ÇALIŞANLARIN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ

Transkript

1 ÇALIŞANLARIN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ

2

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...vi GİRİŞ... 7 ÖĞRENME FAALİYETİ İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İş Sağlığı ve Güvenliğinin Tanımı İş Sağlığı ve Güvenliğinin Amacı İş Sağlığı ve Güvenliğinin Önemi İşçi Sağlığı Bulaşıkhane ile İlgili Ortak Güvenlik Önlemleri Genel Güvenlik Kişi Güvenliği Koruyucu Araçlar Vücudun Korunması Ellerin Korunması; Ayakların Korunması; Binalarda Güvenliği Tehdit Edici Unsurlar Sıhhi Tesisatlar Elektrik Tesisatları Elektrik Enerjisi Evlerde Kullanılan Elektrik Enerjisi ve Elektrikli Aletler Sigortalar Topraklama ve Önemi Aydınlatma Isıtma ve Havalandırma Tesisatları Isıtma Araçları Yakıt ve Yakacaklar Havalandırma Tesisatları UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ MESLEK HASTALIKLARI Meslek Hastalıklarının Nedenleri Meslek Hastalıklarını Önleme iii

4 2.3. İşverenin Sorumlulukları Çalışanların Sorumlulukları İş Yeri Hekimleri ve İş Güvenliği Uzmanlarının Sorumlulukları Meslek Hastalıklarına Karşı Alınabilecek Önlemler Kaynağın Kontrol Edilmesi Kişisel Koruyucuların Kullanılması Tıbbi Korunma Önlemleri UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ KAZA VE YANGIN ÖNLEMLERİ İş Kazası İş Kazasını Meydana Getiren Nedenler İş Kazalarının Önlenmesi İçin Alınması Gereken Önlemler İş Kazalarının İş Gücüne ve Ekonomiye Etkileri Yanma / Yangın Yangının Nedenleri Yangın Söndürmede Kullanılan Yöntemler Soğutarak Söndürme Havayı Kesme Yangını Söndürücü Maddeler Yangın Önlemleri Yapısal Bakımdan Yangından Korunma Organizasyon Bakımından Yangından Korunma Ev ve İş Yerlerinde Alınacak Önlemler UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ İŞ KAZALARINDA UYGULANACAK HUKUKİ İŞLEMLER İş Hukuku nun Temel Kavramları İşçi Çırak Stajyer İşveren İşveren Vekili iv

5 İş yeri İş Kazalarında Yapılacak Hukuki İşlemler İş Kazasının İşverene Bildirilmesi İş Kazasının İşveren Tarafından Sosyal Güvenlik Kurumuna Bildirilmesi Kaza Raporları UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA v

6 AÇIKLAMALAR ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Tüm Alanlar Ortak Tüm Dallar Ortak Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği İş sağlığı ve güvenliği, çevre koruma, hijyen ve sanitasyon kurallarının ve araç-gereçlerinin öğrenilmesi ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandırıldığı bir öğrenme materyalidir. 8 saat teorik Temel düzeyde Türkçe konuşma, okuma ve yazma bilmek ve mesleğin gerektirdiği işleri ve yeterlilikleri yapabilecek bedensel ve fiziksel özelliklere sahip olmak. Mesleğin ait olduğu alandaki temel bilgi ve becerileri kazanacak, alanın gerektirdiği temel yeterliliklere sahip olacak, mesleğin gerektirdiği işleri yapabilecektir. Mesleğiniz ile ilgili iş sağlığı ve güvenliği, çevre koruma, hijyen ve sanitasyon ile mesleki gelişim kurallarını öğrenerek işletmelerin bulaşıkhane departmanlarında işinin tüm detaylarını öğrenerek kurallara uygun olarak bulaşık faaliyetlerini gerçekleştirebileceksiniz. Mesleki Eğitim Merkezleri, Halk Eğitim Merkezleri, Meslek liseleri, Uygulama otelleri, Turizm eğitim merkezleri (TUREM) ve sektördeki işletmelerde eğitim verilmektedir. Programın uygulanabilmesi için Yiyecek İçecek Hizmetleri alanı standart donanımları ve mesleklerin gerektirdiği ekipmanlar sağlanmalıdır. Bireylerin, çeşitli ölçme araçları kullanılarak; Modüllerin sonunda kazandığı yeterlikler ölçülecektir. Modüller ile kazandıkları bilgi, beceri ve tavırları ölçülecektir. Ölçme sonuçları program sonunda değerlendirilecektir. Eğitim kurumunda, işletmede ve kendi kendilerine yaptıkları tüm öğrenim faaliyetleri değerlendirilecektir. vi

7 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, İş kazaları ve meslek hastalıkları gerek insani ve toplumsal bakımdan gerekse ekonomik bakımdan çok önemli bir sorundur. Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO-International Labour Organization) tespitlerine göre kazaların yalnızca 2 si korunması mümkün olmayan kaza, 98 i genel olarak korunması mümkün olan kazalardır. Bu araştırma sonucu da bu modülün önemini vurgulamaktadır. Günümüzde gelişen endüstri ile birlikte insanoğlu daha kolay ve iyi yaşama ortamı sağlamayı amaçlamaktadır. Ancak bunu yaparken çevresine yapmış olduğu tahribatın ileride ne sonuçlar vereceğini kestirememiş ve bunun bedelini pahalıya ödemiştir. Tüm bu gelişmelerin sonucu olarak çevrenin önemi, çevre koruma ve sürdürülebilir bir hayatın sürdürülebilir bir çevre ile mümkün olabileceği anlaşılmıştır. Sağlıklı yaşam için gerekli olan koşulların başında yeterli ve dengeli beslenme gelir. Değişen yaşam şartları ve sosyal yaşantıdaki hareketlilik nedeni ile kişiler en az bir öğünü dışarıda yemektedir. Bu nedenle yiyecek-içecek üretimi ve servisini yapan işletmelerin temel hedefi hizmet verdikleri grubun besin ihtiyacını karşılamanın yanında onlara en ideal, kaliteli ve sağlıklı ürün ve hizmeti sunarak farklılık yaratmaktır. Bu nedenle işletmeler ve çalışanları açısından hijyen ve sanitasyon bilgisi ve uygulanması oldukça önemli bir konudur. Bu modülde işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili temel kavramlar, iş yeri güvenliğini ve iş güvenliğini tehdit edici unsurlar, meslek hastalıkları, kaza, yaralanma, yangın ve iş kazalarında yapılacak hukuki işlemler anlatılmaktadır. Bunun yanı sıra çevre, doğa kirliliği, gürültü, enerji kaynakları ve hijyen sanitasyon ve gıda güvenliği ile ilgili kavramlar açıklanmaktadır. 7

8 8

9 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ İş yerinde güvenliği tehdit eden unsurları belirleyip gerekli güvenlik tedbirlerini alabileceksiniz. ARAŞTIRMA Herhangi bir yiyecek içecek ya da konaklama işletmesine gidiniz ve iş yerinde ne gibi güvenlik önlemleri alındığını araştırınız. Edindiğiniz bilgileri sınıf arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 1.1. İş Sağlığı ve Güvenliğinin Tanımı Günümüzde, insan sağlığı artık yaşanılan çevrenin sağlığı ile birlikte anılmaktadır. Yaşanılan ortamda bulunan çok sayıdaki endüstriyel ve tarımsal kimyasallar, ve bunlara maruz kalma sonucunda organizmadaki hormonlar ile etkileşime girmekte ve onların etkilerini taklit ederek veya yapısını bozarak insan sağlığını olumsuz yönde etkiliyor. İçinde bulunulan durum ise tehlikenin boyutlarını ortaya koymaktadır. İşin yürütülmesi sırasında, çeşitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek kaza ve diğer etkenlerden korunmak ve daha iyi çalışma ortamı sağlamak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalara İş Sağlığı ve Güvenliği denir. Günlük yaşantımızın ortalama üçte birinin geçirildiği iş yerlerinde daha sağlıklı ve güvenli şekilde yaşamamız için alınması gereken tedbirlerde her çalışanın ve yöneticinin temel sorumluluğu 9

10 bulunmaktadır. İnsana yaraşan bu güvenli ortamları sağlayabilmek ancak bu husustaki kuralları yaşam tarzı olarak benimsemekle sağlanabilir İş Sağlığı ve Güvenliğinin Amacı İş sağlığı ve güvenliğinin amacı, iş yerindeki tüm sağlık ve güvenlik durumlarıyla ilişkili olarak, öncelikle risklerin önlenmesi, iş görenin yaşamına ve vücut bütünlüğüne yönelik tehlikelerin ortadan kaldırılması, çalışanların işlerini etkin ve verimli bir biçimde gerçekleştirmelerini sağlayan koşul, yetenek ve alışkanlıkların bireysel ve örgütsel boyutta yaratılması ve aynı zamanda tehlike, risk ve kazaların sebep olduğu kayıp zamanın azaltılarak verimliliğin yükseltilmesidir İş Sağlığı ve Güvenliğinin Önemi Sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamının oluşturulması, çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıklarından korunması, çalışma hayatının öncelikli şartı ve sosyal tarafların ortak sorumluluğudur. Meslek hastalıkları ve iş kazası oranı düşük olan ülkeler, sağlıklı ve güvenli çalışma koşullarını tam olarak sağlayabilen ve çağdaşlık seviyesine ulaşmış olan ülkelerdir. Dünyadaki ve ülkemizdeki sanayileşmeye, teknolojik gelişmelere paralel olarak özellikle iş yerlerinde çalışan kişilerin güvenliği ile ilgili birtakım sorunlar ortaya çıkmıştır. Bazı tedbirleri önceden alarak iş yerlerini güvenli hâle getirmek gerekmektedir İşçi Sağlığı İşçi sağlığının korunması ve geliştirilmesi, toplumun sağlığına yönelik çalışmalar içinde önemli bir yer tutmaktadır. İşçi sağlığı, bütün mesleklerde çalışanların sağlığını sosyal, ruhsal ve bedensel olarak en üst düzeyde tutmak, çalışma koşullarını ve üretim araçlarını sağlığa uygun hâle getirmek, çalışanları zararlı etkilerden koruyarak işin ve çalışanın birbirine uyumunu sağlamak üzere kurulmuş bir tıp dalıdır. 10

11 İş yeri düzeni ve bakımı (temizlik): İş yerinin iyi bir şekilde düzenlenmesinin o iş yerinde çalışanların moralini yükselttiği, işin verimini arttırdığı ve çoğu iş kazalarını önlediği bilinen bir gerçektir. Her iş yerinin tertip, düzeninin iyi olması ve bu hâlin devamlı kalmasını sağlayıcı bir plân ve program bulunmalıdır. Bunun için düzensizliği yaratan sebep ve şartlar giderilmeli, belli bir düzen kurulmalı, bu düzenin devamı günlük takip ve kontrollerle sağlanmalıdır. Bir iş yerinde temizlik ve düzen iş kazalarının çoğunu önleyen önemli bir etkendir. Kurulu düzenin ve arzulanan temizliğin yeterli ve devamlı olması yapılacak günlük çalışma ve kontrollerle mümkündür. Günlük çalışmalarla aşağıdaki yerlerde ve hizmetlerde düzen ve temizliğin sağlanmış olması morali yükseltir, verimi artırır. Bunun için aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: Çalışılan takım, tezgâh ve makine, işin tamamlanmasından sonra mutlaka temizlenmeli ve kullanılan aletler yerine konmalıdır. Çalışma sırasında çalışılan alanın ve çevrenin kirlenmesine engel olunmalı, bu alanlar mümkün olduğu kadar temiz tutulmalıdır. İş yerlerinde temizliği en iyi şekilde yapabilecek vasıflara sahip saplı süpürge, kürek, paspas, fırça, elektrikli süpürge ve parlatıcılar gibi temizlik araç ve gereçleri bulundurulmalıdır. İş yeri özelliğine göre deterjan, özel ilaç vb. temizlik maddeleri de kullanılmalıdır. İş yerinin içinin yanı sıra dış çevre temizliğinin de yapılması gerekir. İş atıkları ve çöplerinin toplanarak ortamdan uzaklaştırılması için gerekli tedbirler alınmalıdır. Çalışanların kayarak düşmelerine sebep olabilecek yağ, mazot gibi petrol ürünleri ile karpuz, kavun, muz vb. kabuklu yiyeceklerin hemen temizlenmesi gerekir. Özellikle gıda maddelerinin üretildiği iş yerlerinde tüzük ve yönetmeliklerde belirtilen temizlik kurallarına mutlaka uyulmalıdır. Bu gibi iş yerlerinde fare, böcek vb. zararlı hayvanlara karşı yeterli ilâçlama yapılmalıdır. Çalışanların temizlik kurallarına sürekli uymalarını sağlamak için basılı broşür yayımlanması ve uyarıcı levhaların iş yerlerinin görülür kısımlarına asılması gerekir. 11

12 İş yerlerinde yatakhane, yemekhane, banyo, duş, tuvalet vb. yerler ile sosyal faaliyetlerin yapıldığı toplu olarak bulunulan yerler çabuk kirlenebilen yerlerdir. Bu yerlerin temizliğine dikkat edilmelidir. Temizlik ve tertip kurallarına uymayanlar ikaz edilmeli, gerekirse sorumlulara bildirilmelidir. El aletleri: İş yerlerinde elektrikli alet ve makinelerin dışında el becerisine dayalı olarak kullanılan aletler, el aletleridir. Özellikle küçük iş yerlerinde meydana gelen iş kazalarının hemen çoğu el aletlerinin iyi kullanılamaması veya aletlerin kullanılamayacak şekilde arızalı ve yıpranmış olmasından kaynaklanmaktadır. El aletlerinin kullanılması sırasında meydana gelen iş kazalarına karşı alınabilecek tedbirler şöyle sıralanabilir: Yapılacak işe uygun alet seçilmelidir. Aletler temiz tutulmalıdır. Aletler kullanılmadan önce kontrol edilip vurma aletlerinin başları mantarlaşmış veya çapaklaşmışsa taşlanıp tamir edilmelidir. Sapları kıymıklaşmış, kırılmış veya gevşemiş aletler kullanılmadan önce değiştirilmelidir. Her aletin kendine ait depolama yeri olmalıdır. Aletler yerlerine konulmalı, çalışanların veya başkalarının üstüne düşebilecek veya ayağına takılabilecek yerlere bırakılmamalıdır. Özellikle keskin ve sivri uçlu olan aletleri ceplerde taşımak tehlikelidir. Bu nedenle alet çantası kullanılmalıdır. Herhangi bir el aleti üstüne gereğinden fazla basınç veya kuvvet tatbik edilmemelidir. El aletleri sürekli bakım isteyen aletler olduğu için hemen her işin başlangıcında ve bitiminde bu aletlerin sağlamlığı kontrol edilmelidir Bulaşıkhane ile İlgili Ortak Güvenlik Önlemleri Genel Güvenlik Çalışanlar, iş başında iken çeşitli konularda güvenlik önlemlerini almaları gerekmektedir. Bunların başında genel güvenlik önlemlerinin kontrol edilmesi gelmektedir. Bu kapsamda aşağıda genel güvenlik önlemlerine ilişkin kontroller ile ilgili yapılması gerekenler ve yapılmaması gerekenler sıralanmaktadır. 12

