ihracatının toplam ihracat içinde önemli bir yeri olmamıştır. Kaldı ki, günümüzde halı ve kilim sektörünün milli gelir ve toplam ihracat içindeki yeri çok daha önemsiz bir düzeydedir. Örneğin, 2007 yılında 107 milyar dolarlık toplam ihracat içinde el hahsı ihracatı ancak 145 milyon dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Kaldı ki, bu ihracatın önemli bir kısmı ithal edilen halıların ihraç edilmesinden oluşmaktadır. Bu çerçevede, halı ithalatının zorlaştırılmasının doğru olmadığı, çünkü ithal edilen halının büyük bir bölümünün turizm kanalıyla (turistlere satış yoluyla) yeniden ihraç edildiği ve bu ithal halıların Türkiye'ye döviz kazandırmanın yanında, istihdam ve katma değer yarattığı belirtilmiştir. Halı ve kilim ticareti yapanlara göre, mevcut kişi başı gelirle Türkiye'de el halısı imal etmek çok zordur. Ayrıca, bu maliyetlerle dünya pazarlarında rekabet etme şansı yoktur. Dolayısıyla, sektörü kurtarmaya çalışmanın rasyonel bir tarafının olmadığı ifade edilmiştir. Öte yandan, Türkiye bir halı ülkesi olmasına rağmen, Türkiye'de halı imalatına hiçbir zaman gerekli önemin verilmediği ve halı imalatçılarının kendilerini yenilemedikleri, günün şartlarına uydurmadıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca, Türkiye'nin el halısı konusunda Uzakdoğu ülkelerine göre bazı avantajlarının söz konusu ve Türkiye'nin kaliteli halı imal edip pahalı satma şansına sahip olduğu da ileri sürülmüştür. Ticari boyutuna girmeden kültürel/sanatsal boyutuyla Türkiye'de el halısı ve kilim imal etmenin daha doğru olacağını ifade edenler de olmuştur. Ayrıca, Türkiye'de el halısı imalatının yakında önemli ölçüde bitebileceği, fakat turizm var oldukça halı ticaretinin yapılacağı ağırlıklı görüş olarak ileri sürülmüştür. Gelinen noktada, halı konusunda Türkiye'nin kararını vermesi gerektiği, görüşme yapılan birçok kişi tarafından ifade edilmiştir. El dokuma halı ve kilim imalatı konusunda Türkiye'nin bir yol ayrımında olduğu söylenebilir. Türkiye, yüzyüze görüşmelerde öne çıkan ve yukarıda değinilen iki farklı yaklaşımdan hangisini seçeceğinin kararını vermek durumundadır. Buna göre, Türkiye, ya el dokuma halı ve kilimin büyük çaplı endüstriyel imalatından vazgeçip, sadece kültürel/sanatsal amaçlı imalatla yetinecek ya da devlet ve sektör, alacağı önlemler ve belirleyeceği politikalarla imalatın yeniden canlanmasını ve Türkiye'nin bu alanda var olmaya devam etmesini sağlayacaktır. Her iki yaklaşmıda da, Türkiye'de hah ve kilim ticaretinin devam edeceği söylenebilir. Öte yandan, Türk el halı ve kilim sektörünün standart ürünlerde ve klasik

106 desen-model-renklerde Uzakdoğu ülkelerinin ucuz haklarıyla rekabet etme şansı yoktur. Türkiye'nin rekabet edebilmesinin yolu kaliteyi yükseltmesi ve modaya uygun, markalaşmış ve katma değeri yüksek halılar imal etmesinden geçmektedir. Diğer bir deyişle, Türkiye'de imal edilen bir halının dünya pazarlarında rahatlıkla satılabilmesi için üst düzey, yani kaliteli bir halı olması gerekmektedir. Türkiye, hedef pazarların ihtiyacını belirleyerek, o pazarlara özgü ve tüketici taleplerine uygun yeni ürünler üretme yoluna gitmelidir. Türk el halı sektörü; eğer kaliteli, modaya uygun, desenlerin ve renklerin ön plana çıktığı halılar üretmeyi başarırsa, o zaman dünya pazarlarında Uzakdoğu ülkeleriyle rahatlıkla rekabet edebilir. Türkiye, ancak kaliteli halılar ve çok özel ürünler, butik ürünler imal ederek dünya halı pazarında var olmaya devam edebilir.

