I. Mondros Mütarekesi Ve Uygulanması ORTAK DERSLER ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I. Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN

Transkript

1 5 I. Mondros Mütarekesi Ve Uygulanması ORTAK DERSLER ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN 1

2 Ünite: 5 I. MONDROS MÜTAREKESİ VE UYGULANMASI Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN İçindekiler 5.1. MÜTAREKE GÖRÜŞMELERİ YENİ HÜKÜMET: AHMET TEVFİK PAŞA HÜKÜMETİ (11 Kasım Mart 1919) ve MEBUSLAR MECLİSİNİN KAPATILMASI MUSTAFA KEMAL PAŞA NIN MÜTAREKE İSTANBULU NDAKİ GÜNLERİ (13 KASIM MAYIS 1919) ORDU KITAAT MÜFETTİŞİ OLARAK GÖREVLENDİRİLMESİ

3 5 I. Mondros Mütarekesi Ve Uygulanması 5.1. MÜTAREKE GÖRÜŞMELERİ Başta Almanya olmak üzere ittifak devletleri, 1918 yılı yazından itibaren epeyi güç kaybına uğradılar ve savaşı sonlandırmanın yollarını aramaya başladılar. Böyle bir ortamda Bulgar cephesi çöktü. İtilaf kuvvetleri Selanik ten kuzeye doğru Avusturya üzerine, doğuya doğru Trakya hududumuza ilerlemeye başladılar. Bulgarlar, Selanik Mütarekesini imzalayarak savaştan çekildiler. Trakya yı savunacak askerimiz bulunmuyordu. Derhal Doğu Cephesinden bazı birlikler İstanbul ve Trakya ya gönderilmeye başlandı ise de bunlar yeterli olmadı. Başkent İstanbul dahi işgal tehlikesi ile karşı karşıya kaldı. Osmanlı yetkilileri mütareke yapabilmek için çeşitli yollara başvurdular, bazı aracılarla itilaf devletlerine ulaşmaya çalıştılar. Sadrazam Talat Paşanın Berlin dönüşü istifası üzerine, 11 Ekim 1918 de Ahmet İzzet Paşa sadrazamlığa getirildi. Yeni hükümetin ilk ve en önemli meselesi mütarekeyi bir an önce sağlamak, ülkeyi barışa kavuşturmaktı. Bu maksatla Ahmet İzzet Paşa 19 Ekimde hükümetinin programını Mebuslar Meclisi nde okurken, Wilson Prensipleri doğrultusunda bir barış araştırıldığını söyledi. Öte yandan Büyükada da esaret günlerini geçirmekte olan İngiliz generali Townshend, Türklerden gördüğü ilgiden dolayı mütareke için arabuluculuk yapabileceğini, İngiliz Akdeniz Kuvvetleri Komutanı Amiral Calthorpe nezdinde girişimlerde bulunabileceğini Babıali ye bildirdi. Osmanlı Hükümeti bu teklifi olumlu karşıladı ve General Townshed, 17 Ekim de sadrazamla görüştükten sonra Amiral Calthorpe a gönderildi. İngiliz amiralinden olumlu cevap alınınca mütareke hazırlıkları başlatıldı. Hükümet, Nurettin Paşa nın başkanlığında bir heyeti Mondros a göndermeyi kararlaştırmışken, padişah Damat Ferit Paşa nın gönderilmesini istiyordu. Hükümet Damat Ferit Paşayı yeterli bulmadığını, ısrar edilirse istifa edeceğini açıkça bildirdi. Padişah, hükümet bunalımı yaratmamak adına Damat Ferit Paşa dan vazgeçti fakat Nurettin Paşanın gönderilmesine de onay vermedi. Bunun üzerine Bahriye Nazırı Rauf Bey başkanlığında, Hariciye müsteşarı Reşat Hikmet ve Kaymakam (Yarbay) Sadullah Beylerden müteşekkil bir kurul oluşturuldu. Bu kurula, mütareke görüşmelerinde izlenecek yol hakkında bir talimatname