13 Yapılması gerekenler; Bir işe başlamadan önce gerekli olan mesleki yeterliliğin tam olarak alınmış olması gerekmektedir. Kullanılacak olan tezgâhların özellikleri ve çalışma prensipleri tam olarak bilinmelidir. Tezgâh kullanılırken bütün dikkat ona vermelidir. Başka bir şeyle ilgilenilmemelidir. Kullanılan tezgâhların elektrik problemleri olmamalıdır. Tezgâh üzerinde herhangi bir arıza meydana gelmişse veya tezgâh bakım görmekte ise üzerine mutlaka uyarıcı bir levha konulmalıdır. Tezgâhların hareketli kısımlarına yaklaşırken dikkatli ve uyanık olunmalıdır. Tezgâh başlarına uyarı levhaları asılmalıdır. Şüpheli konular daima yetkiliye sorulmalıdır. İş için en uygun takımlar kullanılmalıdır. Yıpranmış ve körleşmiş takımlar hemen değiştirilmelidir. Kullanılmayan takım ve malzemeler iş masası üstünde bırakılmamalıdır. Atölye içindeki geçit ve pasajlar, makinelerin çevreleri her zaman temiz ve düzenli tutulmalıdır. Yapılması gerekenleri sıraladıktan sonra şimdi de genel güvenlik önlemleri esnasında yapılmaması gereken davranışlar aşağıda sıralanmaktadır; Atölyeler içinde asla koşulmamalıdır. Yetkili kişilerden izin alınmadan malzeme ve makinelere dokunulmamalıdır. Tezgâh çalışırken tezgâhın başından uzaklaşılmamalıdır. Basınçlı hava tehlikelidir ve öldürücü olabilir. Basınçlı hava doğrudan ne kendimize ne de başkasına tutulmamalıdır. 13

14 14

15 Kişi Güvenliği Bir diğer güvenlik önlemi kişisel alınacak önlemlerdir. Bu kapsamda çalışanların kişisel olarak kendi güvenlik düzeylerini kontrol etmesi amacıyla yapılması gerekenler ve yapılmaması gerekenler sıralanmaktadır. Yapılması gerekenler; Küçük bile olsa her olay derhâl amire bildirilmelidir. Koruyucu ayakkabı giyilmelidir. İş başında iş elbiseleri mutlaka giyilmeli ve iş elbiselerinin düğmeleri ilikli olmalıdır. Saçlar kısa kesilmiş olmalı, gerekiyorsa koruyucu şapka giyilmelidir. Tezgâh çalıştırılmadan önce bütün koruyucuların yerlerinde ve iş görebilecek durumda olmaları sağlanmalıdır. Tezgâh çalıştırılmadan önce tezgâhın ve çevresinin temizlik kontrolü yapılmalıdır. Keskin kenarlı parçalara, çapak ve pürüzlere dikkat edilmelidir. Yapılmaması gerekenler ise; Çalışırken parmaklarda yüzük, kolda saat bulundurulmamalıdır. Çalışan tezgâhın üstüne gereğinden fazla eğilmemeli ve tezgâha dayanılmamalıdır. Elektrikli aletler ile suyun temas etmemesine özen gösterilmelidir Koruyucu Araçlar Vücudun Korunması Vücudun korunması sırasında kullanılacak koruyucu araçların iş yeri şartlarına ve yapılan işin özelliğine uygun olmasına özen gösterilmelidir. 15

16 16

17 Ellerin Korunması; Çalışma hayatında özellikle de ellerin aktif olarak kullanıldığı bir meslek olan bulaşıkçılıkta en çok eller yıpranmaktadır. Eldivenler eli veya elin herhangi bir yerini tehlikelere karşı koruyan kişisel koruyucu bir donanımdır. Aynı zamanda ön kol ve kolun bir bölümünü de koruyabilir. Eldiven seçimi ve kullanımı sırasında dikkat edilecek bazı noktalar şunlardır; Eldiven temiz ele giyilmelidir. Ele uygun ölçüde eldiven kullanılmalıdır. Eldivenlerin bir kimyasal maddeye karşı koruma sağlarken başka bir kimyasal maddeye karşı yeterli koruma sağlayamayabilir. Eldiven eli terletmemelidir. Aksi takdirde kullanım zorluğu yaratır. Her kullanımdan önce eldivendeki delik, yıpranma ve yırtıkları kontrol ediniz Ayakların Korunması; Çalışırken ayaklar, zeminde kaymalar ve darbeler başta olmak üzere çeşitli risklere karşı korunmalıdır. Çalışma dışı zamanlarda giyilen ayakkabılara özen gösterilirken çalışma sırasında giyilecek ayakkabılar ihmal edilmektedir saat boyunca giyilecek bu ayakkabılarda bazı özellikler bulunmalıdır. Islak zeminde çalışacağından tabanı kaymayan, su geçirmeyen, yumuşak tabanlı ayakkabılar tercih edilmelidir. 17

18 1.7. Binalarda Güvenliği Tehdit Edici Unsurlar Sıhhi Tesisatlar Sıhhi tesisat; yapı için gerekli olan suyun temini, depolanması, ısıtılması, yumuşatılması, basınçlandırılması ve dağıtımı, pis suyun atılması, atık suyun arıtılması, yağmur suyu tahliyesi ve yangın söndürme konularını içerir. Her yapının sıhhi tesisatı üç temel işlevi karşılamalıdır. Bu işlevler; besin tüketimine (yemek pişirmek, içmek) yönelik ve günlük tüketimde kullanılan (çamaşır yıkamak ve temizlenmek) suyun sağlanması, konut içinde kullanılmak için dağıtılması, organik atıklar ve deterjanlar vb. pis suyun boşaltılması olarak açıklanabilir. Temiz Su Tesisatı Günümüzde modern insan içme, temizleme ve temizlenme ihtiyaçları için kullandığı suyu arıtıp dezenfekte ettikten sonra kullanmaktadır. Borular, armatürler, su sayaçları, su deposu, hidrofor tesisatı, havalandırma ve basınç regülatörlerinden oluşur. Normal olarak temiz su şehir şebekesinden beslenir. Konutların içinden geçen soğuk su boruları terlemeye karşı mutlaka izole edilmelidir. Bina dışından geçen su boruları ise donmayı önlemek için izole edilmelidir. Duvar ve toprak altına monte edilen borular ise korozyona karşı izole edilmelidir. 18

19 Temiz su tesisatının projelendirilmesinde en çok dikkat edilecek konulardan biri de sestir. Tesisatta rahatsız edici ses oluşmamalıdır. Pis Su Tesisatı Binalarda kullanılan pis ve kirli suların insan sağlığına zararlı olmaması için hem kimyasal hem organik madde açısından arıtılarak şehir kanalizasyon şebekesine verilmesini sağlayan sisteme denir. Bina içi pis su tesisatında ara bağlantı parçası olarak kurşun boru ve PVC boru kullanılması uygun olur. İyi yapılmış bir pis su tesisatında şu özellikler bulunmalıdır: Kirli sular kesintisiz, çabuk, sağlığa zarar vermeden ve insanlara rahatsızlık vermeyecek şekilde uzaklaştırmalıdır. Koku, gaz ve böceklerin pis su borularından binaya geçmesi engellemelidir. Borular gaz, hava ve pis suyu sızdırmaz olmalıdır. Borular dayanıklı, sağlam, bina oturmalarına dirençli olmalıdır Elektrik Tesisatları Elektrik en önemli enerji kaynaklarımızdan biridir. İnsanların aydınlatma, ev ve iş yerlerini ısıtma ve serinletme ya da birçok makineyi çalıştırabilme için elektriğe gereksinimi vardır. Elektrik, sağladığı bütün iyi şeylere karşın tehlikeli de olabilmekte, hatta insanların ölümüne yol açabilmektedir. ABD de yapılan araştırmalar; kusurlu elektrik teli veya tesisatının her yıl yarım milyondan fazla yangının başlangıcına, buna bağlı olarak milyonlarca dolarlık hasara ve çok sayıda insanın ölümüne neden olduğunu göstermektedir. Yine bu ülkede her yıl yaklaşık 1100 kişi elektrik şoklarından ölmektedir. Bina içi elektrik tesisatı, sıva üstü ve sıva altı olmak üzere iki şekilde yapılır. Elektrik tesisatı TSE standartlarında belirtilen malzemeler kullanılarak yapılmalıdır. Elektrik tesisatının başlıca elemanları; priz, fiş, lamba duyu ve elektrik düğmesi (anahtar) vb. olarak sayılabilir. 19

20 Elektrik Enerjisi Elektrik, bir enerji dönüşümü sırasında ortaya çıkar. Kömür, petrol ve nükleer tepkilerden elde edilen ısı ya da akarsuların gizli enerjisinin harekete dönüşmesi ile elektrik enerjisi elde edilir Evlerde Kullanılan Elektrik Enerjisi ve Elektrikli Aletler Teknolojinin gelişmesi ile evlerde kullanılan ev aletleri artmıştır. Televizyon, buzdolabı, çamaşır ve bulaşık makinesi, ocaklı fırın vb. bunlardan bazılarıdır. Evlerde kullanılan elektrik enerjisinin yaklaşık %16 sı aydınlatma amaçlı olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle aydınlatma kalitesinden ödün vermeden evlerde alınacak bazı basit önlemlerle elektrik enerjisinden tasarruf yapabilir. Bu önlemler şunlardır: Kullanılmayan odalardaki ışıklar söndürülmelidir. Gündüzleri aydınlatma için güneş ışığından yararlanılmalıdır. Ampuller, ışıklarından en fazla yararlanabilecek şekilde yerleştirilmelidir. Duvarlar açık renklere boyanmalıdır. Açık renkler ışığı yansıtır ve odalarda daha az aydınlatmaya gerek duyulur. 20

21 Bulaşık makinesi tam kapasiteyle çalıştırılmalıdır fakat kapasitesinin üzerinde makineye yüklenmemeye özen gösterilmelidir. Elektriği en fazla tüketen aletler, ütü, fırın, ekmek kızartma makinesi vb. ısı üreten aletlerdir. Bu araçların bakımları düzenli olarak yapılmalıdır. Fırınların kapakları her açıldığında içerdeki ısının %20 si kaybolur. Bu nedenle pişirme sırasında fırının kapağı açılmamalıdır. Mikrodalga fırınlarında pişirme 2-10 dakikada, ısıtma ise saniyede gerçekleşir. Bu nedenle geleneksel fırınlara göre % oranında tasarruf sağlanmış olur Sigortalar Elektrik besleme hatlarını aşırı elektrik akımından ve kısa devre akımlarından koruma düzeneğidir. Bu düzenek, bir elektrik devresinin aşırı elektrik gücü alması durumunda elektrik akımını keserek elektrik enerjisi ile çalışan aletlerin ve insanların güvenliğini sağlar. Sigorta, klasik ve otomatik sigorta olarak sınıflandırılabilir. Günümüzde emniyetli olması ve değiştirmeye gerek duyulmamasından dolayı otomatik sigortalar kullanılmaktadır Topraklama ve Önemi Elektrikli alet (gövde) ile toprak arasında yapılan bağlantıya denir. Elektrikli aletlerin topraklanması, elektrik kaçağına karşı kullanımı güvenli kılan en uygun yoldur. Alet içinde herhangi bir arıza veya kısa devre varsa akım metal gövdeden topraklama iletken ile toprağa doğru akıtılır Aydınlatma Verimli bir çalışma yapılabilmesi için çalışma ortamında uygun aydınlatma sağlanmalıdır. Aydınlatma türünün seçimi şunlardır; Doğal aydınlatma Yapay aydınlatma Doğal aydınlatma güneş ışığı ile sağlanır. Yapay aydınlatma ise ışık kaynakları kullanılarak yapılır Isıtma ve Havalandırma Tesisatları Geçmiş yıllardan günümüze kadar oturulan yerlerin ısıtılması hep insanları meşgul etmiştir. Teknolojinin ilerlemesi ve elektriğin bulunmasıyla birlikte sobaların yerini kaloriferler ve klimalar almıştır. 21

22 Isıtma Araçları Taşınabilir ısıtma araçları: Elektrik sobaları, gaz sobaları, hava gazı sobaları vb. Sabit ısıtma araçları: Şömine, sobalar, kalorifer tesisatları, buhar kazanları vb. Küçük binalar soba ile ısıtılır. Günümüzde odun, kömür ve gaz sobası gibi soba çeşitleri kullanılmaktadır. Bu sobalar yakıldığında çıkan duman ve gazların dışarıya atılması için bacalar kullanılır. İnsan sağlığı ve güvenliği için bu bacaların sık sık temizlenmesi gerekir. Bacaların temizlenmesi hem bacanın iyi çekmesini sağlar hem de çeşitli tehlikeleri önler. Apartmanlarda ve büyük iş yerlerinde ısıtma genellikle merkezî ısıtma tesisatlarından yararlanılarak yapılır. Merkezî ısıtma deyince kalorifer tesisatları akla gelir. Kalorifer tesisatında katı (kömür vb.), sıvı (fuel oil vb.) veya gaz (LPG vb.) yakıtlar kullanılır. Kalorifer tesisatından çıkan duman ve gazların dışarıya atılması için bacalar kullanılır. Bu bacaların düzenli olarak temizlenmesi de insan sağlığı için çok önemlidir Yakıt ve Yakacaklar Etrafa ısı ve ışık yayarak havadaki oksijenle reaksiyona girebilen cisimlere "yakıt" denilmektedir. Bir yakıtın yanabilmesi için tutuşma sıcaklığına kadar ısıtılması gerekir. Yakıtlar, katı yakacaklar ve sıvı yakacaklar olarak iki gruba ayrılmaktadır Havalandırma Tesisatları Konutlarda ve iş yerlerinde sağlığı tehdit edici unsurlar arasında kötü kokuları, aşırı sıcaklık ve nemden oluşan olumsuz hava koşullarını sayabiliriz. Konutlarda pis havanın dışarı atılması, sıcaklığın dengelenmesi, nemin oluşmaması için havalandırmanın yeterli ve uygun olması gerekir. 22

23 Kötü kokular; canlıların terlemesi, sigara dumanı, nem, kullanılan malzemeler gibi birçok nedenden kaynaklanabilir. Havalandırma, insanların rahat bir ortamda çalışmasını sağlamak ve sağlığını korumak amacıyla yapılır. Hangi maddeyle çalışılırsa çalışılsın, iş yerlerinin ve konutların havalandırılması kesinlikle gereklidir. Havalandırma doğal, yapay ve sıhhi tesisatlarla yapılan havalandırmalar olarak üç gruba ayrılabilir. Bunlar; Kapı, pencere havalandırma ve soba bacaları kanalı ile yapılan havalandırma, Aspiratör, havalandırma vantilatörü gibi araçlarla yapılan, genelde mutfak ve tuvalet gibi fazla koku olan yerlerde kullanılan havalandırma, Sıhhi tesisatta sifonda su kaybını önlemek için kullanılan havalandırmadır. Ayrıca pis su tesisatının bir kısmı olan boru ağzı havalandırması da bu grup havalandırmalar içinde sayılır. Havalandırma tesisatlarının bakımı son derece önemlidir. Filtrelerinin temizliği ve boruların sızdırmazlığı periyodik olarak test edilmelidir. Elektrik kesintilerine karşı havalandırma sistemleri için jeneratörler ve diğer yedek güç kaynakları hazır tutulmalıdır. Sistemin etkinliğini kontrol etmek için özellikle stratejik bölgelerden hava örnekleri alınarak laboratuarlarda test edilmelidir. İş yerindeki kirli hava arıtılmadan doğrudan doğruya dışarı verilirse çevre kirlenmesine yol açacağı unutulmamalıdır. 23

