CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES VOL.9-OCTOBER-2017 BOZKIR TÜRK KÜLTÜRÜNDE ALTININ ORTAYA ÇIKIŞI VE İŞLENİP YAYILMASI

Transkript

1 BOZKIR TÜRK KÜLTÜRÜNDE ALTININ ORTAYA ÇIKIŞI VE İŞLENİP YAYILMASI Kürşat KOÇAK Özet Doğada az bulunan altının diğer metallere göre daha kolay dövülüp işlenebilir olması insanoğlunun dikkatini çekmiştir. Bozkır kültüründe de en yaygın kullanılan madenlerden birisi belki de üçüncüsü altındır. Altının doğada parça şeklinde ilk olarak bulunuşundan sonra kolay işlenmesi ve şekil verilmesinden dolayı bozkır insanlarının dikkatini çekmiştir. Fakat nadir oluşu ve de sarı parlaklığının göz alıcı olması onu değerli kılmış ve bu değerinden dolayı hükümdar ve üst yönetici zümrenin bol kullanmasına sebep olmuştur. Bozkır kültüründe yaygın olarak kullanılan altın çeşitli takı ve süs eşyaları yapımında bol olarak kullanılmıştır. Özellikle altın kolye, bilezik, küpe, altın tasvir işlenmiş levhalar, altın varakla kaplı tunç küpeler, ince altın yapraktan hazırlanmış takılar, altın boncuklar, altın kaplama kabzalı kılıç, hançer vb silahlar, yine altın levha kaplamalı kalkanlar yapılmıştır. Bunların dışında hayvan üslubu eserlerde altın yaprak kaplı ahşap oyma levhalarda Türk bozkır halkının kullandıkları çok çeşitli madeni eserler ve at koşum takımına ait parçalar, kemer tokaları, savaş aletleri, giysi süsleme eşyalarında altın metali kullanılmıştır. Anahtar Kelime: Bozkır, Altın, Metal GOLD (DISCOVERING, HAMMERING, SPREADING) IN TURKISH STEPPE CULTURE Abstract Gold found rarely in natüre, has always been attractive for human being because of it can be easily, hammered and worked on. One of the most common used metals, probably the third one, is gold in steppe culture. It attracted a great deal of attraction after it is discovered in natüre fragmentally. However because of it rarity and bright glamorous yellow color and precious it was used by the ruler and senior buteaucrats. It was commonly used for jewelvery and arnaments in steppe culture. Especially necklaces, bracelets, earrings, plagues with images, gold leaf bronze earring, jewelleries made of thin gold leaves, gold beads, sword with gold handle dagger and other weapons, also gilded shields were made of gold. Moreover it was used for trinketry, war instruments, belt buckles, properties of gallop, and used in animal style works wood carving plaques, and various metal works commonly used by Steppe Turkısh people. Key Words: Steppe, Gold, Metals Giriş Bozkır kültüründe en yaygın kullanılan madenlerden birisi belki de üçüncüsü altındır. Altının doğada parça şeklinde ilk olarak bulunuşundan sonra kolay işlenmesi ve şekil verilmesinden dolayı insanların dikkatini çekmiştir. Nadir oluşu ve de sarı parlaklığının göz alıcı olması da onu değerli kılmıştır. Bozkır kültüründe altın süs eşyası olarak yaygın biçimde kullanılmıştır. Özellikle altın kolye, bilezik, küpe, altın tasvir işlenmiş levhalar, altın varakla kaplı tunç küpeler, ince altın yapraktan hazırlanmış takılar, altın boncuklar, altın kaplama kabzalı kılıç, hançer vb silahlar, yine altın levha kaplamalı kalkanlar yapılmıştır. Yrd. Doç. Dr. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. kocakkursat@nevsehir.edu.tr 275

2 Bunların dışında hayvan üslubu eserlerde altın yaprak kaplı ahşap oyma levhalarda Türk bozkır halkının kullandıkları çok çeşitli madeni eserler, plakadan yapılmış pullar ve at koşum takımına ait parçalar, kemer tokaları, savaş aletleri, giysi süsleme eşyalarında altın metali kullanılmıştır. Orta Asya dağ vadi ve nehir yataklarında altın madenlerinin bolca bulunması da altını bozkır kültüründe önemli kılmıştır. Esik Kurganı, Türklerin maden sanatının ileri bir seviyesini göstermektedir; Erkek cesedinin başlığı, kaftanı, çizmeleri tümüyle altın plakalarla kaplanmış olarak ele geçirilmiştir (Oktay, 2013, s. 43). Ayrıca altın diğer metal veya ahşap üzerine aplik edilmek suretiyle kullanılmıştır. Yine tunç iskelet üzerine altın kaplama da yapılmıştır. Doğada yaygın olarak bulunan altın Yakın Doğu da ilk keşfedilen ve işlenen madenlerden biridir. Keşif tarihi bilinmeyen altının, M.Ö. beşinci hatta altıncı binden itibaren ufak süs eşyalarında kullanıldığı tahmin edilmektedir. Yumuşak sarı renkli bu madeni tarihte ilk kez kullananların Sümerler olduğu düşünülmektedir. Simgesi Au ve atom sayısı 79 dur. Yumuşak maden olan altının paslanmama özelliği vardır ve 1064 derecede erimektedir. M.