verildi. Türk heyeti bu talimat doğrultusunda hareket ederek istenilen şartlarda bir mütareke sağlayacaktı. Ayrıca padişah tarafından da saltanat ve hilafet makamlarının korunmasını ve bazı eyaletlere özerklik verilmesinin kabul edilebileceğini esas alan iki maddelik bir talimat verilmişti. Mütareke kurulu, 26 Ekim akşamı Mondros a ulaştı ve görüşmeler 27 Ekim de başladı. İngiliz heyetine başkanlık eden Amiral Calthorpe daha işin başında kendilerince hazırlanmış bulunan mütareke şartlarını Türk tarafına verdi ve ilk dört maddenin esas olduğunu, bunlarda değişiklik yapılamayacağını, esasen mütarekenin bunların kabulüne bağlı bulunduğunu uyarı mahiyetinde söyledi. İlk gün yapılan iki oturumda birden on dokuza kadar olan maddeler görüşüldü. Uzlaşma sağlanamayan maddeler sonraya bırakıldı. İkinci gün yirmiden yirmi dörde kadarki maddeler görüşüldü ve yine uzlaşma sağlanamayan maddeler sonraya bırakıldı. Üçüncü gün oturum yapılamadı. Dördüncü gün, 30 Ekim 1918 de 24 artı bir maddeden ibaret mütareke taraflarca imzalandı. Türkiye savaş durumundan kurtulmuş barış ortamına kavuşmuştu. Aynı akşam Mondros tan ayrılan Türk Heyeti İstanbul a döndü. Mütareke tarafların, silahları bir yana bırakmaları silahlı mücadeleye geçici olarak son vermeleri demektir. Bunun iki şekli vardır. Birincisi cephede belli bir süre için, 24 saat, 48 saat, beş gün ya da bir hafta süre ile sadece insani ihtiyaçlar giderilir, yaralılar toplanır, ölenler defnedilir, sürenin bitiminde savaş tekrar başlardı. İkinci durumda mütareke, barış anlaşması imzalanıncaya kadar devam ederdi. Mondros Mütarekesi, ikinci biçime göre imzalanmış olduğundan bir ön barış niteliğindeydi. Bir barış anlaşması değil ama barışa giden yolda çok önemli bir demekti. Mondros Mütarekesi, imzacılarının, devlet adamlarının, bazı gazetecilerin iyimser açıklamalarına bağlı olarak kamuoyunda memnuniyetle karşılandı. Hiç kimse sonraki uygulama biçimini görmediğinden, bir de dört yıldan beri büyük acı ve felaketler getiren savaşın sona erdirilmiş olmasından dolayı olumlu bir ortam oluşturulmuş gibiydi. Hiç kimse Anadolu topraklarının, İzmir in ve İstanbul un işgal edileceğini beklemiyor, aklından bile geçirmiyordu. Hâlbuki mütareke şartları ülkeyi her türlü işgale açık bulunduruyordu. İlk dört madde İstanbul dâhil Boğazlar Bölgesinin ve Karadeniz in, yedinci madde hemen hemen bütün ülkenin, onuncu madde Orta Anadolu nun, on birinci ve yirmi dördüncü maddeler Doğu Anadolu nun işgaline açık hükümler taşıyor, on altıncı madde ile ana karamızın dışındaki birliklerimize ağır bir darbe indirilmiş oluyordu. Mütarekeyi müteakip boğazlar açıldı, boğazların iki yanındaki koruma sistemleri itilaf devletlerince işgal olundu. 11 Kasımda itilaf donanması boğaz içinde demirledi. Bunu Anadolu daki işgaller izledi. İngilizler güneyde Musul dan sonra Urfa, Antep, Maraş ı; doğuda Batum u işgal ettiler, Bilecik, Konya, Samsun ve Merzifon a askeri birlik ve gözlemciler gönderdiler. Fransızlar güneyde Dörtyol, Adana, Mersin ve Afyon u, İtalyanlar Akdeniz ve Ege kıyılarında Antalya, Fethiye, Bodrum, Marmaris, Kuşadası nı işgal ettiler. Daha sonraki günlerde Yunanlılar da işgalci devletler arasında yerlerini aldılar, Ermeniler doğuda altı vilayet üzerinde emeller beslemeye başladılar. 3