24 UYGULAMA FAALİYETLERİ İşlem Basamakları Öneriler İlgi alanlarınıza uygun bir meslek belirleyiniz. İlgili işletmeleri ziyaret ederek yapısını (çalışan sayısı, personel yetki ve sorumlulukları, bina özellikleri, kullanılan makine ve teçhizatlar vb.) inceleyiniz. İşletmelerin iş güvenliği önlemlerini inceleyerek not ediniz. İlgilendiğiniz meslek alanı ile ilgili hayali bir işletme kurunuz. İş yerinizde iş güvenliğini tehdit eden unsurları belirleyiniz. İşletmenize ait iş güvenliği önlemlerini belirleyiniz. Aldığınız önlemleri rapor hâlinde arkadaşlarınızla paylaşınız. İşletmelerde uygulanan iş güvenliği ile ilgili alınan önlemlerin yeterli olup olmadığını arkadaşlarınızla tartışınız. Çevrenizdeki bir iş yerini ziyaret ederek çalışanların güvenlikleri konusunda aldıkları tedbirleri gözlemleyebilirsiniz. İşletmenin iş güvenliği uzmanından yardım alabilirsiniz. İşletmenin iş güvenliği ile ilgili yazılı ve görsel malzemelerinden yararlanabilirsiniz. Kuracağınız işletmenin çalışan sayısı, makine, teçhizat vb. özelliklerini belirleyerek not alınız. İnternet ortamından iş güvenliği ile ilgili resim, fotoğraf, yazı vb. inceleyebilirsiniz. 24

25 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. İşçilerin iş kazalarına uğramalarını önlemek amacıyla güvenli çalışma ortamını oluşturmak için alınması gereken önlemler dizisine ne denir? A) İş güvenliği B) İş C) İşçi çalışması D) İşçi E) Tesisatçı 2. Öğrenci Ahmet, boya atölyesinde boya yaparken koruyucu araç kullanmadığı için bir süre sonra nefes almakta zorlanmış ve hastalanmıştır. Ahmet bu işi yaparken hangi iş güvenliği kuralını yerine getirmemiştir? A) Gözlük takmamıştır B) Eldiven giymemiştir C) Maske takmamıştır D) Baret takmamıştır E) Markalama aletlerini kullanmamıştır 3. Öğrenci Kemal, atölyede iş yaparken tezgâh üzerinde duran iş parçasını ayağının üzerine düşürmüş ve parmaklarını yaralamıştır. Kemal bu işi yaparken hangi iş güvenliği kuralını yerine getirmemiştir? A) Ayakkabı giymemiştir B) İşçi tulumu giymemiştir C) Baret takmamıştır D) Koruyuculu ayakkabı giymemiştir E) Gözlük takmamıştır 4. Aşağıdakilerden hangisi binalarda güvenliği tehdit edici unsurlardan değildir? A) Sıhhi tesisatlar B) Elektrik tesisatları C) Isıtma tesisatları D) Çevre düzenlemesi E) Havalandırma tesisatları 5. Aşağıdakilerden hangisi iş güvenliğinin amaçlarından değildir? A) Çalışanlara en yüksek sağlıklı ortam sunmak B) İş yerlerindeki riskleri tamamen ortadan kaldırmak ya da zararları en aza indirebilmek C) Çalışanların motivasyonunu artırmak D) Oluşabilecek maddi ve manevi zararları ortadan kaldırmak 25

26 E) Çalışma verimini artırmak 6. Binalarda temiz suyu kullanım yerine kadar ileten boru ağına verilen ad aşağıdakilerden hangisidir? A) Beslenme borusu hattı B) Pis su tesisatı C) Yağmur suyu tesisatı D) Kalorifer tesisatı E) Temiz su tesisatı 7. Aşağıdakilerden hangisi iyi yapılmış bir pis su tesisatında bulunması gereken özelliklerden değildir? A) Pis ve kirli suları kesintisiz, çabuk, sağlığa zarar vermeden ve insanlara rahatsızlık vermeyecek şekilde uzaklaştırır B) Alt kata döşenecek ana borunun yapı dışına en uzun yoldan çıkarılması gerekir C) Koku, gaz ve böceklerin pis su borularından binaya geçmesini engeller D) Borular gaz, hava ve pis suyu sızdırmaz olmalıdır E) Borular dayanıklı, sağlam, bina oturmalarına dirençlidir 8. Aşağıdakilerden hangisi aydınlatma kalitesinden ödün vermeden elektrik enerjisinden tasarruf etme tedbirlerinden değildir? A) Kullanılmayan odalardaki ışıklar söndürülmelidir B) Yüksek güçlü tek bir lamba yerine düşük güçlü birden fazla lamba kullanılmalıdır C) Gündüzleri aydınlatma için güneş ışığından yararlanılmalıdır D) Lambalar, ışıklarından en fazla yararlanabilecek şekilde yerleştirilmelidir E) Akkor telli ampul yerine uzun ömürlü ampul, LED ampul ya da floresan lamba kullanılmalıdır 9. Aşağıdakilerden hangisi atölyelerde tezgâh ve cihazlarla çalışırken yapılmaması gereken bir davranıştır? A) Tezgâh çalıştırılmadan önce onun nasıl durdurulacağı bilinmelidir B) Yağ seviyesi tezgâh çalıştırılmadan önce kontrol edilmelidir C) Tezgâhın çalışması ve özellikleri tam olarak öğrenilinceye kadar o tezgâhta bağımsız çalışılmalıdır D) Tezgâh çalıştırılmadan önce tezgâhın dönüş yönünü mutlaka kontrol edilmelidir E) Tezgâh üzerinde yıpranmış ve hasara uğramış somun, cıvata vb. parçalar varsa yenileriyle değiştirilmelidir 26

27 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Meslek hastalıklarının sebeplerini öğreneceksiniz ve buna göre gerekli önlemleri alabileceksiniz. ARAŞTIRMA Meslek hastalıkları ile ilgili işletmelerin iş güvenliği sorumluları ve iş yeri doktorları ile görüşerek bilgi alınız ve arkadaşlarınızla bu bilgileri paylaşınız. 2. MESLEK HASTALIKLARI Hastalık kelime anlamı olarak; organizmada birtakım değişikliklerin ortaya çıkmasıyla sağlığın bozulması durumu, rahatsızlık, illet, maraz ve ruh sağlığının bozulması durumu olarak adlandırılmıştır. Çalışma hayatı içinde yer alan mesleki riskler, meslek hastalıkları ve iş kazalarıdır. Bu risk eski çağlardan beri üzerinde durulan bir konudur. Mesleki riskler 18. Yüzyılın sonlarından itibaren fabrika endüstrisi ile ortaya çıkmış ve zamanla tehlikeli bir durum almıştır. İlerleyen teknoloji ile birlikte çalışma hayatındaki riskler bir yandan azaltılırken bir yandan da yeni risklerin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Meslek hastalıkları, iş kazalarından farklı olarak uzun zaman sürecinde de ortaya çıkabilir ancak çok kısa süre içinde ortaya çıkabilen meslek hastalıkları da vardır. Ne olursa olsun, meslek hastalığına yakalanabilmenin koşulu, bir süre o iş yerinde çalışmaktır. Bu süre, maruz kalınan etmenin yoğunluğu ile ilgilidir. Meslek hastalıkları, SSK Sağlık İşlemleri Tüzüğüne göre beş ana gruba ayrılmaktadır; Kimyasal maddeler ile oluşan hastalıklar, 27

28 Mesleki cilt hastalıkları, Solunum yolu hastalıkları, Mesleki bulaşıcı hastalıklar, Fiziki etkenlerle oluşan meslek hastalıkları Meslek Hastalıklarının Nedenleri Yol açan etmenlere göre meslek hastalıkları aşağıdaki gibi sınıflandırılır: Kimyasal kaynaklı meslek hastalıkları; Ağır metaller Çözücüler Gazlar Asit ve alkali maddeler Pestisitler Fiziksel kaynaklı meslek hastalıkları; Gürültü ve titreşim Yüksek ve alçak basınçta çalışma Soğuk ve sıcakta çalışma Tozlar Radyasyon Aydınlatma Biyolojik kaynaklı meslek hastalıkları; Bakteri kaynaklı olanlar Virüs kaynaklı olanlar Biyoteknoloji kaynaklı meslek hastalıkları; Psikolojik kaynaklı olan meslek hastalıkları Ergonomiye özensizlikten kaynaklanan meslek hastalıkları 2.2. Meslek Hastalıklarını Önleme İnsan, çevre güvenliği, makine ve donanım, bir bütün içinde tek tek ele alınmalıdır. İşçi sağlığı ve güvenliğinin önemi işçi ve işverence çok iyi kavranmalıdır. İşçi sağlığı ve güvenliği konusunda kişisel 28

29 bilgi, öngörü ve yargılarla değil, kuralına uygun hareket eden çalışanlar topluluğu oluşturulmalıdır. Tüm kazalar önlenebilir ancak işverenler bu çalışmalara önderlik etmeli ve sorumluluk taşımalıdır. Meslek hastalıklarını önlemedeki başarı aşağıdaki yararları sağlar; Çalışanlar korunmuş olur. İşletme güvenliği sağlanır. Üretim güvenliği sağlanır. Çevre güvenliği sağlanır ve korunur. İş kazaları ve meslek hastalıkları sıfıra yaklaşır. Ekonomik kayıplar azalır. Maliyetler azalır. Çalışanların, müşterinin ve iş yerinin memnuniyeti sağlanır. Verimlilik artar İşverenin Sorumlulukları İşveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlüdür. Bu çerçevede işveren aşağıdaki hususlara dikkat etmelidir; Çalışana görev verirken çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz önüne alır. Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hâle getirilmesi, mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar. İş yerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar. Risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır. Yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri alır. İşveren; risklerden korunma ilkelerini yerine getirmek, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini yerine getirmek, risk değerlendirmesi, kontrol, ölçüm ve araştırma yapmak veya yaptırmak, iş kazası ve meslek hastalıklarının kayıt ve bildirimini yapmak, çalışanları bilgilendirmek, çalışanların eğitimini sağlamak ve çalışanların görüşlerini almak ve katılımlarını sağlamak ile yükümlüdür. İş yeri dışındaki uzman kişi ve kuruluşlardan hizmet alınması, işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz. 29

30 Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği alanındaki yükümlülükleri, işverenin sorumluluklarını etkilemez. İşveren, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin maliyetini çalışanlara yansıtamaz. 30

31 2.4. Çalışanların Sorumlulukları Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili temel yükümlülükleri aşağıda açıklanmıştır: İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili aldıkları eğitim ve işverenin bu konudaki talimatları doğrultusunda, kendilerinin ve hareketlerinden veya yaptıkları işten etkilenen diğer çalışanların sağlık ve güvenliklerini tehlikeye düşürmemektir. Meslek hastalıklarının önlenebilir hastalıklar olduğu dikkate alındığında çalışanlar işveren tarafından verilen eğitim ve talimatlar doğrultusunda yükümlülükleri yerine getirdikleri takdirde kendi üstlerine düşen yükümlülüklerini yerine getirmiş olacaklardır. Bu yükümlülükler; İş yerindeki makine, cihaz, araç gereç, tehlikeli madde, taşıma ekipmanı ve diğer üretim araçlarını kurallara uygun şekilde kullanmak, bunların güvenlik donanımlarını doğru olarak kullanmak, keyfi olarak çıkarmamak ve değiştirmemek, Kendilerine sağlanan kişisel koruyucu donanımı doğru kullanmak ve korumak, İş yerindeki makine, cihaz, araç gereç, tesis ve binalarda sağlık ve güvenlik yönünden ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıklarında ve koruma tedbirlerinde bir eksiklik gördüklerinde, işverene veya çalışan temsilcisine derhâl haber vermek, Teftişe yetkili makam tarafından iş yerinde tespit edilen noksanlık ve mevzuata aykırılıkların giderilmesi konusunda işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak, Kendi görev alanında, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmaktır İş Yeri Hekimleri ve İş Güvenliği Uzmanlarının Sorumlulukları İş yeri hekimleri ve iş güvenliği uzmanlarının hak ve yetkileri, görevlerini yerine getirmeleri nedeniyle kısıtlanamaz. Bu kişiler, görevlerini mesleğin gerektirdiği etik ilkeler ve mesleki bağımsızlık içerisinde yürütürler. İş yeri hekimleri ve iş güvenliği uzmanları, görevlendirildikleri iş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili alınması gereken tedbirleri işverene yazılı olarak bildirir. Bildirilen hususlardan hayati tehlike arz edenlerin işveren tarafından yerine getirilmemesi hâlinde bu hususu Bakanlığın yetkili birimine bildirirler. Hizmet sunan kuruluşlar ile iş yeri hekimleri ve iş güvenliği uzmanları, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin yürütülmesindeki ihmallerinden dolayı hizmet sundukları işverene karşı sorumludurlar. Çalışanın ölümü veya sakatlığıyla sonuçlanacak şekilde vücut bütünlüğünün bozulmasına neden olan iş kazası veya meslek hastalığının meydana gelmesinde ihmali tespit edilen iş yeri hekimi veya iş güvenliği uzmanının yetki belgesi askıya alınır. 31

32 32

33 2.6. Meslek Hastalıklarına Karşı Alınabilecek Önlemler Meslek hastalıklarının erken tespiti, yeni meslek hastalıklarının ortaya çıkmasını engelleyeceği gibi hastanın yaşamını tehdit edici ortamdan yalıtımına ve kişinin daha fazla zarar görmeden tedavisinin sağlanmasına olanak sağlayacaktır. Bu durum, tedavi maliyetlerinin düşürülmesi, hastalığın gelişimine neden olan iş yeri koşullarından sorumlu kişilerin eğitilmesi ve bunlara yönelik yasal yaptırımların getirilmesi için de gereklidir. Her mesleğin çalışma şartları ve koşullar farklı olduğu gibi mesleğe özgü hastalıklar ve korunma yöntemleri de farklılık gösterir. Meslek hastalıklarına karşı alınacak genel tedbirler aşağıda verilmiştir: Çalışanlar; meslek hastalığı meydana getirebilen veya meslek hastalıkları listesinde kayıtlı maddelerle çalışılan iş yerlerinde bu maddelerin özellikleri, zararları ve korunma çareleri hakkında eğitilecektir. İş yerlerinde bu maddelerle hastalanma ve zehirlenmelere ait ilk belirtiler ile alınacak tedbirleri gösteren özel afişler uygun yerlere asılacaktır. İş yerlerinde kullanılan zehirli ve zararlı maddeler, teknik imkân varsa aynı işi gören daha az zehirli ve zararlı maddelerle değiştirilecektir. Zehirli toz, duman, gaz, buhar, sis veya sıvılarla çalışmalar, teknik imkânlara göre kapalı sistemle yapılacaktır. Bu gibi iş yerlerinde etkili ve yeterli havalandırma sağlanacaktır. Atıklar, zararsız hâle getirilmeden atmosfere ve dış çevreye verilmeyecektir. Çok zehirli maddelerin kullanıldığı iş yerlerinde bu maddeler ve bu maddelerin bulunduğu bölümler, diğer yerlerden tecrit edilmek suretiyle çok zehirli maddelerin zararlı etkileri azaltılacaktır. Zehirli toz, duman ve buharlı iş yerlerinde iş yeri havası nemli, taban, duvar ve tezgâhlar yaş bulundurulmak suretiyle zararlı maddelerin ortama yapışması önlenecektir. Gerektiğinde bu çalışmalar, genel ve lokal havalandırma ile birlikte yapılacaktır. Meslek hastalığı yapan zehirli ve zararlı maddelerle çalışılan iş yerlerinde, işçilere uygun kişisel korunma araçları verilecek ve bunların kullanılması öğretilecektir. Meslek hastalıklarından korunmak için işe giriş ve işe yerleştirme muayeneleri düzenli yapılacak, kullanılan maddelere karşı hassas olanlar bu işlerde çalıştırılmayacak, işe uygun kişilerin yerleştirilmesine önem verilecektir. 33