107 KAYNAKLAR AISA, Afghanistan Investment Opportunities with Regional Significance, Afghanistan Investment Support Agency, For the Regional Economic Cooperation Conference, New Delhi, November 18-19, AISA, Investing in Afghanistan: Business Opportunities in the Carpet Industry, Afghanistan Investment Support Agency, AISA, Support Market Business Opportunities, Subsector Analysis and Business Plan Development/ North & NE/ Economic Viability & Technical Feasibility, Afghanistan Investment Support Agency, December 07, http: //www. ais a. org. af Akkuş, 1., Türkiye'de El Dokuması Hahcıhğm Günümüzdeki Durumuna Yönelik Rapor, Yaymlanmamış makale. Alkan, F, Dünya Hah Pazarları ve Türkiye'nin Durum Tespiti, İTKİB AR- GE ve Mevzuat Şubesi, AJkan, F, "Türk Hah Sektörü'nün 2006 Ocak-Eylül Dönemi İlıracat Performans Değerlendirmesi", Halı (Sektör Dergisi), Sayı: 16. Avcular, M. E., "Türk Halıcılığı ve Sektörel Sorunlar", Gümrük Dünyası Dergisi, Sayı: 44, Bakhshandeh, E., "Persian Carpets", Septemper 12, 2006, Banwal, O. A. B., Status and Prospects for Afghanistan's Industries: Sectoral Study on Handy-crafts with Emphasis on Carpet Weaving, KAS-Office, Kabul, Bazargani, B., "The Status of Carpet in Iran's Economy", The Institute for Commercial Studies & Research Magazine, No. 120, August Bier, C, "Carpets and History", Saudi Aramco World, May/June 1989, p.8-15, CFNA, State and Outlook of China's Hand-made Carpet Industry, CFNA Pubhcation, Year No. 1,2006, mag_detail_detail. j sp?id=67895 CFNA, Sub-Chamber of Carpet, shxx_fhcy.jsp?fid=64&fname=subchamber%20of %20Carpet&channelnum=6. "China Carpet Industry Overview", Çağlar, N., "Hereke ve İsparta El Dokuma Halılarının Farklılaşımları", Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 9, Kasım 2005, ss

108 Çakıroğlu, D., Çin Ülke Raporu, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, DTM, Dünyada ve Türkiye'de El Halıcılığı Sektörü, El Halıcılığı 3. Çahşma Gmbu Toplantısı, Dış Ticaret Müsteşarhğı, İhracat Genel Müdürlüğü, 25 Ocak Emek, A., Halı Dış Pazar Araştırması, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara, D'Essence, T, "The Indian Clusters: An Overview of the Carpet Industry", White Paper Series on Carpet Industry. Government of India Ministry of Textiles, Report of The Working Group on Textiles & Jute Industry for The Eleventh Five Year Plan ( ). Görgünay, N., Doğu Yöresi Halıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: 163, Sanat Dizisi: 23. Halı, "Bünyan Halıları: Bünyan Halılarında Renkler ve Kök Boyası", Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 8, Eylül 2005, ss Halı, "Devletin Hah Sektöründeki Büyük Yatırımı: Sümer Halı" (Sümer Hah Genel Müdürü Fahrettin Kayıpmaz ile yapılan röportaj). Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 1, Sayı: 4, Aralık 2004, ss Halı, "Dünya Markası Olmalıyız" (Sümer Halı Genel Müdürü Fahrettin Kayıpmaz ile yapılan röportaj). Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 8, Eylül 2005, ss Halı, "Hah ve Kilim Dokumacıhğmm Tarihi", Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 1, Sayı: 4, Aralık 2004, ss Hah, "Hereke Hahcılar Demeği", Hah (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 8, Eylül 2005, ss Halı, "Hereke Halısı Marka Olarak Dünya ile Rekabet Ediyor" (Hereke Halıcılar Demeği Başkanı Erhan Ör ile yapılan röportaj), Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 8, Eylül 2005, ss Hah, "Hint Hahlan", Hah (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 9, Kasım 2005, ss Halı, "İthalattaki Yeni Kararlar Kalitesizliği Önledi" (Hah İmalatçısı Lütfi Ertekin ile yapılan röportaj). Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 2, Sayı: 9, Kasım 2005, ss Halı Dergisi, 23. Sayı Haberleri, dergi/23/ice.htm.