Ö. 700 lerde altın para, altını zenginlik olarak benimsetmişti. Altın, dağ ırmaklarının yataklarında, alüvyon birikintileri arasında, ufak külçecikler veya kırıntılar halinde bulunur. Pas tutmayan altın, rengi ve parlaklığı nedeniyle kolayca göze çarpar. Bu maden, dere yataklarından başka, kuvars kayaların içinde damar halinde mevcuttur. Kayalardaki altını elde etmek için, kaya parçaları önce çekiçle topraklar halinde ufalanır, sonra topraklar dövülerek toz haline getirilir. Altın ve diğer maddelerin karışımı olan bu toz, sığ tablalarda, çok yavaş akan bir suyun altında yıkanır. Altın ağır olduğu için dibe çöker, üste çıkan diğer maddeler ise, suyla akıp gider (Bakır, 2002, s. 24). Altın saf bir madde değildir; bu madenin içinde her zaman doğal olarak bir miktar gümüş, bakır ve demir gibi madenler yer alır. Altını saflaştırma yöntemlerinin başında kupelasyon yani altını özel bir potada kurşunla eriterek ayırma işlemi gelmektedir (Oktay, 2013, s. 57). Altın yumuşaklığından dolayı kolayca dövülüp şekillendirilebilmektedir. Eski Türk madencileri bakırdan başka altın dahi çıkarıyorlardı. Bakır, altın gibi madenleri yerden çıkarmasını bildikleri gibi, Türklerin madenleri eritme usullerini de bildikleri gösteren eserler de çoktur. Kırgız steplerinde maden eritmeye mahsus fırınlar bulunmuştur (Arsal, 2014, s. 29). Eritilen madenler büyük ihtimalle kil veya ahşap kalıplara dökülerek şekil verilmiş olmalıdır. Altın Orta Asya da özellikle Kazakistan da ve Altay bölgesinde önemli miktarda bulunmaktaydı. Demir ve bronz bozkır kültüründe bilhassa silah ve günlük araçların yapımında bol miktarda kullanılmaktayken altın, daha çok kıymetli eserlerin yapımında, süs ve süsleme malzemesi olarak kullanılmaktaydı. Karasuk kültürüyle yakından bağlantıları olan Yenisey ile Obi ırmaklarının güneyinde ve batısında, Orta Kazakistan da (Dındıbayev gömü alanı) ve Urallarda (Tagisken) bulunan kalıntılar dikkate değerdir. İçlerinde çatlak yerleri altın klipslerle tutturulmuş kaplar bulunmuştur (Okladnikov, 2000, s. 127). Yenisey bölgesinde, Andronova kültürü, Altay dağları na nispeten geç görülmüştür. Bu devirde Altaylarda çok kudretli ve zengin bir hayatın varlığı düşünülmektedir. Bakır ve bronz eserler tamamen veya kısmen altın plaklar ile kaplanmıştır. Altay da bulunan eserler şekil bakımından Kazakistan a motif bakımından Yenisey e benzemektedir. Altayların kendilerine ait özellikleri, bıçaklar, bilezikler, yüzükler (Ögel, 1991, s ) gibi eserlerinde görülüyor. Altay bölgesi M.Ö. ikinci binlerde altın endüstrisinin merkeziydi. Altaylar da hala bu çağda Afenesyava tesirleri devam ediyordu. Andronova kültürü ile Orta Asya da büyük bir ırk değişimi meydana geldi. Andronova ırkı denen bu insanlar, Altaylılar ile akrabaydı. Altay Dağları, Semireçi ve Tanrı Dağları bölgesi daima kültür tesirleri altındaydı (Ögel, 1991, s. 23). Andronova kültüründe: M.Ö yılları arasında Sibirya da ise altın eserlere bu dönemde rastlanmaktadır (Ögel, 1991, s. 25). Sibirya da Vavilonka buluntuları Semipalatinsk in doğusunda idi yılında Rudenko tarafından kazılmıştır. Burada bulunan tellerle örülmüş bileziklerle, altından yapılmış bir kuşbaşı tezyinatı daha ziyade Çin ve Ordos üslubunu hatırlatıyordu (Ögel, 1991, s. 37). Andronovo kültürünün bir varyantı sayılabilecek Tanrı Dağları kültür bölgesinde ortaya çıkarılmış mezarlarda, büyük taş parçalarından yapılmış bir dikdörtgen kuşatma duvarı bulunmaktadır. Bu mezarlarda altın levha ile kaplanmış tunç veya gümüşten yapılma küpeler ve tunç bilezikler de bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s. 94) 276

3 Kuzey ve Orta Kafkasya İskit Bölgesinde Altın Madeni: İskitlerin hâkim olduğu Güney Rusya toprakları hem kereste hem de buğday yönünden zengindi. Bu ticaretten elde edilen kâr İskitlere çeşitli altın objelere sahip olmaya yetecek maddi rahatlık getirmiştir. Bu eserlerin ham maddesi olan altın Ural, Tien Shan ve Altay ırmaklarından elde edilmiştir (Eroğlu, 2014, s. 16). İskitlerde el sanatlarının gelişmiş olması özellikle hayvan üslubunu bulup onu mükemmelleştirmiş olmaları altını bulup işlemelerini de kolaylaştırmıştır. İskitlere ait olduğu düşünülen hükümdar ve soylulara ait büyük kurganlardan önemli miktarda altın veya altın süslemeli eşya çıkmaktadır. Örneğin çok eski devirlere tarihlenen Güney Rusya Kuban bölgesinde Maikop Kurganında M.