4 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I YENİ HÜKÜMET: AHMET TEVFİK PAŞA HÜKÜMETİ (11 Kasım Mart 1919) ve MEBUSLAR MECLİSİNİN KAPATILMASI Mondros Mütarekesinin imzalanmasından sonra İttihat ve Terakki Fırkası son kongresini 1-3 Kasım 1918 tarihleri arasında İstanbul da topladı ve fesih kararı aldı, siyasi hayattan ismen çekildi. Aynı kongreye katılanlar Teceddüt adıyla yeni bir parti kurdular. İttihatçı önderler kongreyi müteakip İstanbul u terk ettiler, yurt dışına çıktılar. Mebuslar Meclisinde İttihat ve Terakki Partisinin yerini Teceddüt Fırkası aldı. Milli Mücadele döneminin altı hükümetinden ilki olan Ahmet Tevfik Paşa Hükümeti böyle bir ortamda kuruldu. İstanbul a gelecek itilaf devletleri askerlerini daha yumuşak, halim selim bir hükümetle karşılamak isteyen Padişah Vahdettin bu yakın adamına dayanmayı tercih etti. Aynı günlerde, 13 Kasım 1918 de kaldırılmış Yıldırım Orduları Gurubu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa da İstanbul a dönmüş bulunuyor, Tevfik Paşa Hükümetinin aczini ve zafiyetini görüyordu. O nedenle yeni hükümetin güvenoyu almaması için çaba gösterdi ise de 19 Kasımda gerçekleştirilen oylamada Tevfik Paşa meclisin itimadını kazandı. Böyle olmakla birlikte hükümetle mebuslar meclisi arasında güven bunalımı devam etti. Hükümet, gerekli kanunları çabukça çıkarmadığı için mebuslar meclisini, meclis de işgallere engel olamadığı için hükümeti suçluyordu. Bu iki kurumun bir arada birlikte çalışması imkânsızlaşmış gibi idi. Öte yandan padişah, meclisin eleştirilerini ittihatçılık hareketi saymakta, itilaf temsilcileri de meclise karşı düşmanca tavır sergilemekte, ittihatçı hükümetleri destekleyen mebuslar meclisinin kapatılmasını istemekte idiler. Tevfik Paşa da meclisin bir an önce kapatılmasında ısrar ediyor, bu hususta padişaha arzda bulunuyordu. Padişah 21 Aralık 1918 de Osmanlı Anayasasının 7. Maddesi uyarınca meclisin feshini irade etti. Aynı anayasaya göre dört ay içerisinde yapılacak seçimlerle meclisin toplanması gerekiyordu. Türlü nedenlerden dolayı bu mümkün olmadı. Aylar geçti, bu hususta anayasal ihlaller zuhur etti, neticede bir yıl yirmi iki gün sonra 12 Ocak 1920 Son Osmanlı Mebuslar Meclisi toplandı MUSTAFA KEMAL PAŞA NIN MÜTAREKE İSTANBULU NDAKİ GÜNLERİ (13 KASIM MAYIS 1919) Mondros Mütarekesinin imzalanmasından sonra ordular gurubu ve ordu karargâhları kaldırılmaya başlandı. Mustafa Kemal Paşa nın kumandanı olduğu Suriye Cephesindeki 7. Ordu ile bu ordunun bağlı bulunduğu Yıldırım Orduları Gurubu karargâhları 7 Kasım 1918 de lağvedildi. Mustafa Kemal Paşa İstanbul a çağrılarak Harbiye Nezareti emrine alındı. 