109 Hoang, M. H., Persian Rugs, TED Case Studies, Number 764, Fall 2004 (November 18,2004), "Indian carpets look for European spread", June 16, 2008, /jun/16carpet.htm Iran Commerce, "Production and Export of Hand-woven Carpets",,. Iran Daily, June 9, İGEME, Machine-Made Carpet Industry in Turkey, Export Promotion Center of Turkey, Ankara, ÎTKÎB, Hall Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2007, İTKİB Genel Sekreterliği AR-GE ve Mevzuat Şubesi, Ocak 2008, 07_ocak_aralik_hali_performans,pdf İTKİB, Hah Sektörünün Yıllık İhracat Performans Değerlendirmesi 2006, İTKİB Genel Sekreterliği AR-GE ve Mevzuat Şubesi, Ocak 2007, ak_aralik_hali_performans.pdf İTKİB, Halı Sektörünün 2003 Yılı İhracat Performans Değerlendirmesi, Keshavarzian, A., Bazaar and State in Iran, Cambridge University Press, New York, Konya Ticaret Odası, Hindistan Cumhuriyet Ülke Raporu, Etüd -Araştırma Servisi, Mart Konya Ticaret Odası, Ülke Raporu Çin Halk Cumhuriyeti, Etüd - Araştmna Servisi, 2006,. Kurata, P, Afghanistan Carpet Industry Prepares for Global Market, October 10, Lister, S. ve Pain, A., "Trading in Power: The Politics of Free Markets in Afghanistan", Briefing Paper Series, AREU (Afghanistan Research and Evaluation Unit), June McCord, M. T, An Analysis of Business Opportunities within Afghanistan's Carpet Sector, The McCord Group, May MIGA, Investment Horizons: Afghanistan, MIGA (World Bank Group Multilateral Investment Guarantee Agency), Washington, 2005.

110 Ministıy of Commerce of the People's Republic of China- MOFCOM, "China's Carpet Exports up with Price down from Jan.-Apr., 2007", June 14, 2007, Ministery of External Affairs Government of India, India in Business, ITP Division, Ministry of Textiles Annual Report , Chapter VIII, The Wool and Woolen Textiles Industry,. Noury, M. S., "First Iranians Who Introduced the Art of Carpet Weaving", February 3, 2006, Oruç, Ş., Hindistan Ülke Raporu, Ülke No: 664, İstanbul Ticaret Odası, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Şubesi, Güncellenme Tarihi: 13 Mart Ölmez, F. N. ve Akkuş, İ., "El Dokuması Halıcılığın Sürdürülebilirliğine İthalatın Etkileri", Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu, Kasım 2006, İzmir. Ölmez, R N. ve Akkuş, İ., "İsparta'da Halıcılık Sektörü 2005 Yılı Genel Durum Raporu", Yayınlanmamış makale. Pain, A. ve Ali, M., "Understanding Markets in Afghanistan: A Case Study of Carpets and the Andkhoy Carpet Market", Case Studies Series, Petry, M. ve Xinping, W., USD A Foreign Agricultural Service, Gain Report Number CH7012, , ttp:// doc. Sevim, Ü. ve Emek, A., Halı Sanayi, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara, Sevim, Ü. ve Emek, A., "İhracatçının Yüzü Halıyla Gülüyor", Halı (Sektör Dergisi), Yıl: 3, Sayı: 15, Kasım 2006, ss SME Times, "Carpet Industry Should Be Tax and VAT Free: CEPC", April 25, 2008, Sobhe, K., "", Monday, May 12, 2008,. Srivastava, S. ve Goswami, K. K., "Handmade Carpets: The Potential for Socio-economic Growth", The Innovation Journal: The Public Sector Innovation Journal, Volume 12(2), 2007, Article 5. Sürek, Ş., "Halıcılık Sektörünün Kurtuluşu Markalaşma ve Desen Devriminde", i?^/^ra^^ Gazetesi,

111 The Economist, Country Briefings China, Factsheet, July 3, 2008, Türk Halıcılık Vakfı, Türk Hahcıhk PaneU, İstanbul, Uşak Ticaret ve Sanayi Odası, UŞAK: Sanayi, Kültür ve Tarih, Uşak, UNCTAD, UNCTAD Handbook of Statistics, United Nations Conference on Trade and Development, Manuel UNCTAD, World Investment Report 2007, Transnational Corporations Extractive Industries and Development, United Nations Conference on Trade and Development Country Fact Sheet: China. UNCTAD, World Investment Report 2007, Transnational Corporations Extractive Industries and Development, United Nations Conference On Trade and Development, Country Fact Sheet: India. United Nations, Directory of Trade and Investment-Related Organizations of Developing Countries and Areas in Asia and the Pacific, Economic and Social Commission For Asia and Pacific, U.S. Commercial Service, Doing Business in Afghanistan: A Country Commercial Guide for U.S. Companies, U.S. & Foreign Commercial Service and U.S. Department of State, US AID, Growth Strategy and Action Plan for the Carpet Cluster of Afghanistan, Afghanistan Carpet Committee, OTF Group, Kabul, April US AID, Constraints and Opportunities in Marketing Carpets, Afghanistan Carpet Committee, OTF Group, November World Bank, The Investment Climate in Afghanistan: Exploiting Opportunities in an Uncertain Environment, Finance and Private Sector, South Asia Region, Official Draft, December "Iran: Carpet stands first in non-oil exports", October 15, 2007, ne wsdetails. aspx?ne ws_id= "Iran: Persian carpets losing their sheen", December 31, 2007, newsdetails.aspx?news_id= "Carpet sector to create trademark for its exclusive designs". May 26, 2008, wsdetails. aspx?ne ws_id=56837.