Ö yıllarına tarihlenen tente direğini süsleyen altından yapılmış boğa figürü bulunmuştur (Baumer, 2012, s. 90). Kafkasya nın Kral Mezarları olarak ifade edilebilecek Maykop Tümülüslerinin açılan ilk örneği, içerisinde çok zengin sanat ve kültür eşyasının elde edildiği 11m yüksekliğinde bir mezar idi. Daha sonraları, Novosvobodnaya ya yakın olan Klady denilen yerde, bölge yöneticileri ve ailelerini barındıran bir mezarlıktaki 31 numaralı Tümülüs te taştan inşa edilmiş iki odadan ibaret bir defin yeri bulunmuştur. Birinci oda zengin eşyalarıyla yönetici bir erkeğe ikinci oda ise daha gösterişsiz eşyalarıyla bir kadına aittir. Cesedin yanında tahmini M.Ö yıllarına ait kıymetli eşyalar bulunmuştur. Burada altın çubuklar, altın ya da gümüş küçük boğa figürlerinin bulunduğu gümüş bir boru, altın boncuklar, turkuaz, akik, altın gömlek düğmeleri, gümüş ve altından delikli diskler, altın telden halkalar bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s ). Dünya bozkır kültür tarihine geçen en önemli buluntular hem miktar hem sanat bakımından Arjan Kurganı buluntularıdır. Arzan (Arjan/Arcan) II kurganı, Tuva özerk cumhuriyetinde bulunan ve Rus ve Alman ortak ekibi tarafından 2001 yılında kazılmıştır. Bu kurganlar İskitlere mal edilmiştir fakat Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu Hun mezarları da olabileceğini belirtmiştir. Karbon testlerine göre M.Ö. 7. yüzyıla ait olabileceğini araştırmacılar öne sürmüştür. Yığma tepenin altında mezar odasının 14 metre yanında hırsızları yanıltmak için yapılmış olduğu söylenen iki iskelet ve 20 kg kadar olan altın eşyaların bulunduğu ahşap tonoz şeklinde asıl defin odası bulundu. Kurganın yüzeyinden 4 m aşağıda bulunan ağaçtan inşa edilmiş defin odasında Andronovo kültüründen beri uygulanan bir geleneğe göre yan yatırılmış kırklı yaşlarda erkek ve otuzlu yaşlarda kadının yanında altın göğüslükler, boyları 30 cm olan iki adet altın hotoz iğnesi, altın kaplamalı hançerler ele geçti. Kurganda çoğunluğu yırtıcı hayvanlara ve yaban domuzlarına ait tasvirlerin bulunduğu 5700 parça eser ortaya çıkarıldı (Çoruhlu, 2016, s ). Şilikti kurganları Kazakistan da Saka kültürü çerçevesinde ele alınan Şiliktı; Chilikty bir hükümdar mezarlığıdır. S.S. Çernikov diğer İskit-Saka eserlerinden yola çıkarak Altın Kurganı diye anılan bu kurganı M.Ö. VII.-VI. yüzyıla tarihlendirmiştir. Kurgan soyulmasına rağmen 4325 adet altın eser bulunmuştur. Bunların arasında 153 adet leopar şeklinde broş, 36 adet altın kartal formunda plaka, 20 adet geyik şeklinde levha, kurt yavrusu-ayı, büyük argalı koyun figürlü 39 plaka, 1 adet beş kollu yıldız, 23 adet çan şeklinde süs, 7 adet kısa altın tel, 141 adet küçük boyutlu yarım küre formunda sarkaç, 2835 adet küçük boyutta lehimli kulplu bardak şeklinde sarkaç, 223 borumsu inci, 743 adet halka biçiminde inci ve küçük kenet bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s ). Karadenizin kuzeyindeki Kuban nehri havzasındaki Kelermes kurganı 41 metrekareden 114 metrekare boyutunda ve aşağı yukarı mö 7. Yüzyılın sonlarına aittir. Kelermes kurganında bulunan sıra dışı sanatsal eserler arasında üç altın diadem bulunmuştur. Bunlardan başka İyon tasvirler bulunan altın kâse, İskit hayvan üslubu ile dekore edilmiş sanat eserleri ki içinde hayvan üslubu ile kaplı (gortytus) ok kılıfı, topuzlar ve altın panter kaplı kalkan bulunmuştur (Petrenko, 1995, s. 9-10). Yine bu bölge Karadeniz in Kuzeyindeki Kuban nehri havzasındaki Kelermes, Nartan ve Krasnoye Znamya kurganları zengin buluntuları ile M.Ö. 7. Yüzyıla tarihlendirilmektedir. Bu zengin kurganlardan kalkanlar, yoğun altın plakalar ve hayvan üslubu tasvir edilmiştir (Petrenko, 1995, s. 15). M.Ö. 5. ve 4. yüzyıllarda İskit kurganları çoğu 3 ila 21 metre yükseklikte ve 30 metreden 350 metreye kadar genişlik çapta ölçülmüştür. Aşağı Dinyeper nehrinde yaklaşık otuz adet bu tür kurganın varlığı bilinmektedir. Chertomlyk Kurgan ında çok zengin bir hediye koleksiyonu bulunmuştur. Bu koleksiyon 250 adet eseri ihtiva etmektedir. Sayısız bronz ve altın dizgin süslemeleri, eğer takımı kalıntıları, on adet bronz topuz ve pek çok ok ucu bulunmuştur (Melyukova 277