11 Kasımda trenle Adana dan hareketle 13 Kasımda İstanbul a geldi. Böylece onun mütareke İstanbul undaki günleri başladı ve altı ay üç gün sürdü. Bu süre içinde etkinliklerini şöyle sıralamak mümkündür: İstanbul a döndüğünde İttihat ve Terakki Partisi siyasetten çekilmiş, yerini Teceddüt Fırkası almıştı. Ahmet İzzet Paşa istifa etmiş, yerine Ahmet Tevfik Paşa Hükümeti kurulmuştu. Mustafa Kemal Paşa yeni hükümeti zayıf bulduğundan güvenoyu almaması için çaba gösterdi ise de Ahmet Tevfik Paşa Hükümeti 19 Kasımda meclisten güvenoyu aldı. Mutat olduğu veçhile padişahla birkaç kez görüştü. Padişah göreve gidin ve görevden dönen üst düzey komutanları ve bürokratları huzuruna kabul ederdi. Görüşme sayısı kesin olmamakla birlikte iki kez huzura kabul edildiği bilinmektedir. Bunlardan ilki İstanbul a döndükten sonra Kasım ayı içerisinde huzura kabulünde, Vahidettin ordudan kendisine bir fenalık gelmeyeceğine dair Mustafa Kemal Paşa dan güvence istedi. Mustafa Kemal Paşa, güvence verebilecek konumda bulunmadığını, esasen böyle bir şeye ihtimal vermediğini söyledi. Bu durum onun ordu üzerinde ne kadar etkin olduğu göstermektedir. 16 Mayıs 1919 da ikinci görüşme yapıldı. Minber gazetesini maddi bakımdan destekledi, kendi görüşleri doğrultusunda yayın politikası izlemesini sağladı. Adı geçen gazete, Fethi Beyin başında bulunduğu Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkasının yayın organı idi. 26 Aralık 1818 tarihli Sabah gazetesinde, Ahmet Tevfik Paşa Hükümetini düşürmek isteyenlerin alternatif hükümet listesi yayınlandı. Alternatif kabinede Mustafa Kemal Paşa Bahriye Nazırı olarak gösteriliyordu. Mustafa Kemal Paşa haberi tekzip etti. İstanbul a geldiğinde Pera Palas a yerleşmiş olan Mustafa Kemal Paşa daha sonra Şişli de bir apartman dairesine taşındı. Burası adeta bir karargâh halini aldı. Arkadaşlarıyla buluşuyor, görüşüyor, Milli Mücadelenin plan ve programını hazırlıyordu. Buna göre birer resmi görevle Anadolu ya geçilecek, mücadele Anadolu dan başlatılacak, görev terk edilmeyecek, ter etmek zarureti hasıl olsa dahi İstanbul a asla dönülmeyecekti. 4

5 5 I. Mondros Mütarekesi Ve Uygulanması ORDU KITAAT MÜFETTİŞİ OLARAK GÖREVLENDİRİLMESİ Mütarekeden bu yana devlet otoritesi giderek zayıflamış, eşkıyalık olayları iyice artmış, itilaf işgalleri gayrı müslim unsurlara ayaklanma cesareti vermiş, silahlı Rum ve Ermeni çeteleri Türklere karşı saldırıya geçmişler, Orta Karadeniz bölümünde olduğu gibi Türkler de onlara aynı şekilde karşılık vermeye başlayınca durumu İstanbul a iletmişler, yardım ve koruma istemişlerdi. Gün geçtikçe bu türlü şikâyetler artıyordu. O nedenle İngilizler 21 Nisan 1919 da Türklerin hıristiyanlara saldırdığını, şûraların asker topladıklarını, halkın bundan rahatsızlık duyduğunu, bunlara engel olunması gerektiğini, aksi takdirde bölgeyi işgal etmek zorunda kalacaklarını içeren notayı Babıali ye verdi. Bu