34 İşe yerleştirilen işçilerin tehlike ve zararın özelliğine göre belirli sürelerde sağlık muayeneleri ve gerektiğinde laboratuar araştırmaları yapılacaktır Kaynağın Kontrol Edilmesi İşverenler, iş yerinde çalışanların sağlığını korumak ve iş güvenliğini sağlamak için koşulları oluşturmak ve araçları eksiksiz bulundurmakla yükümlüdür. İşveren, teknik ilerlemenin getirdiği daha uygun sağlık koşullarını sağlamak, kullanılan makine, araç gereç, zehirli, zararlı maddeleri gelişmelere göre daha az zararlılarla değiştirmek ve tüm iş güvenliği önlemlerini izlemekle yükümlüdür. Bu yükümlülük dışında etkin bir iş sağlığı ve güvenliği risk yönetim kültürü için herkesin buna gerçekten inanması gerekir. İş güvenliği önceliğine yönetimin önem vermesi, tehlikelerin ve risklerin kontrol edilmesi ve tanınması için gereklidir. Uygun bir iş güvenliği kültürünü başarmak için bir organizasyonun risklere karşı sahip olacağı genel davranış biçimi etkin rol oynar. Risk etkenlerinin kaynağından yok edilmesi ise iş sağlığı ve güvenliğinin temelini oluşturur Kişisel Koruyucuların Kullanılması Çalışan kişileri meslek hastalığı ve iş kazalarına karşı korumak ve çalışmayı daha ergonomik hâle getirmek amacıyla kullanılan malzemelere kişisel koruyucu donanımlar denir. İş sağlığı ve iş güvenliği için kişisel koruyucular da kullanılabilir. Örneğin ıslak bir zeminde çalışılırken tabanı kaymaz ayakkabılar tercih edilmelidir ya da aşırı gürültülü çalışma ortamlarında gürültünün yok edilmesi mümkün değilse, kulak tıkaçları veya kulaklıklar gibi kişisel koruyuculardan yararlanılabilir. Kişisel koruyucuların seçiminde mutlaka uzman desteği alınmalıdır. Gerekli risk analizleri yapılmadan ve kullanım gereği saptanmadan kişisel koruyucu donanım kullanılmamalıdır. Aksi durumda korunmak için kullanılan araçlar çalışanları tehlikeye atabilir ya da uygun olmayan kişisel koruyucular çalışmayı aksatabilir Tıbbi Korunma Önlemleri Meslek hastalıklarından korunmak açısından bazı tıbbi yaklaşımlardan da yararlanılır. Tıbbi uygulamaların amacı, eğitim ve muayenelerle kişilerin riskle karşılaşmalarının önüne geçilmesidir. Bütün çabaya rağmen oluşması engellenemeyen meslek hastalıkları muayenelerle erken dönemde yakalanabilir, bu yolla iyileşme olasılığı artırılabilir. Meslek hastalıklarından korunma konusundaki başlıca tıbbi yaklaşımlar şunlardır; İşe giriş muayenesi: Bu muayenede amaç, kişinin niteliklerine uygun olan bir işe yerleştirilmesidir. Bunun için kişi, işe başlamadan önce tıbbi yönden değerlendirmeden geçirilir ve bu işte çalışması sakıncalıysa işe başlamadan önlemi alınmış olur. 34

35 Aralıklı kontrol muayenesi: Risklerin kontrolü amacı ile teknik koruma uygulamalarının yapıldığı durumda da etkilenme olabilir. Bunun sonucunda ortaya çıkabilecek meslek hastalığını erken dönemde saptayabilmek için çalışanların belirli aralıklarla muayene edilmesi gerekir. Sağlık eğitimi: Meslek hastalıklarından korunmak için bütün çalışanlara iş yerindeki sağlık tehlikeleri, bu sağlık tehlikelerinin yol açacağı meslek hastalıkları ve belirtileri, meslek hastalıklarından nasıl korunacakları hakkında eğitim verilmesi çok yararlıdır. 35

36 UYGULAMA FAALİYETLERİ İlgi duyduğunuz mesleğe özgü hastalıklar, sebepleri ve alınabilecek önlemlerle ilgili pano hazırlayınız. İşlem Basamakları Öneriler Öğretmeninizden yardım alarak ilgi duyduğunuz meslekleri dikkate alarak gruplar oluşturunuz. Grubunuzla birlikte kararlaştırdığınız mesleğe özgü hastalıkları araştırınız. Mesleğe özgü hastalıkların sebeplerini araştırınız. İlgi duyduğunuz sektörle ilgili bir iş yerinde gözlem yaparak meslek hastalıklarına karşı aldıkları önlemleri not alınız. İncelediğiniz iş yerinde meslek hastalıklarına karşı aldıkları önlemlerin araştırdığınız bilgiler ile örtüşüp örtüşmediğini inceleyiniz. Meslekler ve meslek hastalıkları konulu bir pano hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. İnternet ortamından mesleklere göre meslek hastalıklarını araştırabilirsiniz. Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimlerinden (OSGB) bilgi alabilirsiniz. Bu konuda ailenizi ve yakınlarınızı bilgilendirebilirsiniz. Meslek çalışanları ile bir araya gelip meslek hastalıklarına karşı kendilerini korumaları için edindiğiniz bilgileri aktarabilirsiniz. Farklı mesleklerde karşılaşılan meslek hastalıklarının sebeplerini arkadaşlarınızla tartışınız. 36

37 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal engellilik hâllerine ne denir? A) Meslek hastalığı B) Sigortalılık C) İşçi sağlığı D) İş güvenliği E) Hiçbiri 2. Aşağıdakilerden hangisi fiziksel kaynaklı meslek hastalıklarından biri değildir? A) Çözücüler B) Yüksek ve alçak basınçta çalışma C) Soğuk ve sıcakta çalışma D) Tozlar E) Radyasyon 3. Öğrenci Mustafa, iş yeri doktoruna giderek meslek hastalıklarından korunmada hangi yöntemlerden faydalanabileceğini sordu. Aşağıdakilerden hangisi doktorun Mustafa ya önerdiği meslek hastalıklarından korunma yöntemlerinden biri değildir? A) Çalışanların eğitimi B) Koruyucu araçlar C) Havalandırma D) Gezinme E) İşe giriş muayenesi 4. Meslek hastalığına yol açan etmenlere göre meslek hastalıklarının göre sınıflandırılmasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Kimyasal kaynaklı B) Fiziksel kaynaklı C) Biyolojik kaynaklı D) Matematik kaynaklı E) Psikolojik kaynaklı 5. Aşağıdakilerden hangisi kimyasal kaynaklı meslek hastalıklarının içinde yer almaz? A) Ağır metaller B) Radyasyon C) Gazlar D) Çözücüler 37

38 38

39 39

40 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ İş yerinde ortaya çıkabilecek kaza, yaralanma ve yangınlara karşı gerekli tedbirleri alabileceksiniz. ARAŞTIRMA İş kazalarının iş gücüne ve ekonomiye etkilerini araştırınız. 3. KAZA VE YANGIN ÖNLEMLERİ 3.1. İş Kazası İş kazası, işçinin işyerinde veya işverenin gözetimi altında bulunduğu sırada dış sebeple ve aniden meydana gelen bir olay sonucu işçiyi bedence veya ruhça özre uğratan olaydır. İş kazaları çalışma hayatının en önemli konularından olup sadece kaza geçiren işçiyi değil beraberinde işçinin yakınları ile işveren ve toplumu da etkilemektedir. Kaza sonucunda geçici - sürekli iş göremezlik veya ölüm gerçekleşebilmektedir. Bunun neticesinde işçiye sağlık yardımlarının yanı sıra parasal yardımlar yapılmakta, işçi ve ailesine koşulları oluştuğunda tazminatlar ödenmektedir. İş kazaları çalışma hayatının ortaya çıkardığı en önemli risklerdendir. Her iş kazası hem iş kazasına uğrayanda hem de toplumda büyük kayıplara yol açmaktadır. İş kazası sonucu gerek işçi gerek işveren ve gerekse toplum oluşan iş kazası sonucundan etkilenmektedir. 506 sayılı Sosyal Sigortalar Yasasının 11. maddesinin A bendinde yapılan tanıma göre iş kazası; "aşağıda belirtilen hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olay" olarak tanımlanmaktadır. Beş bölümden oluşan bu hal 40

41 ve durumlardan birinde gerçekleşen bir olay iş kazası kabul edilmektedir. Bu hal ve durumlar aşağıda belirtilmiştir; Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, meydana gelen her türlü kaza iş kazası sayılmaktadır. İşveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla, meydana gelen her türlü kaza iş kazası kabul edilmektedir. Sigortalının, işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, meydana gelen her türlü kaza iş kazası olarak kabul edilmektedir. Emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, meydana gelen herhangi bir kaza iş kazası kabul edilmektedir. Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında, meydana gelen kazalar iş kazası sayılmakta ve SSK tarafından gerekli yardımlar yapılmaktadır. Kazanın her zaman, insanda bir yaralanma ya da ölüm meydana getirmesi gerekmez. Bu, bize kıl payı atlatılan olayların incelenmesi için de yardımcı olur. Bugün kıl payı atlatılan ya da küçük kazalar, daha büyük kazaların ve yaralanmaların habercisidir. Her kaza bir ihmalin, kazaya yol açan etmenlerin önceden görülememesinin sonucudur. Bu bir algılama, yaklaşım ve niyet eksikliğini vurgular ve gelecek için kaygı vericidir İş Kazasını Meydana Getiren Nedenler Cascio tarafından iş kazası nedenleri hakkında bir sınıflandırma yapılmıştır. Bu sınıflandırmaya göre iş kazası nedenleri güvensiz çalışma davranışları ve güvensiz çalışma koşulları olmak üzere iki temel gruba ayrılmıştır. Bunlardan güvensiz çalışma koşulları da, fiziksel koşullar ve çevresel koşullar olmak üzere iki sınıfa ayrılmaktadır. Fiziksel koşullar, bakımı yapılmamış makinelerin, yetersiz veya eksik makine koruyucularını içermektedir. Gürültü, titreşim, tozlu ortam, stres gibi durumlar da güvensiz çevre koşullarını oluşturmaktadır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına göre yaşanan iş kazaları güvensiz hareketlere ve güvensiz koşullar nedeniyle meydana gelmektedir. Güvensiz hareketlere; koruyucuları kullanılmaz duruma gelmesi, bakımsız/bozuk makinelerin kullanımı, makine ve teçhizatları durdurmadan bakımını ve temizliğini yapma, işveren tarafından verilen kişisel koruyucu donanımların kullanılmaması örnek olarak verilebilir. Güvensiz durumlara; kişisel koruyucu donanımların ve makine koruyucuların yetersiz olması, zeminin kaygan ve yapılan işe uygun olmaması, havalandırmanın yetersiz kalması, aydınlatmanın yetersiz olması, gürültü, titreşim gibi etkenler sayılabilir. Güvensiz hareketlerden çalışan kendisi sorumludur. Ancak güvensiz durumlarda işverenler sorumludur ve bu güvensiz durumların ortadan kaldırılması için işverenin gerekli önlemleri alması gerekmektedir. 41

42 Yapılan araştırmalara göre ülkemizde her altı dakikada bir iş kazası yaşanmakta, her altı saatte ise bir işçi iş kazası nedeniyle hayatını kaybetmektedir. Her iki buçuk saatte ise bir işçi iş kazası nedeniyle iş göremez hale gelmektedir. İş kazaların artmasına sebebiyet veren etkenler ise şunlardır: Kazaların oluşumunda yeterli denetim ve kontrollerin yapılmamış olması, Eski teknolojiyi içeren makinelerin kullanımına devam edilmesi, Eğitimsizlik (işyeri eğitimi, mesleki eğitim, iş güvenliği eğitimi vb.) Kişisel koruyucu donanımların yetersizliği, verilen kişisel koruyucu donanımların titizlikle takip edilmeyişi, uygulamada yapılan ihmaller, İş sağlığı ve güvenliğine uygun olmayan koşulların bulunması, Ucuz işçilik sağlanabilmesi için, tehlikeli işlerin deneyimsiz elemanlara yaptırılması, İş kazalarının neden dolayı, nasıl meydana geldiği, oluş nedenlerinin, aynı kazanın veya benzerinin tekrar yaşanmaması ve ciddi önlemlerin kazadan önce kazadan sonra da alınmasının gerekli olduğunun sorumlular tarafından yeterince ele alınmaması İş Kazalarının Önlenmesi İçin Alınması Gereken Önlemler İş kazalarının meydana gelmesini ortadan kaldırabilmek için, iş kazasının oluşmasına sebep olabilecek durumların belirlenmesi ve bu sebepleri yok edecek önlemlerin yerine getirilmesi gerekmektedir. Sağlıksız ve tehlikeli çalışma koşullarını en az düzeye indirebilmek için gerekli çalışmaların yapılması gereklidir.bu çalışmalar; kaza ve ramak kala olayların muhafaza ve kök neden analizi, çalışma koşullarının düzenlenerek iyileştirilmesi, eğitim, yapılan iş için uygun ekipmanın kullanılması, kontrol ve bakımın düzenli olarak yaptırılması olarak sıralanabilir. İş kazalarının doğrudan nedenlerini en aza indirmek için, istenmeyen unsurların ya da yüksek enerjinin açığa çıkması olasılığını en aza indirmek için gerekli önlemler acilen alınmalıdır. İlk yardımın yanı sıra, kurtarma, tıbbi yardım ve hastanın hastaneye taşınması gibi olanakların var olması gerekmektedir. Koruyucu malzemelerin hazır bulundurulması ve bunların gerektiğinde kullandırılması olumlu sonuçlar verecektir İş Kazalarının İş Gücüne ve Ekonomiye Etkileri İş kazaları hem işçiyi, hem işvereni ve hem de milli ekonomiyi çok yakından ilgilendiren önemli bir olaydır. Her kazanın, kişinin kendine, ailesine ve topluma getirdiği kayıpların yanı sıra ödenen maddi ve manevi bedelin miktarı ülke ekonomisi yönünden oldukça fazladır lı yıllardan beri işyerindeki kaza ve hastalıkların verimliliği nasıl etkilediğini ve hem işletmeye hem de çalışana olan etkilerini araştırmaya yönelik bazı girişimler olmuştur. 42