4 A. I., 1995, s. 36) yılında, Rusya nın genel valisi A.P. Melgunov un yönetiminde bir ekip, Mel hunivs yi Kurganı olarak tanınan eski Ielysavethrad (şimdiki Kirovohrad Ukrayna) yakınındaki kurganı keşfederek burada çeşitli çalışmalar yaptı. Bir altın kılıç kını, 17 kartal dekorlu altın kemer plakası, bir altın diadem ile birçok eser ortaya çıkarıldı (Çoruhlu, 2016, s. 60). Aleksandropolis Kurganı, Ukrayna da Pontik İskitya denilen yerde bulunan ve M.Ö. III. yüzyıla ait olduğu tahmin edilen Oleksandropol sky Kurganında kazılar sonucunda çıkartılmış defin odası içerisinde üç adet ceset bulunmuştur. Burada ayrıca at definleri bulunmuştur. Bu atların bir tanesi kendine ait ayrı bir mezarda, 15 tanesi ise bir yeraltı dehlizinde gömülmüş vaziyette idi ve hemen hepsi altın, gümüş ve tunç koşum takımlarına sahipti (Çoruhlu, 2016, s. 323). Kul Oba Kurganı Kerç yakınındaki Pantikapea nekropolünde tesadüfen bulunan kurgan 1830 yılında kazıldı. İskit soylusu savaşcıya ait mezardan birçok altın eser çıktı. İskit soylusunun yanındaki kadın iskeletinin altın başlığı, arslan tasvirli altın kolyesi ve altın bilezikleri bulunan kadının dizleri arasında İskit yaşamından sahnelerin bulunduğu küre şeklinde altın bir kap bulunmaktaydı. Mezarda kadın ve erkek iskeletlerinin ayak ucunda bir muhafız olduğu kabul edilebilecek, elbisesi altın levhalarla kaplı mızrağı bulunan bir insan cesedi daha bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s ). Karadeniz in kuzeyindeki Dinyester nehri havzasındaki M.Ö Yüzyıla tarihlenen İskit kurganları bulunmaktadır. Bunlar arasında Solocha kurganı gibi kral kurganları da bulunmaktadır. Bu kurganlarda ölü yemeğinden artan altından yapılmış lüks şölen kapları bulunmuştur (Grakov, 2006, s ). Solokha kurganları M.Ö. V. yüzyılın sonu yada IV. yüzyılın ilk yarısına ait olarak kabul edilmektedir. Bu İskit kurganı yağma edilmiştir fakat değerli bir eşsiz altın tarak bulunmuştur. Kurganın güneybatı bölümünde katakomp şeklinde ikinci bir mezar vardı. Cesedin elbisesi üzerinde sıçrayan dağ keçisi tasviri bulunan altın levhalar dikilmişti. Sağ tarafında hayvan üslubunda hayvan mücadele sahnesinin bulunduğu altın bir bıçak vardı. (Çoruhlu, 2016, s ; B.N.Grakov, 2006, s. 134). İskitlere ait Dnyeper nehri havzasında dokuz adet mezarlıkta 534 adet mezar bulunmuştur. Bunlar içerisinde bey mezarları da bulunmakta ve M.Ö. beşinci yüzyıla kadar tarihlenmektedir. Bu mezarlardan çıkan atlarla beraber gömülmüş sanat eseri olan gümüş, altın ve bronz hayvan üslubu ile dekore edilmiş dizgin takımları çıkmıştır (Melyukova A. I., 1995, s. 44). 1. Fotoğraf: Çar I. Peter in Sibirya koleksiyonundan nerden geldiği bilinmeyen ve M.Ö. 5. ve 4. yüzyıla ait altın sorguç St. Petersburg Hermitaj devlet müzesinde bulunmaktadır. Bu eser yırtıcı bir kuşun avı dağ keçisini pençeleri ile saldırısını tasvir etmektedir (Baumer, 2012, s. 175). Bu eser büyük ihtimalle İskit devrinin nadide eserlerinden olmalıdır. 278

5 2. Fotoğraf: Çar I. Peter in Sibirya koleksiyonundan nerden geldiği bilinmeyen ve M.Ö. 7. ve 6. yüzyıla ait altın dizgin dekoru St. Petersburg Hermitaj devlet müzesinde bulunmaktadır (Baumer, 2012, s. 179). 3. Fotoğraf: Güney Rusya Tuva da bulunan ve M.Ö. 7. yüzyılın son çeyreğine tarihlenen altın geyik figürü Arzhan II prensinin başlığını taçlandırmıştır. Bu eser bugün Tuva, Kızıl ulusal müzesinde bulunmaktadır (Baumer, 2012, s. 181). 279

6 4. Fotoğraf: Kutsal kurbanlık atın, deri ve keçeden yapılmış altın varaklar kaplanmış ve boynuz takılmış maskesi Güney Rusya Altay Pazırık I kurganında bulunmuştur ve bu maske tahmini M.Ö. 300 lere ait olmalıdır. St. Petersburg Hermitaj devlet müzesinde bulunmaktadır (Baumer, 2012, s. 187).. 5. Fotoğraf: Ukrayna Mogila Perederijewa buluntu yerinde bulunan eser üzerinde iki eski savaşçıya karşı dört genç İskit savaşı altın kask üzerine tasvir edilmiştir. Tasvirde yaşlı savaşçı, genç bir savaşçının saçını eliyle tutmuştur ve bu genç savaşçının kılıcıyla işini bitirmek için onu dizleri üstüne çöktürmüştür. Mogila Kurganı II, Doğu Ukrayna Donetsk bölgesinde ve M.Ö. dördüncü yüzyıla tarihlenmektedir. Bu eser Ukrayna Kievde tarihi hazineler müzesinde bulunmaktadır (Baumer, 2012, s. 227). 280

7 6. Fotoğraf: İskitlere ait altından yapılmış yırtıcı kuş elbiselere süs olarak dikilmekteydi. M.Ö. 7. yüzyılın ikinci yarısına ait Ukrayna, Melgunov-Litoi kurganında bulunmuştur. St. Petersburg Hermitaj devlet müzesinde bulunmaktadır (Baumer, 2012, s. 229). 7. Fotoğraf: İskitlere ait altın plaktan yapılmış panter ve bu panterin pençeleri ve kuyruğu toplanmıştır. Uzunluğu 32.6 cm ve muhtemelen kalkan dekorudur. Kelermes I kurganı Güney Rusya Kuban bölgesinde bulunmuştur. M.Ö yıllarına aittir St. Petersburg Hermitaj devlet müzesinde bulunmaktadır (Baumer, 2012, s. 230). 8. Fotoğraf: İskitlere ait altından yapılmış hayvan üslubu yatan geyik 31.7 cm uzunluğunda plak ve kalkan veya sadağa yapıştırılmış olmalıdır. M.Ö. 600 yılına ait Kostromskaya kurganı Güney Rusya Kuban bölgesinde bulunmuştur. St. Petersburg Hermitaj devlet müzesinde bulunmaktadır (Baumer, 2012, s. 230). 281