112 YARARLANILAN İNTERNET SİTELERİ VE ADRESLERİ http: //www. iict. ac. in/http: //www. imf. org www. indemb as sy. org. tr/html/hindistanda_is. doc. http: //www. stats. gov. cn/english/ http: //www. wikipedia. org

113 EK: ANKET FORMU (İNGİLİZCE'DEN ÇEVİRİ) Türk El Dokuma Halı ve Kilim Sektörü Hakkında Anket Çalışması Bu anket çalışması, İstanbul Ticaret Odası adına hazırlanan 'Türkiye Halı ve Kilim Sektör Profili" adh araştırma için yapılmakta ve Türkiye'yi ziyaret eden yabancıların Türk el dokuma halı ve kilim sektörü hakkındaki düşüncelerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Araştırmamn doğru sonuçlar vermesinin sizlerin aşağıdaki kısa sorulan içtenlikle cevaplamanıza bağlı olduğunu hatırlatır, ilgi ve katkılannızdan dolayı şimdiden teşekkür ederiz. Doç. Dr. Mehmet Hüseyin Bilgin ve Arş. Gör. Ender Demir 1-) Hangi ülke vatandaşısınız? 2-) Daha önce Türkiye'de bulundunuz mu? Hayır İkez 2 kez 2'den fazla 3-) Türk el hahlanm hiç duydunuz mu? Evet ı ı Hayır 4-) Türk el halıları hakkında yeterli bilgiye sahip olduğunuzu düşünüyor musunuz? Evet Hayır 5-) Hiç Türk el hahsı satın aldınız mı? Evet Hayır Hayır ama almayı düşünüyorum

114 6-) Size göre Türk el halılarının en önemli özellikleri nelerdir? (Birden fazla seçeneği işaretleyebiursiniz). Renkler Kalite Tasarım İşçilik Fiyat Tarihi-kültürel boyut Diğer. 7-) BUdiğiniz Türk el halı markası var mı? Evet Hayır 8-) Türk el halılarının fiyatı konusunda ne düşünüyorsunuz? Ucuz Makul Pahalı 9-) Türk el halılarının en önemli sorunları nelerdir? (Birden fazla seçeneği işaretleyebilirsiniz). Kötü imaj Yüksek Fiyat Taklit edilmesi Satıcılara olan güvensizlik Satıcı davranışı Di&er. 10-) El dokuma hah ve küim sektörünün rekabet gücünü artırmak için Türkiye ne yapmalıdır? (Birden fazla seçeneği işaretleyebilirsiniz). Markalaşmalı Türk halılarının taklit edilmesini engellemeli Daha çok tanıtım-reklam yapmalı Halı piyasasını düzenlemeli ve denetlemeli Diğer. Yorumlar:

115 İTO YAYINLARI (2008) Türkiye'nin Küreselleşmesi Fırsatlar ve Tehditler (3 cilt) İnternet Üzerinde Hukuki Yükümlülükler Bilişim Suçları Avrupa Birliği'ne Uyum Sürecinde Otomotiv Sektörü Rehberi Türkiye'de KOBİ'lerin BASEL Il'ye Uyum Süreci ve Öneriler Orta Asya'da Girişimcilik: Fırsatlar, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Lonca'dan Oda'ya Nadir Eserler Katalogu Organik Pamuk ve Tekstil Sanayii İş Dünyasına Yönelik Bilgi Merkezleri İstanbul Ticaret Odası Görev ve Hizmetler Uluslararası Hizmet Ticaretinde Gelişmekte Olan Ülkeler ve Türkiye İstanbul'da Şiddet ve Şiddetin Sosyolojik Arka Planı İhracat Yönelimli Yabancı Yatırım Ortamı: Karşılaştırmalı Bir Analiz ve Politika Önerileri AB ve Diğer Uluslararası Birlikler ile İlişkilerde Türkiye'nin Seçenekleri (2 cilt) Yöneticilerin Toplantı Yönetimi Becerileri ve Çalışanların Kararlara Katılma Düzeyleri Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi Yöneticilerin Liderlik Stilleri, Değişim Yönetimi ve Ekip Çalışması Arasındaki İlişkilerin Çok Yönlü Olarak Değerlendirilmesi Kozmetik, Güzellik ve Itriyat Sektörünün Sorunları, Çözüm Önerileri ve Geleceği Fiyat İndeksleri Öğrenci Yönetmehği Yeni Başlayanlar İçin Tüccarlığın Prensipleri Dersaadet / İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası'nda Kayıtlı Olan Banker, Tüccar ve Komisyoncuların İsimleri İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası Sigortacılık Yasası, Yeni Yönetmelikler, Yeteriilik Belgesi ve Levhalar Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelere Yönelik Vergi Teşvik Politikası Küreselleşme Sürecinde Rekabet Gücünün Artırılması ve Türkiye'de KOBÎ'ler Sigorta Sektörünün, Sigorta Düzenleme ve Denetleme Yasasından Beklentileri ve Vergi Problemleri Türkiye'de Sınır Ticaretinin Gelişimi ve Mevcut Durumu Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun Eksik ve Aksak Yönleri ile Tadiline İlişkin Çözüm Önerileri Teknik Eğitim Fakülteleri Araştırması Meslek Yüksek OkuUan Araştırması Solvent ve Baz Yağların Kullanımına Yönelik Karşılaşılan Sektör Sorunları Enerji ve Çevre Uyumu Dünyada Türkiye ve İstanbul (Broşür) Turkey & İstanbul in the Worid (broşür) Türkiye'de Kongre Turizmini Geliştirme İmkanları Sahra Altı Ülkeleri Pazar Araştırması: Senegal, Mah, Fildişi Sahih, Gana

116 Avrupa Birliği Vergi Sisteminde Gelişmeler Osmanlı Misafirperverliği ve Avrupa'daki Yankıları (2.baskı) Soruda Reach: AB'nin Yeni Kimyasallar Stratejisi Mikroenerji santralleri AB ve Türkiye'de Sosyal Diyalogun Gelişimi îş Makinası Tescil Belgesi İşlemleri Milano Ulusal ve Uluslararası Tahkim Odası Tahkim Kuralları Makro Ekonomik Göstergeler Kamu İhale Kanunu'na Göre Sağlık ve İnşaat Sektörlerinde Teklif Hazırlama ve Sözleşme Yönetimi Rakamlarla İstanbul Ekonomisi istanbul in Figures Rakamlarla İstanbul Ekonomisi (Arapça) Rakamlarla İstanbul Ekonomisi (Rusça) Türk Yan Sanayi Borsası Üye Profili Araştırması Türk Bankacılık Sektöründe Yabancılaşma: Risk mi, Fırsat mı? Uluslararası Finans Merkezi Olarak İstanbul'un Yapılanması ve Finans Kümelenmesi Taşınmaz Kültürel Miras Yönetimi ve Mali Teşvikler Uluslararası Ticarette Risk Yönetimi Bavul Ticareti ile Başlayan Tekstil Dış Ticaretinin Sorunları ve Çözüme Yönelik Beklentileri İstanbul'da Gayrimenkul Pazarı Türkiye Ekonomisinde Son Yıllarda Yaşanan Yüksek Oranlı Büyüme Rakamlannm İç Piyasa Üzerindeki Etkileri Türkiye'de Katıhm Bankacıhğı Somlarla Açıklamalı Güncel Kambiyo Mevzuatı Türkiye'de Yayın Hayatı (Türkçe) Türkiye'de Yayın Hayatı (İngilizce) Türkiye'de Yayın Hayatı (Almanca) Rakamlarla Türkiye Ekonomisi (Türkçe) Rakamlarla Türkiye Ekonomisi (İngilizce) Yer-Yüzey, Havuz Suyu Kimyasalları Mevzuat, Sorunları ve Çözüm Önerileri Yılı İstanbul Küçük Sanayi Kapasite Kullanım Araştırması Türk Tekstilinin Altyapısının Yaşaması için Alınması Gereken Önlem ve Çözümler Bir Zamanlar İstanbul: Şehir Mektupları Hamdım...Çizdim,..:Mesnevi'den Çizgiler İçin 13 Genç Fikiro Ocak itibariyle. Not: 2004 yılı ve sonrası çıkan bütün yayınlarımıza internet sitemizden tam metin olarak ücretsiz ulaşılabilmektedir.

117

118