konu ile ilgili olmak üzere Damat Ferit önce İngiliz siyasi mümessili, sonra Dahiliye Nazırı Mehmet Ali Beyle görüştü. Bu görüşme sırasında Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemal Paşa dan söz ederek onun bölgeye gönderilmesi tarzında bir hava oluşturmaya çalıştı. Çünkü Dahiliye Nazırı, Mustafa Kemal Paşayı Ali Fuat Paşa aracılığı ile tanımış, 13 Nisan 1919 da onunla bir görüşme yapmıştı. Damat Ferit, Dahiliye Nazırına karşı çıkmadı. Padişah da Mustafa Kemal Paşa yı tanıyordu. Veliaht iken kışında Almanya seyahati sırasında Vahidettin e refakat etmişti. Görevlendirme işlemleri hemen başlatıldı. Bununla ilgili iki temel belge bulunmaktadır. Birincisi atama emri, ikincisi de görev emridir. Atama emri üçlü kararname biçimindedir. Harbiye Nazırı, sadrazam ve padişah tarafından imzalanan görev emri Tavim-i Vekayi de ( Resmi gazete) yayınlanarak yürürlüğe girmiş bu suretle Mustafa Kemal Paşa 9. Ordu Kıtaat Müfettişliğine atanmıştır. Bundan sonra görev ve yetkilerinin belirlenmesi için Genel Kurmayda çalışmalar başlatıldı. Mustafa Kemal Paşa da zaman zaman bu çalışmalara katıldı. Bunun sonucunda ilgili belge Genel Kurmaydan Harbiye Nezaretine, oradan sadarete ve sadaretten padişahın onayına arz edildi, onayı alınarak Takvim-i Vekayi de yayınlandı. Giriş bölümü ile dört maddeden oluşan görev emri daha kapsamlı ve ayrıntılıdır. Girişte Mustafa Kemal Paşa nın görev ve yetkilerinin sadece askeri olmayıp aynı zamanda mülki olduğu belirtildikten sonra İşbu müşterek vezaif başlığı altında görevleri şu şekilde sıralanıyordu: Bölgede asayişin sağlanması, asayişsizliğin çıkış sebeplerinin tespit edilmesi. Bölgede dağınık durumdaki silah ve cephanenin toplanıp koruma altına alınması. Şuraların asker topladıkları, gayri resmi korundukları ileri sürüldüğünden, söz konusu şuralar mevcut ise ve ordu ile bağlantıda bulunuyorlarsa, bu gibi faaliyetlerin yasaklanarak şuraların ortadan kaldırılması. Yetkileri ise şu şekilde sıralanıyordu: İki tümenli 3. Kolordu ile dört tümenli 15. Kolordu doğrudan müfettişlik emrine verilmiştir. Ayrıca her iki kolordu sahasındaki vilayetler (Trabzon, Erzurum, Sivas, Van) ve bağımsız sancaklar (Canik, Erzincan) müfettişliğin vereceği talimatı yerine getireceklerdir. Bitişik alandaki vilayetler (Diyarbakır, Bitlis, Elazığ, Ankara, Kastamonu) ve bağımsız sancaklar ile kolordu komutanları onun yazılarını dikkate alacaklardır. Askeri işlerle ilgili yazışma yeri Harbiye Nezareti olmakla birlikte, başka konularda daha üst makamlarla da haberleşebilecek, bu hususta Harbiye Nezaretini bilgilendirecekti. Mustafa Kemal Paşa Nutuk ta bu olayı anlatırken diyor ki: Benim, bu iki kolorduya doğrudan emir ve kumandam cari olduğundan fazla bir salahiyetim var ki müfettişlik mıntıkasına mücavir bulunan kıtaatı askeriyeye dahi tebligat yapabilecektim. Kezalik mıntıkamda bulunan ve mıntıkama mücavir bulunan vilayata da tebligatta bulunabilecektim. Bu vasi salahiyetin, beni İstanbuldan nefyü teb id maksadıyla Anadoluya gönderenler tarafından bana nasıl tevdi edildiği mucibi istiğrabınız olabilir! Derhal ifade etmeliyim ki bana bu salahiyeti onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Mustafa Kemal Paşa İstanbul dan ayrılmadan önce bazı ziyaretler gerçekleştirdi. 