8 Sarmatlara ait Karadeniz in ve Kafkasların kuzeyinde milattan sonraki ilk yüzyıllara ait çok zengin malzemelere sahip mezarlar bulunmaktadır. Ayrıca bir de Kuban üzerindeki Zolotoe Kladbişce (Altın mezarlık), Don kenarındaki Rostov da [Rostov na Donu] Hohlaç kurganı ve Voronoj, Starobelsk ve Yançokrak hazineleri vardı ve buradan çıkan altın ve gümüş, erken devir Sarmat mezarlarına oranla çok fazladır (Melyukova A., 2000, s. 165). Sauromat-Sarmat devri Filippovka Kurganları Orenburg şehrinin 60 mil batısında Filippovka köyünün kuzeyinde Ural ve İlek nehri kenarında bulunan mezarlıkta 25 kurgan vardır. Bir numaralı kurganda defin odasının dışına ancak ağaç strüktürün içine kazılmış iki hazine çukurunda, agaç geyik figürini kaplayan altın levhalar, altın ve gümüş kaplar çeşitli altın levhalar, ağaçtan oyularak altın veya gümüşle kaplanmış geyik figürleri ele bulunmuştur. Girişe uzanan yolda altın dekorlu zengin at koşumları ve silahları vardı. Defin odasının girişinin sol tarafında ise altınla kaplanmış 5 geyik figürü konulmuştur. Ayrıca direklerin yakınında altın kaplı orağa benzer nesneler bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s ). Triballi kabilesinin yaşadığı kuzeydoğu Bulgaristan ın Orehovo kentindeki Galiçya yakınlarında ondört parçadan oluşan Sarmatlara ait zengin bir madalyon koleksiyonu bulunmuştur (Durmuş, 2012, s ). Türkistan (Orta Asya) ve Altay Dağlarında Altın Metali: Kızılkum çölü ismini kırmızı kumlardan alır ve Turan havzasının batı kısmınca uzanır. Kızılkum çölü zengin altın, gümüş, bakır ve uranyum cevherlerini barındırır ve merkezi Özbekistan dan Kazakistan ın içine kadar yayılır (Baumer, 2012, s. 13). Kopet dağ vahaları Güneydoğu Orta Asya nın çok önemli metalürji merkezlerinden biridir. Fergane vadisinin yanında uzanır. Zengin altın, gümüş, kalay, kurşun ve arsenik yatakları bulunur (Baumer, 2012, s. 68). Altıntepe Türkmenistan da M.Ö yıllarına tarihlenen altın boğa başı turkuaz göz dolgusu ile beraber Altıntepe Bozkır piramit inin yanındaki mezarda bulunmuştur. Türkmenistan Aşgabat müzesinde bulunmaktadır (Baumer, 2012, s. 66). Altından yapılmış dikkat çekici bir mühürde muhtemelen Türkmenistan da bulunmuştur. M.Ö yılına ait kanatlı savaş tanrıçası Ishtar'ın altın mührü hayvanların sahibi iki aslan ile çevrelenmiştir (Baumer, 2012, s. 108). Sintashta kültürü, M.Ö yılları arasına tarihlendirilmektedir. Uralların güneyindeki tepelerde Tobol- Ural İshim nehri arasında kurulmuş bir kültür çevresidir (Baumer, 2012, s. 141). Bu kültür çevresinde bakır madenin yanında küçükte olsa altın madeni işletilmiştir (Baumer, 2012, s. 145). Alman Radloff un kazı yaptığı iki kurgandan birisi Güney Altay da yüksek bir vadide bulunan Katanda kurganı idi. Taşlardan inşa edilmiş kurganlardan (Berel ve Katanda) altın kaplamalı at koşum parçaları bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s. 38). Berel Kurganı Radloff, 1865 de Güney Altaylar bölgesinde Berel bozkırında Buhtarma Nehrinin yukarı mecrası sahilinde büyük bir kurgan keşfetti. Bu kurganda asıl defin odasında ağaç lahitin kapağında altın kaplama tunçtan kartal grifon figürü bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s ). Güney Altaylarda bulunan Katanda kurganı bu kurgandan kaftan ve paltolar çıkmıştır. Muhtemelen bu giysilere ait altın düğmeler ile baskı ile yapılmış altın plakalar bulunmuştur. Burada bulunan kaftanın yüzeylerini oluşturan parçalar altın yapraklarla sonlandırılmış balık pulu şeklinde bir süslemeye sahipti (Çoruhlu, 2016, s. 153). A.V. Adrianov, Minusinsk bölgesinde bilhassa Altayların güney vadilerinde çalışmıştır. Adrianov, 1911 yılında batı Altay aymağı, Mayemir Stepi, Mayemir ve Narın Nehri kıyılarında, Altaysk-Solneçnıy Belok-Çernovıy mıntıkasında yaptığı kazılarda M.Ö. VI yüzyıla tarihlendirilmiş kurganlarda altın at koşum parçaları ele geçirilmiştir (Çoruhlu, 2016, s ). Hun Devrinde Altın Metali: Hunların bol miktarda bronz madeni imal edip kullanmışlardır. Bronzun yanında Hunlar altın metalini kullanmışlardır. Örneğin Transbaykalya Hun mezarlarından 54 numaralı kurganda dikkate değer altın malzeme bulunmuştur. Kazıda ele geçen altın varaklardan oluşan şeritler 1,5-2 cm genişliğinde ve çeşitli boylardadır. Anlaşıldığına göre lahidin duvarları baklava şeklinde bir geometrik dekorasyon ile kaplanmıştır. Burada altın şeritler tunç rozetlerle ilişkilendirilmiş ve eşkenar dörtgenlerin yani baklava şekillerinin ortasına dört yönlü yaprak şeklindeki rozetler yerleştirilmiştir. Kazıda ayrıca at gemine ait altın varak kaplı parçalar, kemik 282