43 Sağlık sorunları nedeniyle çalışanın üretkenliğindeki kayıp işletmelerin dolaylı olarak katlandığı ve genellikle ölçülmeyen bir maliyettir. İşletmeler sağlık maliyetlerinin etkisini genellikle sağlık sigortası talepleri olduğunda dikkate almaktadır. Direk zararları belirlemek dolaylı zararları belirlemekten çok daha kolaydır. Bu konuda yapılan araştırmalar sonucunda çoğunlukla kabul edilen bir olgu ise iş kazalarının iki tip zarar/maliyet türüne sahip olduğudur. Bu iki tip ise: Direk veya somut zararlar bu zararlar sigorta şirketleri tarafından ödenebilir. Dolaylı veya soyut zararlar verimlilikteki azalma sebebiyle üretim kaybı, ve/veya devamsızlıkta artış, zarar tazminatı, fiziksel ve ruhsal açıdan çekilen acı, hayat kalitesinde azalma. Direk (somut) zararlar; Makine-teçhizat hasarı Tazminat ödemeleri İlk yardım masrafları Diğer tıbbi masraflar Doktor masrafları İlaç masrafları Tedavi masrafları sosyal yardım ödenekleridir. Dolaylı (soyut) zararlar; Kaybolan iş günü, Kaybolan iş gücü, Üretim kayıpları, Toplumun uğradığı zararlardır Yanma / Yangın Yanma, yanıcı maddelerin ateşle tutuşturulmasından sonra oksijenle beslenerek hızlı bir şekilde reaksiyona girmesi sonucu, yanıcı madde içinde depolanmış bulunan enerjinin, ısı enerjisi biçiminde açığa çıktığı kimyasal bir işlemdir. Bu işlem sırasında çıkan enerji, genellikle sıcak gazlar şeklinde olmasına rağmen, çok küçük miktarlarda elektromanyetik (ışık), elektrik (serbest iyonlar ve elektronlar) ve mekanik (ses) enerjiler şeklinde de ortaya çıkmaktadır. 43

44 44

45 Çalışma ortamlarında oluşabilecek yangın çeşitleri aşağıda yer almaktadır; A sınıfı yangınlar: Katı madde yangınlarıdır. Soğutma ve yanıcı maddenin uzaklaştırılması ile söndürülebilir. B sınıfı yangınlar: Yanabilen sıvılar neden olduğu yangınlardır. Soğutma (sis hâlinde su) ve boğma (karbondioksit, köpük ve kuru kimyevi toz) ile söndürülebilir. C sınıfı yangınlar: Likit petrol gazı, hava gazı, hidrojen gibi yanabilen çeşitli gazların yanması ile oluşan yangınlardır. Kuru kimyevi toz, halon 1301 ve halon 1211 kullanarak söndürülebilir. Elektrikli makine ve hassas cihazların yangınlarını da bu sınıfa dâhil edebiliriz. C sınıf yangınlarda yanabilen hafif metallerin ve alaşımların (magnezyum, lityum, sodyum, seryum gibi) yanmasıyla meydana gelen yangınlar dikkat çekmektedir. Bu yangınları kuru kimyevi tozlar söndürür. Elektrik donanımlarının yanmasıyla oluşan yangınları ayrı bir sınıf içinde değerlendirmez. C sınıfı yangınların içinde yer alır. Bu tür yangınlara, elektrik akımı kesilerek müdahale edilmeli ve kuru kimyevi toz kullanılmalıdır. Genel olarak; Yangın çıkmasına neden olan sebepler genellikle aşağıdaki şekilde gruplandırılabilmektedir; Yangınlardan korunma önlemlerinin alınmaması, Bilgisizlik, İhmal ve dikkatsizlik, Kazalar, Sıçrama, Sabotaj, Tabiat olayları Yangının Nedenleri Korunma önlemlerinin alınmaması: Yangın nedenlerinin başında yangına karşı önlemlerin alınmaması gelmektedir. Genellikle elektrik kontağı, ısıtma sistemleri, LPG tüpleri (evlerde kullanılan tüp gazları) patlayıcı-parlayıcı maddelerin yeterince korunmaya alınmamasından yangın çıkmaktadır. Özellikle büyük yerleşim alanlarında, konut ve iş yerlerinde çıkan yangınların büyük bir kısmının nedeni, elektriğin ve LPG tüplerinin yanlış kullanımıdır. Elektrik enerjisi aksamının teknik koşullara göre yapılmaması da yangını oluşturan diğer bir sebep olmaktadır. Bununla birlikte kaloriferlerde ve soba ile ısıtma yöntemlerinde, bacaların temizlenmesi ve parlayıcı-patlayıcı maddeler için gerekli önlemlerin alınması hâlinde yangın afetinde büyük bir azalma olacaktır. Bilgisizlik: Yangına karşı hangi önlemlerin, nasıl alınacağını bilmemek ve bu konuda yeterli eğitimden geçmemek yangının önemli nedenlerindendir. 46 Elektrikli aletlerin doğru kullanımını bilmemek, soba ve kalorifer sistemlerini yanlış yerleştirmek, tavan arasına ve 45

46 çatıya kolay tutuşabilecek eşyalar koymak yangını davet eder. Yangının oluşumunu önlemek ve oluşan bir yangının söndürülmesini bilmek, eğitim ve bilgilenmeden geçer. Bu sebeple yangını önlemeyi öğrenmek kadar yangını söndürmede ilk müdahaleleri de öğrenmek gerekir. İhmal: Yangın konusunda bilgi sahibi olmak yeterli değildir. Söndürülmeden atılan bir kibrit veya sigara izmariti, kapatmayı unuttuğumuz LPG tüp (evlerde kullanılan tüp gaz), ateşi söndürülmemiş ocak, fişi prizde unutulmuş ütü gibi ihmaller büyük yangınlara yol açabilir. Kazalar: İstem dışı oluşan olaylardan bazıları da (kalorifer kazanının patlaması, elektrik kontağı gibi) yangına neden olmaktadır. Kendiliğinden gelişen bütün olaylarda başlangıçta yeterli önlemlerin alınmaması etkili olabildiği gibi bilgisizliğin de rol oynadığını görebiliyoruz. Temelde bunlar olmaksızın kazaların yol açtığı yangınlar da olmaktadır. Sabotaj: Yangına karşı gerekli önlemler alındığı hâlde bazı insanlar çeşitli amaçlar ve kazanç uğruna kasıtlı olarak kişi ve topluma ait bina ve tesisleri yakarak can ve mal kaybına neden olabilir. Sıçrama: Kontrol altına alınmış veya alınmamış bir yangın ihmal veya bilgisizlik sonucu sıçrayarak, yayılarak veya parlayıp patlayarak daha büyük boyutlara ulaşabilir. Bu nedenle bu tür olaylara karşı dikkatli olmamız gerekmektedir. Doğa olayları: Rüzgârlı havalarda kuru dalların birbirine sürtmesi ya da yıldırım düşmesi vb. gibi doğa olayları sonucunda da yangın çıkabilir Yangın Söndürmede Kullanılan Yöntemler Soğutarak Söndürme Su ile soğutma: Soğutarak söndürme prensipleri içinde en çok kullanılandır. Suyun elverişli fiziksel ve kimyasal özelliği yanıcı maddeyi boğma (yanan cismin su içine atılması sonucu oksijeni azaltma) ve yanıcı maddeden ısı alarak yangının söndürülmesinde en büyük etken olmaktadır. Su, yangın yerine kütlesel olarak gönderileceği gibi püskürtme lanslarıyla da gönderilebilir. Yanıcı maddeyi dağıtma: Yanan maddenin dağıtılmasıyla yangın nedeni olan yüksek ısı bölünür, bölünen ısı düşer ve yangın yavaş yavaş söner. Akaryakıt yangınlarında bu tip söndürme yangının yayılmasına neden olacağı için uygulanmaz. Kuvvetli üfleme: Yanan madde üzerinde kuvvetli olarak üflenen hava, alevin sönmesine ve yanan maddenin ısısının düşmesine neden olmaktadır. Bu tip (soğutarak) söndürme ilkesi ile başlangıç yangınlarında başarıya ulaşılabilir. Büyümüş veya belirli boyutlara gelmiş yangınlarda kuvvetli üfleme yangına daha fazla oksijen sağlayacağı için yangının büyümesine neden olur. Bu nedenle bu tür söndürmeler büyümüş yangınlarda kullanılmaz. 46

47 Havayı Kesme Örtme: Katı maddeler (kum, toprak, halı, kilim vb.) ve kimyasal bileşikler (köpük, klor, azot vb.) kullanılarak yanan maddenin oksijen ile temasının kesilmesi ile yapılan söndürmedir. Akaryakıt yangınlarına örtü oluşturan kimyasal kullanılmaktadır. Boğma: Yangının oksijenle temasının kesilmesi veya azaltılması amacıyla yapılan işlemdir. Özellikle kapalı yerlerde oluşan yangınlara uygulanır. Yanıcı maddenin ortadan kalkması: Yanma koşullarından olan yanıcı maddenin ortadan kalkması sonucu yangının söndürülmesidir Yangını Söndürücü Maddeler Su: Ateşi söndüren maddeler arasında en önemlisidir. Su özellikle A tipi yangınlar için (katı) mükemmel bir söndürücüdür. Kum: Yanıcı maddelerin oksijenle ilişkisinin kesilerek söndürülmesinde kullanılır. Kullanma anında kumun yanıcı maddeyi tamamen örtmesi sağlanmalıdır. Karbondioksit gazı (CO2): Yanan maddenin üzerini kaplayan karbondioksit gazı, yanıcı maddeyi oksijensiz bırakarak yangının söndürür. Karbondioksit gazı genellikle çelik tüplerde, basınç altında, sıvı hâlde tutulur. Bu gazla açık alanlarda ve hava akımının olduğu yerlerde yangının söndürülmesi oldukça zordur. Kuru kimyevi toz: Yangın söndürmede kullanılan etkin maddelerden birisi de kuru kimyasal tozdur. Kimyasal tozlar yardımıyla cinslerine göre A, B, C sınıfı yangınlar etkin bir şekilde söndürülebilmektedir. Aşırı sıcaklıktan tahta, kumaş, araba lastiği gibi maddelerde oluşan yangınlar, benzin ve türevleri sıvıların tutuşmasından çıkan yangınlar ve hava gazı, doğal gaz vb. yanıcı gazların basınç altından çıkması sonucu oluşan yangınların söndürülmesinde kuru kimyevi tozlar kullanılmaktadır. Köpük: Köpük yanan yüzeyi tamamen kaplar. Bunun sonucu olarak da hava ile teması keser ve soğutma özelliğinin bulunması nedeniyle de yangın söndürücü olarak kullanılır Yangın Önlemleri Küçük bir yangın başlangıcının büyük alevlere dönüşmesini önlemek amacıyla yapıların projelendirme aşamasından itibaren yangından korunma şartname ve yönetmeliklerine bağlı kalınması gerekir. Kurum, kuruluş ve iş yerlerinde yangını önleyici tedbirler aşağıda açıklandığı gibi iki kısımda ele alınır: Yapısal Bakımdan Yangından Korunma Yapısal bakımdan yangından korunmada aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: 47

48 Yapılarda yanmaz veya yanması güç yapı malzemeleri kullanılmalıdır. Yangının yayılmasını önlemek amacıyla yangın bölümleri oluşturulmalıdır. Dumanların yayılmasını önlemek için duvardan sızmalar önlenmelidir. Yangına yüksek derecede dayanıklı yapı oluşturulmalıdır. Yangının etkilerinden korunmuş kısa kaçış yolları sağlanmalıdır. Ateşleyici ve yanıcı malzeme kaynaklarının ayrılmalıdır. Her an çalışabilecek durumda yangın söndürme cihazları bulundurulmalıdır Organizasyon Bakımından Yangından Korunma Organizasyon bakımından yangından korunmada aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: İyi bir bina idaresi Gerekli yasakların konulması Sabit tesisatın sık sık kontrolden geçirilmesi Yangınla savaş tatbikatının yapılması Acil ışıklandırma sisteminin kurulması Gereksiz yangın yükünün kaldırılması Korunma sistemi ve planının düzenli kontrolünün yapılması Düzenli bir şekilde alan tatbikatlarının yapılması Ev ve İş Yerlerinde Alınacak Önlemler Ev ve iş yerlerinde yangına karşı alınacak önlemler aşağıda sıralanmıştır: Çatlak, hatalı inşa edilmiş veya dolmuş bacalar yangın nedeni olabilir. Bacalar devamlı temizlenmelidir. Tavan arası ve bodrumlar temiz tutulmalıdır Yanıcı maddeler evinizin veya iş yerinizin uygun bir yerinde saklanmalıdır. Soba, kalorifer ve mutfak ocaklarından çıkabilecek yangınlara dikkat edilmelidir. Çocukların ateşle oynamalarına engel olunmalıdır. Sigara içilmemesi gereken yerlerde bu kurala uyulmalıdır. Kaynak ve kesme işlemlerinde çok dikkatli olunmalıdır. Elektrik donanımına ehliyetsiz kişiler el sürmemelidir. LPG tüplerinin bulunduğu mutfak ve banyolar sürekli havalandırılmalıdır. Evinizde ve iş yerinizde yangına karşı önlemler almak sanıldığı kadar pahalıdeğil, tam tersine ucuzdur. Üstelik yangına karşı korunma cihaz ve donanımları yüksek nitelikte ve sağlam olarak üretildikleri için uzun ömürlüdür ve yıllarca hizmet verebilir. Yangınla karşılaştığınızda aşağıdaki davranışları sergileyiniz: Telaşlanmayınız. Bulunduğunuz yerde yangın ihbar düğmesi varsa ona basınız. 48

49 110 tuşlayarak itfaiyeyi arayınız. Yangın adresini en kısa, en doğru ve herkes tarafından bilinen belirgin yerleregöre tarif ederek bildiriniz. Mümkünse yangının cinsini (bina, benzin, araç vb.) bildiriniz. Yangını çevrenizdekilere duyurunuz. İtfaiye gelinceye kadar yangını söndürmek için elde mevcut imkânlardanyararlanınız. Yangının yayılmasını önlemek için kapı ve pencereleri kapatınız Bunları yaparken kendinizi de başkalarını da tehlikeye atmayınız. Görevlilerden başkasının yangın sahasına girmesine engel olunuz. 49

50 UYGULAMA FAALİYETLERİ Çalışmayı düşündüğünüz meslek alanıyla ilgili iş yerinde karşılaşabileceğiniz kaza ve yangın olaylarında acil ve en gerekli yapılabilecekler hakkında bir rapor hazırlayınız. İşlem Basamakları Öneriler İlgilendiğiniz meslek alanı ile ilgili olası yangın ve iş kazalarını araştırınız. Olası yangın ve iş kazalarının nedenlerini araştırınız. İş yerlerinde yangın, kaza ve yaralanmalara karşı alınabilecek önlemleri araştırınız. Yangın, kaza ve yaralanma durumlarında acil olarak bildirilecek numaraları listeleyiniz. İlgilendiğiniz alanla ilgili bir işletmeye giderek yangın, kaza ve yaralanmalarla ilgili alınan önlemleri inceleyiniz. Okulunuzdaki yangın söndürme cihazlarını inceleyiniz. Meslek alanları ile ilgili seçimizde öğretmeninizden yardım alabilirsiniz. Yangın, kaza ve yaralanmanın türünü veya çeşidini belirleme amaçlı eğitim videoları izleyebilirsiniz. Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimlerinden (OSGB) bilgi alabilirsiniz. İnternetten yangın ve iş kazalarının nedenlerini ve ekonomiye etkilerini araştırıp konu ile ilgili resim, fotoğraf, yazı vb. indirebilirsiniz. Yangın, kaza ve yaralanmalar hakkında öğrendikleriniz ile ilgili rapor hazırlayınız. Rapor sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşarak değerlendiriniz. 50