14 Mayısta sadrazamla görüştü. Damat Ferit görüşme sırasında padişaha arzı vedada bulunmasını önerdi. 15 Mayısta Babıali ye gittiğinde başbakanlık İzmir in işgali haberiyle çalkalanıyordu. Kimseyle görüşebileceği ortam bulunmuyordu. Bekirağa da tutuklu bulun arkadaşı Fethi (Okyar) Beyi ziyaret etti. Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa ile görüştü ve bir program üzerinde mutabakat sağladılar: Planlandığı gibi üç ordu müfettişliğinin derhal kurulması. Anadolu da mümkün olduğu kadar çok silah ve cephane toplanması. Anadolu da bir milli idare kurulması. Milli idareyi destekleyecek Kuva-yı Milliye oluşturulması. Düşmana karşı harekete geçilmesi. 5

6 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I Mayıs Cuma günü selamlık töreni Hamidiye Camiinde icra edildi. Padişah, mutat kişiler tarafından karşılandı. Mahfilde Bahriye Nazırı Avni Paşa, Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa ve Mustafa Kemal Paşa bulunuyordu. Mustafa Kemal Paşa, Vahidettin i vedada bulunmak üzere Yıldız Sarayına gitti. Yıldız Sarayının ufak bir salonunda Vahdettin le adeta diz dize denecek kadar yakın oturduk. Sağında, dirseğini dayamış olduğu masa ve üstünde bir kitap var Vahdettin hiç unutmayacağım şu sözlerle konuşmaya başladı: Paşa paşa, şimdiye kadar devlete çok hizmet ettin, bunların hepsi artık bu kitaba girmiştir, tarihe geçmiştir Bunları unutun, dedi. Asıl şimdi yapacağın hizmet hepsinden mühim olabilir. Paşa devleti kurtarabilirsin. Mustafa Kemal Paşa bu sözlerden hayrete düştüğünü belirttikten sonra şu değerlendirmeyi yapmaktadır: Benim memuriyetim onların şikâyet ettikleri meseleleri halletmektir. Eğer onları memnun edebilirsem, memleketi ve halkı bu siyasetin doğru olduğuna inandırabilirsem ve bu siyasete karşı gelen Türkleri tedip edersem, Vahdettin in arzularını yerine getirmiş olacaktım. Mustafa Kemal Paşa, Yıldız Sarayından Şişli deki evine giderek vedalarını tamamladı. Bandırma Vapuru, Galata Rıhtımında demirli bekliyordu. Arkadaşlarıyla belirlenen saatte buluştular ve sandalla Bandırmaya çıktılar. Bandırmanın yolcuları, kendisi dahil 17 kişilik karargâh erkânı ile Sivas taki 3. Kolordu komutanlığına gönderilen Refet Bey ve emir subayı Arif Hikmet ve Sinop mutasarrıflığına yeni atanan Mazhar Tevfik Bey birlikte toplam 20kişi, ayrıca 25 koruma görevlisi, Mazhar Tevfik Bey Sinop ta indiğinden, Bandırma nın kaptan ve çalışanları hariç toplam 44 kişi 19 Mayış 1919 Pazartesi günü sabahı saat sularında Samsun limanına ulaştılar. Mıntıka Palas a giderek orada yerleştiler. 9. Ordu Kıtaat Müfettişliğinin forsunu otelin balkonuna astırdı. 6