9 parçaları, altın yaldızlı tunçtan yırtıcı hayvan figürlü bir parça bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s ) yılında yapılan kazılarda Pazırık II kurganında üzeri altın yapraklarla süslü bir davul bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s. 138). Kazakistan da Almatı nın 70 km. kuzeyinde Esik kasabasında, yol açmak için alçak bir tepenin düzeltilmesine çalışılırken tesadüfen bulunan bir Türk Tigin e ait kurganda altın pullarla kaplı elbise ve 4800 parçadan fazla eşyalar bulunmuştur. Bu kurgandan çıkan işlemeli altın elbise son derece dikkate değer bir eserdir. Türk sanatının inceliğini göstermesi acısından da bu eser bir şaheserdir. Mezarda, parça altından başka, tabakları, vazoları, kepçeleri, ayna ve tarak kılıflarını, gümüş kaşıkları, bunların, M.Ö. 5. yüzyıla ait yüksek bir medeniyetin ürünleri veya belgeleri olduğu kabul edilmektedir (Diyarbekirli, 1972, s. 189; Özdek, 1990, s. 32) yıllarında, Kazak Bilimler Akademisi nin Tarih, Arkeoloji ve Etnoğrafya Enstitüsü nün Arkeoloji bölümü başkanı, Kemal Akişoğlu nun yönetiminde kazılan, Alma Ata şehrinin 50 km yakınında şimdiki Esik kurganından çıkan eserler proto-türk ve Hun sanatının yapım ve süsleme tekniklerine uymaktadır. Hayvan tasvirleri Türk hayvan üslubuna uygun olarak ele alınmıştır. Mezarlardan ele geçirilen çeşitli eşyalar arasında altın kaplama bir tas ölünün baş tarafına konmuştur. Bu tasın içine altın takılar konmuştur. Ölünün sol kolunun yakınında ise sapı altınla kaplanmış ve temreni de altından olan oklar bulunmuştur (Çoruhlu, 2016, s ). Ak Alaha Kurganları Natalya Polosmak ve ekibi tarafından yıllarında kazılmış, Moğolistan, Altay otonom bölgesi ile Kazakistan ın kesiştiği bölgede, Rusya Federasyonu topraklarında yer alan Ukok Platosunda keşfedilmiş kurganlı mezarlar tamamiyle Pazırık mezarlarındaki özelliklerle uygun olarak inşa edilmişlerdir. M.Ö yüzyıla tarihlendirilmektedirler (Çoruhlu, 2016, s. 157). Bu kurganda altın veya altın kullanılarak süslenmiş değerli eserler bulunmuştur. Burada bulunan keçeden yapılma başlık ayrıca altın varaktan kesilmiş stilize kuş figürleri ve spiral motiflerle süslenmiştir. Erkeğin boynuna takılmış ağaçtan yapılma gerdanlığın ön tarafına üzeri altın varakla kaplanmış pars figürleri oyulmuştu. Erkeğin sağ kulağında altın varak kaplı yaprak şeklinde bir küpe yer alıyordu. Adamın kemerinde altın varakla kaplı pars sureti içeren bir çift kemer tokası vardı (Çoruhlu, 2016, s. 161). Hunlara ait takıların büyük bölümü altından yapılmıştır. Hunlarda kolye biçiminde de yuvarlak (çember gibi) takı takma geleneği vardı. İlkbahar-sonbahar devrinde Hun yöneticilerinin mezarlarında altın çember takıları bulunmuştur. İç Moğolistan daki Yi-k e-chao-ming Chun-ka-erhch i yakınlarındaki Hsi-kou-pan Hun yöneticilerin mezarlarından da bir adet altın çember takı çıkarılmıştır. İç içe geçmiş iki çemberden oluşmuş bu takı ölünün boğazına geçirilmiştir (Sarıtaş, 2010, s. 110). İç Moğolistan daki A-lu-cha-i-teng daki bir Hun mezarından çıkarılan kalıntıların önemli bir kısmı altın süs eşyalarıdır. Bunların bir tanesi başlık, üç tanesi de başlık süsüdür. Yarım daire şeklindeki başlığın tepesinde kartal şeklinde bir çıkıntı vardır. Başlık süslerinden biri çerçeve şeklindedir. Bunun kenarlarında arslan ve koç resimleri vardır. Diğer iki süsün üzerinde ise keçi resimleri bulunmaktadır. Bunlardan üzerinde kartal bulunan başlığın ağırlığı 192 gram, altın başlığın ağırlığı ise 1202 gramdır. Özellikle kartal şeklinde yapılmış altın şapka Asya arkeolojisi dünyasında iyi bilinmektedir. Yapılan araştırmalar bu altın şapkanın Çin de bulunan Çinli olmayan devlet adamına ait kalıntı olduğunu göstermiş ve bu başlığa Hun imparator başlığı adı verilmektedir (Sarıtaş, 2010, s. 114). Kozlov tarafından yıllarında kazılan Kuzey Moğolistan Selenga nehri havzasındaki Noyun-Ula dağlarındaki 25 no lu kurgandan Hun prensine ait 85 adet altın plaka bulunmuştur (Ögel, 1991, s. 59). Altay da Büyük Hun devletinin