51 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Olayların planlandığı akışta yürümemesi, kişilerin yaralanmaları, sakat kalmaları ve ölümlerine sebebiyet veren olaya ne denir? A) Hastalık B) Kaza C) Sakatlık D) Yaralanma E) Kişisel kusurlar 2. Aşağıdakilerden hangisi işçiyi iş kazasına uğratan hâl ve durumlardan biri değildir? A) Sigortalının iş yerinde bulunduğu sırada B) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla C) Sigortalının işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda D) Emzikli kadın sigortalının mesai saatleri dışında bulunduğu sırada E) Sigortalının işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında 3. Aşağıdakilerden hangisi kaza zincirinin halkalarından biri değildir? A) İnsanın doğal yapısı (insanın doğa karşısındaki zayıflığı) B) Kişisel kusurlar C) Ortam şartları D) Kaza olayı E) Yaralanma (zarar veya hasar) 4. Aşağıdakilerden hangisi iş kazalarını meydana getiren nedenlerin birinci sırasında yer almaktadır? A) Güvensiz hareketler B) Tecrübesizlik C) Güvensiz şartlar D) Nedeni bulunamayan sebepler E) Hastalık 5. İş kazalarının % kaçı önlenebilir kazalardır? A) %98 B) %2 C) %60 D) %30 E) %45 51

52 52

53 6. Bir yanma olayının oluşabilmesi için aşağıdakilerden hangilerinin bir arada olması gerekir? A) Yanıcı madde, oksijen, sıcaklık B) Oksijen, hava, ateş C) Sıcaklık, ateş, kibrit D) Hava, yakacak, su E) Köpük 7. Aşağıdakilerden hangisi kimyevi yangın söndürücü maddelerden biridir? A) Su B) Köpük C) Kuru kimyevi toz D) Hava E) Hiçbiri 8. Aşağıdakilerden hangisi ev ve iş yerlerinde yangına karşı alınacak güvenlik önlemlerinden biri değildir? A) Bacalar devamlı temizlenmelidir. B) Tavan arası temiz tutulmalıdır. C) Yanıcı maddeler iyi saklanmalıdır. D) Ev ve iş yerleri havalandırılmalıdır. E) İtfaiyeye telefon ediniz. 9. Yangınla karşılaştığınızda aşağıdaki hangi güvenlik önlemini almanız gerekmez? A) Hemen yangın yerinden kaçınız. B) İtfaiyeye telefon ediniz. C) Yangını çevrenizdekilere duyurunuz. D) Telaşlanmayınız. E) Yanıcı maddeler iyi saklayınız. 10. Aşağıdakilerden hangisi yangının nedenlerinden biri değildir? A) Bilgisizlik B) İhmal C) Sabotaj D) Sıçrama E) Yanıcı madde 53

54 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 AMAÇ İş kazasından sonra yapılması gereken iş ve işlemleri yürütebileceksiniz. ARAŞTIRMA SSK hukuk danışmanları ile görüşerek iş hukuku ile ilgili kanunların iş kazalarıyla ilgili bölümleri hakkında araştırma yapınız. İş kazalarına bakan hukukçularla (avukatlar) görüşünüz. SSK yetkilileri ile görüşünüz. İş kazalarından sonra yapılması gerekenler hakkında bilgi toplayıp edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 4. İŞ KAZALARINDA UYGULANACAK HUKUKİ İŞLEMLER İşçinin korunması ihtiyacı ve amacı iş hukukunu doğurmuştur. İş hukuku ile iktisadi düzen karşılıklı etkileşim içindedir İş Hukuku nun Temel Kavramları İş Hukuku, her şeyden önce işçileri ele alıp işçilerin işverenle ilişkisini düzenler İşçi İş Kanunu nun 2. maddesi işçinin tanımı ile başlamaktadır: Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi denir. Bu tanıma göre kişinin işçi sayılmasının şartları şunlardır: İşçi bir gerçek kişidir. İşin bir hizmet sözleşmesine dayanması gerekir. Gerçek kişinin bir işte çalışıyor olması gerekir. Bir işverene bağlı olarak işverenin emir ve talimatları doğrultusunda işiniyapmalıdır. İşçinin emeğini ortaya koyması gerekir. İşin ücret karşılığında görülmesi gerekir. 54

55 55

56 Çırak Çıraklığın konusu bir meslek ya da sanatın öğretilmesidir. Bu çalışma çıraklık sözleşmesine dayanır. Borçlar Kanunu ndaki tanımlamaya göre Çıraklık sözleşmesi, bir işletme sahibi (usta) tarafından bir kimseye (çırak) belirli bir sanatı öğretmek ve mesleki gelişmesine yardım etmek taahhüdüne karşılık bu kimsenin işletme sahibine bir ücret verme veya işinde çalışma gibi borçlar altına girmesinden doğan bir sözleşmedir. İşletmelerde Meslek Eğitimi: Yirmi ve daha fazla personel çalıştıran işletmeler çalıştırdığı personelin %5 inden az ve %10 undan fazla olmamak üzere mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumu öğrencilerine beceri eğitimi yaptırır. Bu madde kapsamında on ve daha fazla öğrenciye beceri eğitimi yaptıracak işletmeler bu amaçla bir eğitim birimi kurar. Bu birimde, yapılan eğitim için alanında ustalık yeterliğine sahip ve iş pedagojisi eğitimi almış usta öğretici veya eğitici personel görevlendirilir. İşletmelerde meslek eğitiminin şartları aşağıda sıralanmıştır: 14 yaşını doldurmuş, 19 yaşından gün almamış olmak En az olmak ilköğretim mezunu olmak Bünyesi ve sağlık durumu gireceği mesleğin gerektirdiği işleri yapmaya uygunolmak Aday çırak ve çırak öğrenci statüsünde olup öğrencilik haklarından yararlanır.bunlar iş yerinde çalışan personel sayısına dâhil edilmezler. Aday çırak ve çırakların pratik eğitimleri iş yerinde, teorik eğitimleri mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında birbirlerini tamamlayacak şekilde planlanır ve yürütülür. İş yeri sahibi aday çırağı ve çırağı çalıştırmaya başlamadan önce bunların velisi veya vasisi, reşit ise kendisi ile yazılı çıraklık sözleşmesi yapmak zorundadır. Aday çırak ve çırak almak için iş yerinde usta öğretici bulunması şarttır. İşletmelerde beceri eğitimi gören öğrenciler, iş yerlerinin şartlarına ve çalışma düzenine uymak zorundadır. İşletmelerde meslek öğrenimi gören öğrenci aday çırak ve çırağa yaşına uygun asgari ücretin %30 undan aşağı ücret ödenemez. Ücretler her türlü vergiden muaftır. Aday çırak, çırak ve işletmelerde mesleki eğitim gören öğrencilere sözleşmenin akdi ile 506 sayılı SSK nin iş kazaları ve meslek hastalıkları ile hastalık sigortaları hükümleri uygulanır. Sigorta primleri asgari ücretin %50 si üzerinden Bakanlık bütçesine konulan ödenekle karşılanır. Aday çırak, çırak ve işletmelerde mesleki eğitim gören öğrencilere işletmelerce her yıl tatil aylarında bir ay ücretli izin verilir. 56

57 Stajyer Bir iş yerinde yapılan işleri öğrenmek ve uygulamayı izleyerek bilgisini geliştirmek için işveren yanında çalışan kişilerdir. Stajyer ile işçinin ayrıldığı en önemli özellik: İşçi gibi geçimini sağlamak için iş yapan değil, bilgi ve tecrübesini geliştirmek için faaliyette bulunan kişi durumundadır. Stajyer ile işveren arasındaki ilişkide stajyerin yararı ön plandadır. Stajyer ile çırağın ayrıldığı en önemli özellik: Stajyer, çıraklık sözleşmesinde olduğu gibi bir mesleği öğrenip işçi statüsüne geçen değil, esasen var olan mesleki bilgisini iş yerinde geliştirendir İşveren İş Kanunu nun 2. maddesine göre Bir iş sözleşmesine dayanarak işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye veya tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren denir. Bu tanıma göre gerçek veya tüzel kişinin işveren sayılmasının şartları şunlardır: İşveren işçi çalıştıran kişidir. Tek işçi çalıştıranlar da işveren sayılır ancak iş yerinde işçi sayısı üçten çok değilse iş kanunlarının uygulama alanına girmez. İşveren, çalıştırdığı kişileri bizzat veya yardımcıları vasıtasıyla yönetilmesini yürüten kişidir. Bu kurallara uymayan işçilere disiplin cezası verebilir. Örnek: Bir anonim şirkete ait fabrikada çalışan işçilerin işvereni o şirkettir. Ayrıca dernek, vakıf, sendika parti gibi tüzel kişiler de işçi çalıştırabilir İşveren Vekili İşi düzenlemek ve yürütmek işverene ait yetkilerdendir ancak büyük işletmelerde işin yürütülmesinde ve yönetiminde işverenin adına hareket eden yardımcılara ihtiyaç vardır. İş yerinde işveren adına hareket eden, iş ve iş yerinin yönetiminde görev alan kişiye işveren vekili denir. İşveren vekilinin işçilere karşı işlem ve yükümlülüklerinden doğrudan işveren sorumludur. İş Kanunu nda işveren için öngörülen her çeşit sorumluluk ve zorunluluklar işveren vekilleri hakkında da uygulanır. Örnek: İşveren adına hareket eden bir fabrika müdürü, insan kaynakları yöneticisi, atölye şefi, aynı işverene ait birden çok iş yerinin bulunması hâlinde genel müdür, genel müdür yardımcıları gibi işletme yönetiminde görev alanlar işveren vekilleridir. 57

58 58

59 İş yeri İşin yapıldığı yere iş yeri denir. İşin niteliği ve yürüyüşü bakımından iş yerine bağlı bulunan yerler ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden eğitimi, meslek eğitimi yerleri, avlular vb. eklentiler ve araçlar da iş yerlerinden sayılır. Örnek: Bir fabrikada üretimin yapıldığı atölyeler iş yeridir. Fabrikanın büro bölümleri, depo iş yeridir. İşçilerin yemek yemesine, yıkanmasına, dinlenmesine, çocukların bakımına ayrılmış olan yerler de eklentilerdir ve iş yeridir. İş yeri durağan bir yer olabileceği gibi hareketli bir yer de olabilir. Yolcu gemisi, uçak, asıl iş yeriyle ilgili taşıtlar, yapı makineleri, cankurtaran arabaları iş yerinden sayılır. İş yeri kapsamına nelerin dâhil olacağı sosyal güvenlik açısından çok önemlidir. İş yerinde meydana gelen kazalar, hastalıklar, iş kazası ve meslek hastalığı sayılır. İş Kanunu; iş yerinde çalışma kuralları, işçi sağlığı, iş güvenliği ile ilgili kurallara uyulup uyulmadığının denetlenmesini öngörmektedir. Bu amaçla açılan iş yerinin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına (il müdürlüklerine) bildirilmesi zorunludur İş Kazalarında Yapılacak Hukuki İşlemler Meydana gelen iş kazalarının sonuçlarına ilişkin hükümleri SSK Kanunu nu kapsamaktadır. İş kazası ve meslek hastalığı sonucunda kazaya uğrayan kişinin mağdur olmaması için maddi zararının karşılanması gerekir. Maddi yardım yapılabilmesi için iş kazasının geçici iş görmezlik, daimi iş görmezlik veya ölüm ile sonuçlanması gerekir. Maddi yardım gerektiren başlıca ödeme şekilleri şunlardır: İlaç Tedavi giderleri Protez Çalışılmayan süre için ücret Cenaze masrafı Eş ve çocuklara maaş bağlanması Tazminatlar İş kazası ve meslek hastalığı sonucu belirtilen bu ödemelerin yapılması, sosyal güvenliğin gereğidir. İş Kazasının İşverene Bildirilmesi İş yerinde meydana gelen iş kazasında, kazaya uğrayan çalışana ilk yardım müdahalesi yapılırken aynı anda hiç vakit geçirilmeden, varsa kurum hekimi tarafından, yoksa idari kademeler aracılığı ile durum işverene bildirilmelidir. 59

60 İş kazasının iş yerinde idareye ve iş güvenliği bürosuna bildirimine iç bildirim denir. İç bildirimin yapılması ile işverenin SSK ile temas kurması sağlandığı gibi kazanın tekrarını önlemek için sebeplerin araştırılması ve kaza önleyici tedbirlerin alınması da sağlanmaktadır İş Kazasının İşveren Tarafından Sosyal Güvenlik Kurumuna Bildirilmesi 4857 sayılı İş Kanunu Madde 77 ye göre işverenler, iş yerinde meydana gelen iş kazasını ve tespit edilecek meslek hastalığını en geç iki iş günü içinde yazı ile ilgili bölge müdürlüğüne (SGK) bildirmek zorundadır. SSK Kanunu Madde 27 ye göre işverenin kasten veya ağır ihmali neticesi iş kazasının bu madde gereğince kuruma zamanında bildirilmemesinden veya kaza bildirim formunda yazılı bilgilerin eksik veya yanlış olması ve ileride doğacak olan kurum zararlarından işveren sorumludur Kaza Raporları Kaza raporları iş güvenliğinin önemli bir parçasıdır. İş güvenliğinde kaza raporları; kaza soruşturması ve neden analizi yapmak, aynı tip ya da benzer kaza ve yaralanmanın yinelenmesini önlemek için hazırlanan basılı formlardır. Bu formlar aynı zamanda hukuksal sorunların çözümü, kazaların yinelenmesinin önlenmesi için alınması gereken önlemler ile yaralanmanın derecesinin saptanması için düzenlenir. Aşağıda belirtilen durumlar için mutlaka kaza raporu düzenlenmelidir: Hafif yaralanma ile sonuçlanan kazalar Ağır yaralanma ile sonuçlanan kazalar Ölümle sonuçlanan kazalar Yaralanma olmayan kazalar Kaza raporları iş yerlerinde genellikle basılı olarak hazır bulunur. Kaza raporu düzenlemenin amacı aşağıdaki üç nedene dayanır: Benzer kazalar için önlem alırken yararlanmak Kaza giderlerini saptarken yararlanmak Yıllar hakkında (tazminat, iş kaybı vb.) gerekli bilgileri elde etmek Kaza raporlarının yararları aşağıdaki gibi sıralanabilir: İşçilerin sosyal haklarının korunması Oluşan kazalarla ilgili gerekli önlemlerin alınması Kaza yinelenme oranının azaltılması Aynı türden oluşabilecek kazalara karşı çalışanların eğitilmesi 60

61 İş kazalarında yapılması gereken yönetim işlemleri aşağıda sıralanmıştır: İş kazasına uğrayan personele derhâl gerekli sağlık yardımları yapılır. İş yeri kaza raporu düzenlenir, tanıkların ifadesi alınır. Kaza o yer yetkili kolluk kuvvetlerine (jandarma veya polise) derhâl bildirilir. Kaza, ilgili SGK Sosyal Güvenlik Merkezi Müdürlüğüne dilekçe ekindeki İşKazası ve Meslek Hastalığı Bildirgesi veya e-sigorta ile en geç kazadan sonraki üç iş günü içinde bildirilir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge Müdürlüğüne, İş Yeri Kaza ve Meslek Hastalığı Bildirim Formu ile en geç iki iş günü içinde iş kazası haber verilir (4857 sayılı İş Kanunu gereği). Kaza ile ilgili bir dosya hazırlanır. Belgeler burada saklanır. Dosyada ayrıca; İşçinin sigortalı işe giriş bildirgesi, İşe giriş sağlık raporu, Kaza tarihinden önceki dört ayın ücret hesap pusulalarının örneği, İşçi çizelgesi, Eğitim belgesi ile diğer sertifikalar ve kişisel koruyucuları teslim belgeleri yer alır. 61