kültürünü temsil eden başlıca kurganlar şunlardı: Katanda, Pazırık, Şibe. Hemen hemen aynı devre ait kurganlar, Altay bölgesinin eski prens mezarları idi. Katanda kurganında bulunan elbiselerin altın kakmalı düğmeleri, altın süsleri vardı, kırmızı ve yeşil kumaşlardan yapılmıştı (Ögel, 1991, s. 61). Altın kakma tekniği Şibe kurganının karakteristik hususiyetlerinden biridir (Ögel, 1991, s. 69). Saratov bölgesinde (Rusya Federasyonu Volga Bölgesi) Pokrovsk buluntuları içerisindeki bronz taç iskeleti altın levhalar ile süslenmiş idi. Nijne Dovrinko buluntuları arasındaki, şerit halinde kesilmiş altın safihalar, Hun sanatının hususiyetlerinden biri olan inci dizileri ile süslenmişti. Altın safihalardaki süslerin hepsi, kabartma tekniği ile yapılmıştır. 283

10 Dobrinko kültürü, bilhassa altın kaplamacılık tekniği bakımından Macaristan daki Hun sanatına çok benzemekteydi (Ögel, 1991, s. 96). Avrupa Hun arkeolojik buluntularının değişik bir grubu Höckricht te bulunan kırmızı değerli taşlarla kaplanmış altın levhalar idi. Bunlar belki de parçalanmış olan bir taca aitti. Bunların kenar süsü ve değerli taşlarla kaplanmış üst yüzeyi, Macaristan da bulunmuş Csorna altın tacıyla benzerlik gösteriyordu. Bu taç, tek olarak gömülmüş bir kadının başında, mezarda bulundu. Bu taçtan başka bulunan Csorna, Buhaeni, Gheraseni ve Kerç taçları aynı teknik, aynı stilde yapılmış, kendine özgü Hun kuyumculuk sanatı işi idi. Altın ve altınla yaldızlanmış gümüş taçlar, kırmızı ve birkaç farklı renkli değerli taşlarla yapılmıştır (Ahmetbeyoğlu, 2016, s. 129). Göktürk Devrinde Altın Metali: Altının Göktürkler için oldukça değerli ve önemlidir, bununla ilgili kanıtlara Çin kaynaklarında da rastlanmaktadır. Göktürklerde altın uçlu oku balmumuna sürme ve mühür olarak kullanma geleneği vardı. (Taşağıl, Gök-Türkler I, 1995, s. 112). Göktürkler yaptıkları kemer süslerini demir ve altından yapmışlardır. Bu kemer tokaları Çin tesirleri taşırlar. Boma ilçesinde bulunan bir adet kemer tokası altından yapılmıştır. Bu buluntunun uzunluğu 7.4 cm. eni 3 cm, ağırlığı ise 28 gramdır. Toka büyük bir ihtimalle, ilk önce hareketli menteşelerle birleştirilmiş iki dikdörtgen levhadan oluşmaktadır. Bir levhanın bir yüzeyi dümdüzdür, diğerinin yüzeyi, tuğla şeklini andıran bir desen ile bezenmiş dikdörtgen çukurların olduğu beş diziye sahiptir (Sarıtaş, 2010, s. 200). 9. Fotoğraf: Bilge Kağan külliyesinde yapılan kazılarda 2000 yılında JL 230 açmasında daire biçiminde altın plaka bulunmuştur (Çal, 2002, s. 33). 10. Fotoğraf: Yine JL 230 nolu açmada çay kaşığı biçiminde altın eser bulunmuştur (Çal, 2002, s. 38). 284

11 2003 yılı kazı mevsiminin en önemli buluntuları, söz konusu taş sanduka ile sunak taşı arasında ele geçen büyük bir ihtimalle Bilge Kağan a veya ailesine ait çiçek motifli gümüş kakmalarla süslü sandık içerisine konulduğu anlaşılan altın, gümüş, değerli taşlar ve diğer madenî eserlerdir. Türk tarihinin yazıtlardan sonra belki de en önemli eserleri olan bu değerli buluntular üzerinde yapılacak çalışmalar ile o dönemdeki Türk sanatının ulaştığı seviyeyi ve zenginliğini ortaya koyacağından şüphe edilmemektedir. Bilhassa, gagasında kıymetli bir taş tutan kuş motifli altın taç, bunun en güzel örneğidir. (Kuzuoğlu & Gökçek, 13/ 2005., s. 30). 11. Fotoğraf: Göktürk hanedanına ait altın sürahi, bardaklar ve tabaklar (Kuzuoğlu & Gökçek, 13/ 2005., s. 41). Büyük göçebe hükümdarı (Batı Göktürklerinin büyük hükümdarı, Kağan Sizabulos, İstemi) ise süslü ve altın yaldızlı bir taht üzerinde otururdu. Tahtın tekerlekleri bile vardı. İcabında tekerlekli tahtın önüne at koşulabiliyordu. Bizans heyetinin 571 yılında Göktürk devletine yaptığı gezide Zemarque, İstemi Kağan ın yanına gelince onu otağında ve bir atla çekilebilen iki tekerlekli, altın bir tahtta oturur buldu. Otağ, baştan sona en güzel renklerle sanatkârane şekilde alacalanmış ipek kumaşlarla süslenmişti. Elçilik heyetinde bulunan bir görevli, diğer günlerde Bizanslıların kabul edildiği diğer iki bölümü de tasvir etmiştir. Birinde heykeller, kağanın üzerinde uzandığı altın bir divan, sürahiler, ibrikler ve altın fıçılar, ikincisinde ise altınla kaplı ahşap direkler, dört tavus kuşu üzerinde oturan altın süslü bir yatak hayranlıkla seyrediliyordu. Girişteki arabalar gümüş yemek takımlar ve gümüşten yapılmış hayvan resimleriyle doluydu (Ligeti, 1997, s ; Chavannes, 2007, s. 301). Göktürk devri sonrasında geç devirlerde bozkır kültürünü aksettiren en önemli hazine Doğu Avrupa da bulunmuş olan Peçenek hazinesidir. Peçeneklere ait olduğu ileri sürülen en önemli sanat eserleri ünlü Nagy Szent Miklos hazinesidir. Bu hazine daha önce Avarlara da atfedilmişti. 23 parçadan oluşan hazinede meyve tabakları, altın çanaklar ve sürahiler yer almaktadır. Kaplardan bazılarının üzerinde runik denilen Türk yazıları bulunmaktadır. Bu eserler üzerinde yer alan figürlü kompozisyonlar Orta Asya'nın ikonografisini aksettirmektedir. Bu tür kompozisyonlar bakımından en zengin parçalardan birisi 2 numaralı sürahidir. Burada bir grifonun bir geyiğe saldırdığı hayvan mücadele sahnesi, miğferli, hafif çekik badem gözlü, bıyıklı ve sakallı zırh giymiş ve kuyruğu düğümlü bir ata binen süvari tasviri gibi sahneler yer almaktadır. Bir elinde flamalı bir mızrak tutan süvari, bir esiri sürüklemekte olup, atının terkisinde bir de kesik baş götürmektedir. 2 ve 7 numaralı sürahide yer alan insan kaçıran Garuda tasviri de çok önemlidir (Taşağıl, Kök Tengri'nin Çocukları, 2014, s. 292). Sonuç olarak bozkır kültüründe, medeniyetin şekillenmesinde rol oynayan altının kullanımı büyük miktarda olmuştur. Çünkü doğadan kolay toplanabilir olması düşük ısıda eritilip şekil verilmesi, insanların gözüne hitap eden sarı parlak rengi onu değerli kılmıştır. Az oluşu ise onun değerini katlamıştır ve hükümdar ile aristokrat takımın kullanmasına sebep olmuştur. Bozkır coğrafyasında altını sanatkârane biçimde şekillendiren ilk ustalar İskitler olmuştur. İskitler altın metaline hayvan üslubunu işleyerek onun değerini katlamışlar ve hükümdarların mücevherleri haline getirmişlerdir. İskitlerin sonrasında diğer Türk devlet ve boyları da onu aynı şekilde kullanmışlardır. 285

12 Biz bu kısa çalışmamızda azda olsa örneklerle altının işlenmesi ve kullanmasını anlatmaya çalıştık. Çünkü metal nesneler insanoğlunun medeniyetini şekillendiren nesnelerden biridir. Kaynakça Ahmetbeyoğlu, A. (2016). Atlı Şehirliler( Buluntular ve Kalemin Dilinden Avrupa'da Hun Kültürü). İstanbul: Yeditepe Yayınları. Arsal, S. M. (2014). Türk Tarihi ve Hukuk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. B.N.Grakov. (2006). İskitler. İstanbul: Selenge Yayınları. Bakır, A. (2002). Madencilik ve Maden Sanayi (Ortaçağ İslam Dünyasında). Ankara: Bizim Büro Basımevi. Baumer, C. (2012). The Hıstory Of Central Asia (The Age of the Steppe Warriors). Newyork: I. B. Taurıs. Chavannes, E. (2007). Batı Türkleri(Çin Kaynaklarına Göre). İstanbul: Selenge Yayınları. Çal, H. (2002). Anonim Sembolik Mezar(JL 230 Açması) 2000 yılı Kazısı. Tika içinde, Moğolistan'daki Türk Anıtları Projesi 2000 Yılı Çalışmaları (s ). Ankara: Tika Yayınları. Çoruhlu, Y. (2016). Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Durmuş, İ. (2012). Sarmatlar. Ankara : Akçağ Yayınları. Eroğlu, E. (2014). İskitlerde Kuyumculuk. Cappadocıa Journal Of Hıstory Aand Socıal Scıences (CAHIJ), Grakov, B. (2006). İskitler. (Çev. D.Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları. Kuzuoğlu, R., & Gökçek, L. G. (13/ 2005.) Yılı Bilge Kağan Anıt Mezar Kazısı. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, s Ligeti, L. (1997). Bilinmeyen İç Asya. İstanbul: MEB Yayınları. Melyukova, A. (2000). İskitler ve Sarmatlar. D. Sinor içinde, Erken İç Asya Tarihi (s ). İstanbul: İletişim Yayınları. Melyukova, A. I. (1995). Scythıans Of Southeastern Europe. J. D. Kımball, L. T. Bashılov, L. T. Yablonsky, & (Ed.) içinde, Nomads Of The Eurasıan Steppes In The Early Iron Age (s ). Berkeley: Zınat Press. Okladnikov, A. P. (2000). Tarihin Şafağında İç Asya. D. Sinor içinde, Erken İç Asya (s ). İstanbul: İletişim Yayınları. 286

13 Oktay, J. Ö. (2013). Orta Ve İç Asya'da VI-IX Yüzyıllar Arasında Maden Sanatı: Göktürk Devri. İstanbul: Basılmamış Doktora Tezi. Ögel, B. (1991). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Özdek, R. (1990). Türklerin Altın Kitabı, Cilt I,. İstanbul: Tercüman Yayınevi. Petrenko, V. G. (1995). Scythıan Culture ın the North Caucasus. J. D. Kımball, V. A. Bashılov, L. T. Yablonsky, & (Ed.) içinde, Nomads Of The Eurasıan Steppes In The Early Iron Age (s. 5-22). Berkeley: Zınat Press. Sarıtaş, E. (2010). İslamiyetten Önce Türklerde Kültürel Hayat. İstanbul: Scala Yayıncılık. Taşağıl, A. (1995). Gök-Türkler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Taşağıl, A. (2014). Kök Tengri'nin Çocukları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. 287