62 UYGULAMA FAALİYETLERİ İlgilendiğiniz alanla ilgili örnek bir kaza durumu tespit ederek kaza raporu düzenleyiniz. İşlem Basamakları İş kazalarında yapılması gereken hukuki işlemleri araştırınız. İş kazalarında yapılacak işlemleri sıralayınız. İlgilendiğiniz alanla ilgili kaza haberlerini araştırınız. Bir işletmeye ya da Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimine giderek arşivden kaza raporlarını inceleyiniz. Öneriler İlgili kurum ve kuruluşların internet sitelerinden faydalanabilirsiniz. Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimlerinden (OSGB) bilgi alabilirsiniz. İnternetten ya da yazılı basından çıkmış kaza haberlerini tarayabilirsiniz. Örnek bir kaza durumu belirleyerek kaza raporu düzenleyiniz. 62

63 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Öğrenci Hasan, iş yerinde iş kazası geçirmiştir. Kurum doktoru, Hasan a ilk müdahaleyi yaparken idari personelin ne yapması gerekmektedir? A) Kazayı soruşturmalıdır. B) Kazayı derhâl işverene bildirmelidir. C) Kazayı SSK ye (SGK) bildirmelidir. D) Ambulans çağırmalıdır. E) Tazminat ödemelidir. 2. Meydana gelen iş kazasını işveren SSK ye (SGK) en geç kaç gün içinde bildirmelidir? A) 7 gün içinde bildirmelidir. B) 3 gün içinde bildirmelidir. C) 2 gün içinde bildirmelidir. D) 5 gün içinde bildirmelidir. E) 10 gün içinde bildirmelidir. 3. Aşağıda verilen şıklardan hangisi iş kazası sonunda işçiye maddi yardım gerektiren başlıca ödeme şekillerinden biri değildir? A) İlaç yardımı B) Tedavi giderlerini ödeme C) Çalışılmayan süre için ücret D) İzin vermek E) Tazminat ödemesi 4. Meydana gelen iş kazalarının sonuçlarına ilişkin hükümler hangi Kanun kapsamındadır? A) SSK B) KOSGEB C) MEB D) MEGEP E) YARGI 5. Aşağıdakilerden hangisi kaza raporlarının yararlarından biri değildir? A) İşçilerin sosyal haklarının korunması B) Oluşan kazalarla ilgili gerekli önlemlerin alınması C) Kaza yinelenme oranının azaltılması D) Aynı türden oluşabilecek kazalara karşı çalışanların eğitilmesi E) İşçilerin kazalardaki haklılığının ispat edilmesi 63

64 64

65 DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 65

66 MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Bütün mesleklerde çalışanların sağlıklarını sosyal, ruhsal ve bedensel olarak en üst düzeyde sürdürmek, çalışma koşullarını ve üretim araçlarını sağlığa uygun hâle getirmek, çalışanları zararlı etkilerden koruyarak işin ve çalışanın birbirine uyumunu sağlamak üzere kurulmuş olan tıp dalına ne denir? A) İş güvenliği B) İşçi sağlığı C) İşçi D) İş yeri sağlığı E) Hiçbiri 2. İşçi Ramazan, iş yerinde çalışırken kafasına sivri bir cisim düşmüş ve Ramazan iş kazası geçirmiştir. Bu tür kazaların olmaması için Ramazan ın hangi iş güvenlik önlemini alması gerekmektedir? A) Baret kullanmalıdır. B) Eldiven takmalıdır C) Koruyucu gözlük kullanmalıdır. D) İş önlüğü giymelidir. E) Üretim kayıplarını önlemelidir. 3. Binalarda havalandırma tesisatları iyi çalışmaz ve yüksek sıcaklık olursa aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez? A) Nabız yükselir. B) Terleme artar. C) Dikkat azalır. D) Verimlilik artar. E) Baş dönmesi yaşanır. 4. Öğrencilere işçi sağlığı ve iş güvenliği konularını anlatan öğretmen, meslek hastalıklarının sınıflandırılması konusunu anlatırken aşağıdakilerden hangisini saymamalıdır? A) Kimyasal kaynaklı meslek hastalığını B) Matematiksel kaynaklı meslek hastalığını C) Biyolojik kaynaklı meslek hastalığını D) Psikolojik kaynaklı meslek hastalığını E) Ergonomiye özensizlikten kaynaklanan meslek hastalıkları 66

67 5. İş kazalarının kaçı önlenemez kazalardır? A) 98 i B) %50 si C) 2 si D) %8 i E) 13 ü 6. Aşağıdakilerden hangisi yangın söndürücü maddelerden biri değildir? A) Hava B) Kuru kimyevi toz C) Köpük D) Su E) Hiçbiri 7. Meydana gelen iş kazasını işveren SSK ye iki iş günü içinde bildirmelidir. Bunu işveren hangi kanunun hangi maddesi gereğince yapmaktadır? A) 3308 sayılı Kanun un 19. maddesi B) 4857 sayılı Kanun un 77. maddesi C) 506 sayılı Kanun un 11. maddesi D) 2416 sayılı Kanun un 8. maddesi E) 1212 sayılı Kanun un 9. maddesi 8. Aşağıdakilerden hangisi iş güvenliği ile ilgili kuruluşlardan biri değildir? A) İşçi Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü B) Çalışma Genel Müdürlüğü C) Personel Genel Müdürlüğü D) SSK Genel Müdürlüğü E) MEB 9. Aşağıdakilerden hangisi gözlerin korunmasında kullanılan kişisel koruyucu araçtır? A) Maskeler B) Koruyucu gözlük C) Baret D) Eldiven E) Şapka 67

68 10. Aşağıdakilerden hangisi iş kazalarında görülmeyen (dolaylı) zararlardan biri değildir? A) Kaybolan iş günü B) Üretim kayıpları C) Seri imalat kaybı D) Kaybolan iş gücü E) Kanun ihlali 68

69 CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1 A 2 C 3 D 4 D 5 C 6 E 7 B 8 B 9 C ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1 A 2 A 3 D 4 D 5 B ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 D 3 C 4 A 5 A 6 A 7 C 8 D 9 A 10 E 69

70 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 C 3 D 4 A 5 E MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI 1 B 2 A 3 D 4 B 5 C 6 A 7 B 8 C 9 B 10 C KAYNAKÇA ÇAĞLAYAN Yücel, Ahmet KILINÇ, İş Güvenliği Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, ÖKTEM Ruhi, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, KOSGEB Ankara Eğitim Merkezi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İşçi Sağlığı Daire Başkanlığı, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği ile İlgili Genel Bilgiler, Ankara, MEB Erkek Teknik Öğretimi Genel Müdürlüğü, İş Güvenliği, Ankara, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergileri, Ankara, Meslek Hastalıkları, ÇASGEM, Ankara,

71 71

72 72

73 ÇEVRE KORUMA

74

75 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... vi GİRİŞ... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ ÇEVRE Çevre Sorunları Çevreye İlişkin Tanımlar Alıcı Ortamlar Atık Geri Kazanım (Geri Dönüşüm) Çevre Hakkı Çevre Kirliliği Ekoloji Doğa Yaşam Kalitesi Çevre Koruma Çevreyi Koruma Tedbirler Sektörel Sorunlardan Kaynaklanan Sorunlar... 7 UYGULAMA FAALİYETLERİ... 8 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 9 ÖĞRENME FAALİYETİ DOĞA KİRLİLİĞİ Hava, Su ve Toprak Kavramları Hava Kirliliğinin Tanımı ve Sebepleri Şehirleşme ve Konutların Isıtılması Endüstrileşme Motorlu Taşıtlar Hava Kirliliğinin İnsan ve Çevreye Etkileri İnsan Sağlığına Etkileri Tabiata Etkileri Hava Kirliliğini Önleme Çalışmaları Su Kirliliğinin Tanımı ve Sebepleri Tarımsal Faaliyetlerin Neden Olduğu Kirlilik Sanayi Faaliyetlerinin Neden Olduğu Kirlilik iii

76 Yerleşim Yerlerindeki Atıkların Neden Olduğu Kirlilik Su Kirliliğinin Çevresel Etkileri İnsan Sağlığına Etkisi Doğaya Etkisi Toprak Kirliliğinin Tanımı ve Sebepleri UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ Gürültü Kavramı Gürültünün Kaynakları Yapı İçi Gürültüler Yapı Dışı Çevre Gürültüleri Doğal Gürültüler Gürültünün İnsan ve Çevresine Etkileri İşitme Sistemine Etkisi Fizyolojik Etki Psikolojik Etki Gürültü Kirliliğinin Önlenmesi Gürültü Kirliliğiyle İlgili Yasal Hak ve Sorumlulukları UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ ENERJİ Yenilenemez Enerji Kaynakları Kömür Petrol Doğal Gaz Yenilenebilir Enerji Kaynakları Hidrolik (Hidroelektrik) Enerji Jeotermal Enerji Güneş Enerjisi Rüzgâr Enerjisi Nükleer Enerji Enerji Kaynaklarını Ekonomik ve Verimli Kullanma Yolları Çevreyi ve İnsan Sağlığını Tehdit Edici Enerji Kaynaklarına Karşı Önlemler iv

77 UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ İSRAF İsraf Çeşitleri Ekmek İsrafı Su İsrafı Enerji İsrafı İsrafın Nedenleri Toplu Yaşam Alanları Okul ve Yatılı Okullar İsrafın Aile ve Ülke Ekonomisine Verdiği Zararlar İsrafı Azaltacak Çözüm Yolları Ekmek İsrafını Önlemek İçin İhtiyacı Kadar Alıp Tüketilmeli Ekmek Atıklarını Değerlendirerek Geri Kazanım Su ve Enerji İsrafını En Aza İndirecek Önlemler UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI KAYNAKÇA v

78 AÇIKLAMALAR ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Tüm Alanlar Ortak Tüm Dallar Ortak Çevre Koruma Çevreyi korumak, çevre kirliliğine ve israfa karşı önlem almak için gerekli bilgi ve becerilerin kazandırıldığı bir öğrenme materyalidir 5 saat teorik Temel düzeyde Türkçe konuşma, okuma ve yazma bilmek ve mesleğin gerektirdiği işleri ve yeterlilikleri yapabilecek bedensel ve fiziksel özelliklere sahip olmak. Çevreyi korumak Genel Amaç Bu modül ile çevre koruma hakkında gerekli bilgileri kavrayarak mesleğinizi yaparken çevre korumaya da katkıda bulunabileceksiniz. Amaçlar 1.Çevre kirliliği, çevrenin korunması ve israfın önlenmesinin önemini yazılı / sözlü ve görsel materyallerle açıklayabileceksiniz. 2.Yaşadığınız ortamdan kaynaklanan hava, su ve toprak kirliliğini önleyici tedbirleri alabileceksiniz. 3.Yaşadığınız ortamdan kaynaklanan gürültü kirliliğini önleyici tedbirleri alabileceksiniz. 4.Çevreye zarar vermeyen enerji kaynaklarını kullanmayı tercih edebileceksiniz. 5.İsrafla ilgili kavramları açıklayabileceksiniz Ortam: Sınıf, sektör, kütüphane, üniversitelerin çevre mühendisliği bölümleri, yaşadığınız ortam (çevre) Donanım: Bilgisayar donanımları, VCD, DVD, televizyon, projeksiyon Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğruyanlış testi, boşluk doldurma, eşleştirme vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. vi

79 GİRİŞ Gelişen endüstri, temelde biz insanlara daha kolay ve iyi yaşama ortamı sağlamayı amaçlamaktadır. Bunun bilincinde olan insanoğlu, gelişen endüstrileşmenin getireceği olası nimetlerden daha fazla faydalanabilme arzusunu hep taşımıştır. Ancak insanoğlu bunu yaparken çevresine yapmış olduğu tahribatın ileride ne sonuçlar vereceğini kestirememiş ve bunun bedelini pahalıya ödemiştir. Endüstrileşen ülkeler, geç de olsa bu çevre tahribatının tüm canlılar üzerindeki olumsuz etkilerini fark etti. Bunun sonucu olarak çevre koruma bilinci ortaya çıkmaya başladı. Daha verimli kaynak kullanımı yanında artan ihtiyaçları karşılamak için daha az kaynak kullanımı, daha az tüketim, artıkların yeniden kullanımı gibi çevre korumasına yönelik programlar endüstrileşme süreci içinde benimsendi. Gelecek kuşaklara yaşanabilecek bir dünya bırakma sorumluluğu üstlenerek, artık doğayla savaşmaya değil, onunla uzlaşmaya dayalı yeni bir ortak düşünceye varmak zorundadır. Yeryüzündeki yaşamın geleceği de buna bağlıdır. 1

80 2

81 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Çevre kirliliği, çevrenin korunması ve israfın önlenmesinin önemini yazılı/sözlü ve görsel materyallerle açıklayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Sektörünüzün yol açtığı çevre sorunlarını ve alınabilecek tedbirleri internetten, kütüphanelerden, sektör temsilcileriyle ve üniversitelerin çevre mühendisliği bölümlerindeki öğretim personeliyle görüşmeler yaparak araştırınız. 1. ÇEVRE Çevre, insanların ve diğer canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları, fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamdır. Günümüzde bilim ve teknolojinin hızlı gelişimi; bireylerin yaşam standartlarım arttırırken yine bireylerin yaşadığı çevrede pek çok şeyin yok olmasına veya değişim geçirmesine neden olmaktadır. Bu şekilde ortaya çıkan çevre sorunları eğer yine bireyler tarafından engellenemezse yaşam sona erebilir. Çevre sorunlarının oluşumunda ve önlenmesinde hem devletin hem de bireylerin ortak sorumlulukları vardır. Bu sorumluluklarının tanımlanması ve görevlerin yerine getirilebilmesi için çevre eğitimi gerekli ve zorunludur. Bunu yerine getirecek eğitim sisteminin ve onun temel öğeleri olan öğretmen ve öğrencilerin bu amaçla en iyi şekilde bilgilendirilmeleri sağlanmalıdır. Bu koşul yerine getirilebilirse bireylerin davranışlarında olumlu gelişmeler olur ve çevre koruma gerçekleşir. 3

82 1.1. Çevre Sorunları Çevrenin tüm ülkelerin ortak bir değeri olduğunun anlaşılması, çevre sorunlarının, dünyanın siyasi sınırlarla çizilmiş olsa bile, ekolojik sistemler açısından ülkeler arasındaki sınırları tanımayan özelliği ve dünya ekonomisinin de gittikçe globalleşmesi, bu sorunların çözümünde uluslararası işbirliğini zorunlu kılmaktadır. Aslında çevre, insanı etkileyen ve ondan etkilenen her şey olarak tanımlanırsa, çevre sorunsalının kökleri tarihin ilk çağlarına kadar uzanır. Ancak ekosistemin ciddi anlamda bozulması ve canlılar için tehlikeli olmaya başlaması, insanın yerleşik hayata geçmesiyle başlamış, Sanayi Devrimi ile birlikte hızla artmıştır. Önceleri sanayileşmiş ülkelerde ortaya çıkan sorunlar giderek bütün dünyayı tehdit eder hale gelmiştir. Hava, su ve toprağın zamanla niteliğinin bozularak yaşanırlığını yitirmesi, yaşam ortamları değiştiği ya da insan ihtiyaçlarının karşılanması için aşırı tüketilen bitki ve hayvan topluluklarının yok olmaya yüz tutması, insanın ortak kültür mirasının bir parçası olan tarihi çevreyi oluşturan öğelerin günlük çıkarlara feda edilmesi, çevresel değerlerin yitirilmesine gösterge olmuştur. Çevre sorunlarının çeşitli nedenleri olmakla birlikte, temelinde insan ve doğa ilişkisinin bozulması yatmaktadır. Eski çağlardan bu yana, insanla çevre arasındaki ilişkide, çevre etken, insan ise edilgen faktör olarak görülürken, günümüze gelindiğinde, çevrenin edilgen, insanın ise etken faktör konumuna geçtiğini söylemek mümkündür. Buna örnek olarak, çevre sorunlarının önemli bir kaynaklarından birinin hızlı nüfus artışı olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Hızlı nüfus artışı, beraberinde plansız kentleşmeyi getirmektedir. Artan nüfusun iyi yaşam alanı ihtiyacının giderilmesi için oluşturulan kentsel yaşam alanları kentsel sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu çevre sorunları birbirlerine bağlı, birinin etkisi ile diğerini ortaya çıkaran çevre sorunlarıdır. Gelişmiş ülkelerde, çevre sorunları bolluk kirliliği olarak da adlandırılan, daha çok sanayileşme ve kentleşmeye paralel olarak gelişen üretim ve tüketim faaliyetlerinin artışlarından kaynaklanmaktadır. Örneğin, sanayinin kullanımı nedeniyle ortaya çıkan su kirliliği, yine bu kuruluşların atmosfere bıraktığı kirleticiler sebebiyle oluşan hava kirliliği, motorlu taşıtlardaki artışla birlikte gürültü kirliliği ve katı atık miktarındaki artış, gelişmiş ülkelerin başta gelen çevre sorunlarını oluşturmaktadır. Türkiye`de sanayide üretilen ve kullanılan kimyasalların envanteri tutulmadığı için 4

83 ortaya çıkar atıkların niteliği ile ilgili hiçbir envanter çalışması bulunmamaktadır. Ancak son yıllarda yapılan çalışmalarla envanter kayıtları oluşturulmaya başlanmıştır Çevreye İlişkin Tanımlar Alıcı Ortamlar Çevre kirlenmesine neden olan maddelere atık maddeler, atıkların bırakıldığı ortama da alıcı ortam denir Atık Herhangi bir faaliyet sonunda çevreye bırakılan her türlü maddeye atık denir Geri Kazanım (Geri Dönüşüm) Demir, çelik, bakır, kurşun, kâğıt, plastik, kauçuk, cam gibi atık maddelerin ham madde gibi kullanılarak çeşitli işlemler sonucunda şişe, kutu, plastik, kâğıt, gübre gibi yeni bir maddeye dönüştürülerek kullanılır hâle getirilmesine geri kazanım denir Çevre Hakkı Anayasa nın 56. maddesi Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir. hükmünü içermektedir. Çevre hakkı, bugün çevre politikaları alanında önemli ve belirleyici bir değer olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu noktada çevre hakkı, konusu ve tarafları ile birlikte önem kazanmaktadır. Çevre hakkı çevrenin korunması ve geliştirilmesidir. Bu açıdan çevre hukuku ve hakkının konusu, çevre kavramının tanımı ile açıklığa kavuşturulmuştur Çevre Kirliliği Çevrenin doğal yapısını ve bileşiminin bozulması, değişmesi ve böylece insanların olumsuz yönde etkilenmesi çevre kirlenmesi olarak tanımlanır. 5

84 Ekoloji Ekoloji, çeşitli türdeki canlıların çevreleri ile uyumlu olarak nasıl yaşamlarını sürdürdüklerini veya bu canlı varlıkların hangi şartlar altında besinlerini ve ihtiyaçlarını karşıladıklarını, çeşitli fonksiyonların ne tür bir canlı topluluğu içinde yürütüldüğünü inceleyen bilim dalıdır. Organizmaların çevreleriyle olan ilişkilerini ekoloji inceler Doğa İnsan etkinliğinin dışında kendi kendini sürekli olarak yenileyen ve değiştiren güce, canlı ve cansız maddelerden oluşan varlığın tümüne doğa denir Yaşam Kalitesi Yaşam kalitesi, kişinin içinde yaşadığı çevrede kendi sağlığını kişisel olarak algılayışını tanımlamaktadır. Yaşam kalitesinin belirlenmesinde esas amaç, kişilerin kendi fiziksel, psikolojik ve sosyal işlevlerinden ne ölçüde memnun olduklarının ve yaşamlarının bu yönleri ile ilgili özelliklerin varlığı veya yokluğunun ne ölçüde onları rahatsız ettiğinin saptanmasıdır Çevre Koruma Çevresel değerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasını ve yok olmasını önlemeye, mevcut bozulmaları gidermeye, çevreyi iyileştirmeye ve geliştirmeye yönelik çalışmaların bütününe çevre koruma denir Çevreyi Koruma Tedbirler Etkin bir çevre denetim sistemi oluşturulmalıdır. Gelecek nesillerin iyi bir çevre eğitimi ile yetiştirilmesi sağlanmalıdır. Çevre sorunlarının çözümü için sivil toplum kuruluşlarının sayısı artırılmalıdır. Sivil toplum örgütleri ile kamu kuruluşları ortak çalışmalar yürütmelidir. Plansız kentleşmeler yerine planlı şehir alanları oluşturulmalıdır. Ormanların çoğaltılması ve korunması sağlanmalıdır. Düzenli ve çevreci organize sanayi bölgeleri oluşturulmalıdır. Çöplerin kaynağında ayrıştırılması için çalışmalar yapılmalıdır. Kaliteli yakıtların kullanılması sağlanmalıdır. Çevre sorunlarının önlenmesi için devlet tarafından etkili yasalar oluşturulmalıdır. Çevre ve Orman Bakanlığının kadrosu güçlendirilerek daha etkin çalışması sağlanmalıdır. 6

85 Yerel yönetimlerin asli görevleri çevre sorunlarının çözümlenmesi olmalıdır. Çevre konusunda yapılacak yatırımlar için teşvik uygulamaları başlatılmalıdır Sektörel Sorunlardan Kaynaklanan Sorunlar Herhangi bir faaliyet sonucunda oluşan çevreye bırakılan zararlı ve zararsız her türlü maddeye atık denir. Hastane atıkları: Hastanelerde kullanılan tıbbi efekte patojen ve patolojik atıklardır. Radyoaktif atık: İlgili mevzuat uyarınca yetkili kılınan kuruluşlarca doğru belirlenen serbest bırakma seviyelerinin üzerinde aktivite ve konsantrasyonda radyo izotopları bulunduran maddelerdir. Endüstriyel atık: Teknolojik gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan, çevre ve insan sağlığını tehdit eden atıklardır. Evsel atık: Evlerden atılan, tehlikeli ve zararlı katı atık kavramına girmeyen, mutfak bahçe gibi yerlerden gelen katı atıklardır. Farklı özellikteki üretim birimlerinin yan yana gelmesi, bu alanda iş hacmini artırırken yeni pazarların gelişmesine de katkıda bulunur. Turizm sektörü ekonomik bir faaliyet alanı olarak yabancıların ziyaretlerinden doğan faydaya yönelmiştir. Bu sektör ürünü tüketiciyi götürmek yerine tüketiciyi üretim yerine getirmektedir. 7

86 UYGULAMA FAALİYETLERİ Çevre koruma tedbirleriyle ilgili sunum yapınız. İşlem Basamakları Öneriler Çevreye zararlı olan sektörleri maddeler hâlinde listeleyiniz. Çevreye zarar veren sektörün çevreye verdiği zararı azaltmak amacıyla aldığı tedbirleri maddeler hâlinde panoda açıklayınız. Sektörlerin yol açtığı sorunları maddeler hâlinde listeleyiniz ve okulda panoda resimleyiniz. Sektörlerin yol açtığı sorunları karşılaştırınız. Hangi sektörün çevreye daha çok zararlı olduğunun gerekçelerini maddeler hâlinde yazınız. Çalışmalarınızdan elde ettiğiniz sonuçları sunum dosyası hâline getiriniz. Sınıf ortamında çalışmalarınızın sunumunu yapınız. Bu sunumda öğretmeninizden grup çalışması için yardım alınız. Grup çalışmalarını ayrı sektörlerde yapmaya çalışınız. Varsa çevrenizdeki fabrika, sanayi kurumları vb. ziyaret ederek çevreye verdikleri zararları ve almaya çalıştıkları önlemleri gözlemleyebilirsiniz. Gözlemlerinizi listeleyiniz ve panoda sıra ile açıklayınız. Gözlemlerinizden elde ettiğiniz bilgileri sınıfta gruplar hâline tartışınız. Sunumlarınızı elektronik ortamda hazırlayarak öğretmeninize gösteriniz. Sunumu izledikten sonra sınıfta gruplar hâlinde tartışınız. Öğrendiğiniz bilgilerden faydalanarak sektörün hangi sorunu nasıl çözdüğünü panolarda açıklayınız. Bu çalışmalarda öğretmeninizden yardım almayı unutmayınız. 8

87 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Çevrenin doğal yapısının ve bileşiminin bozulmasına, değişmesine ve böylece insanların olumsuz yönde etkilenmesine ne denir? A) Ekolojik denge B) Atık C) Ekosistem D) Çevre kirliliği E) Sürdürülebilir kalkınma 2. Çevresel değerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasını ve yok olmasını önlemeye, mevcut bozulmaları gidermeye, çevreyi iyileştirmeye ve geliştirmeye yönelik çalışmaların bütününe ne denir? A) Çevre hakkı B) Sürdürülebilir kalkınma C) Çevre koruma D) Çevre E) Ekosistem 3. Çevre hakkı çevrenin korunması ve geliştirilmesidir. Aşağıdakilerden hangisi çevre hakkının konusu olan öğeler arasında yer almaz? A) İnsan B) Hayvanlar ve bitkiler C) Cansız varlıkların ilişkilerini düzenleyen ekoloji D) İnsan ve diğer canlılarla etkileşim içinde bulunan cansız varlıklar E) Canlı ve cansız varlıkların ilişkilerini düzenleyen ekosistem Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 4. Tüm canlı ve cansızların karşılıklı etkileşimini inceleyen bilim dalına.. denir. 5. Türkiye ".." ülkeler arasında yer almaya başlamıştır. 6. Çevrenin doğal yapısı ve bileşiminin bozulması, değişmesi ve böylece insanların olumsuz yönde etkilenmesi.. olarak tanımlanabilir. 7. İnsan etkinliğinin dışında kendi kendini sürekli olarak yenileyen ve değiştiren güce, canlı ve cansız maddelerden oluşan varlığın tümüne denir. 9

88 8. Çevresel değerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasını ve yok olmasını önlemeye, mevcut bozulmaları gidermeye, çevreyi iyileştirmeye ve geliştirmeye yönelik çalışmaların bütününe. denir. 9. Herhangi bir faaliyet sonunda çevreye bırakılan her türlü maddeye. denir. 10. Demir, çelik, bakır, kurşun, kâğıt, plastik, kauçuk, cam gibi atık maddelerin ham madde gibi kullanılarak, çeşitli işlemler sonucunda şişe, kutu, plastik, kâğıt, gübre gibi yeni bir maddeye dönüştürülerek kullanılır hâle getirilmesine... denir. 11. Eğlence hizmetlerinde yüksek sesle yapılan gösteriler insanlarda.. yol açar. 12. Tıbbi atık malzemelerle temas etmek... için son derece tehlikelidir. 13. Tarım alanlarında düzensiz ve fazla ilaç kullanımı.... sorunlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 10

89 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Yaşadığınız ortamdan kaynaklanan hava, su ve toprak kirliliğini önleyici tedbirleri alabileceksiniz. ARAŞTIRMA Yaşadığınız çevrede hava, su ve toprak kirliliğine neden olan veya olabilecek etkenlere karşı alınabilecek önleyici tedbirleri araştırma yaparak tespit ediniz. 2. DOĞA KİRLİLİĞİ Doğa kirliliği, çevrenin doğal olmayan bir şekilde insan eliyle bozulmasıdır. Ekosistemi bozmaya yönelik bu eylemler kirlenme şeklinde tabir edilir. Çevre, dünya üzerinde yaşamını sürdüren canlılarının hayatları boyunca ilişkilerini sürdürdüğü dış ortamdır. Diğer bir deyişle çevre, ekosistem olarak tanımlanabilir. Hava, su ve toprak, bu çevrenin fiziksel unsurlarını; insan, hayvan, bitki ve diğer mikroorganizmalar ise biyolojik unsurlarını teşkil etmektedir. 11

90 2.1. Hava, Su ve Toprak Kavramları Hava: Hava, atmosferi oluşturan gazların bir karışımıdır. Bu karışım, %78 nitrojen, %21 oksijen ve %1 argon, karbondioksit ve diğer gazlardan oluşmaktadır. Hava, insan ve canlıların yaşaması için hayati öneme sahiptir. İnsanın günde yaklaşık olarak 2,5 litre su, 1,5 kg besin, m3 havaya ihtiyacı vardır. Canlılar aç ve susuz günlerce yaşayabileceği hâlde nefes almadan birkaç dakikadan fazla duramaz. Bu yüzden doğal bileşimdeki hava, tüm canlılar için zorunlu olan yaşamsal bir haktır. Yeryüzüne yakın yerlerde havanın öz kütlesi artarken yeryüzünden uzaklaştıkça azalır. Su: Dünyamızın 3/4 ünün sularla kaplı olduğu ve tüm canlı yaşamının ağırlığının ortalama %75 inin sudan oluştuğu düşünülürse, su tüm canlıların yaşam koşullarını belirleyen temel öğelerden biridir. Günlük hayatta hem biz insanların hem de ayrımsız tüm canlıların hayati fonksiyonlarını sürdürmelerini sağlayan en önemli, bekli de yegâne içecektir. Su; besinlerin sindirimi, emilim ve hücrelere taşınmasında, hücre, organ ve dokuların düzenli çalışmasında, zararlı maddelerin vücuttan atılmasına, vücut ısısının denetiminde ve daha sayılamayacak kadar çok işlevde bulunur. Toprak: canlı doğal kaynakların varlığını sürdürülebilmesi için hava ve su ile birlikte vazgeçilmez, cansız doğal bir kaynaktır. Toprak, su kaynaklarının potansiyelini koruma, flora-faunayı barındırma, çevrebilimsel dengenin sağlanması açılarından temel çevre öğesidir. Bütün canlılar yaşamaları için doğrudan doğruya veya dolaylı yoldan toprağa bağlıdır Hava Kirliliğinin Tanımı ve Sebepleri Hava kirliliği, bu karışımın dışında, atmosfere gaz, toz-duman, koku, v.b. yabancı maddelerin karışması, bunların miktarının da canlılar ile cansız varlıklara zarar verecek boyutlara ulaşması olarak tanımlanabilir. Sanayi Devrimi nin beraberinde getirdiği kentleşme ve modernleşme olgusunun zaman içinde hızlı nüfus artışı, çarpık kentleşme ve aşırı sanayileşmeye yol açması sonucunda, atmosferde meydana gelen kirlenme belli oranlara ulaşmakta ve atmosferin doğal yapısını bozmakta, yani havanın kirlenmesine yol açmaktadır. 12

91 Genelleme yapılacak olursa, hava kirliliğinin iki ana nedeni sanayileşme ve kentleşme olarak karşımıza çıkmaktadır. Kentleşme, nüfus yoğunluğunu birlikte getiren ve artıran bir durumdur. Kentleşmenin neden olduğu hava kirliliği, nüfus yoğunluğunun yanı sıra kentin topografik ve meteorolojik koşullara uygun olmayan biçimde yerleşmesinden de kaynaklanmaktadır. Sanayileşmeden kaynaklanan hava kirliliği ise, yanlış yer seçimi ve atık gazların yeterli teknik tedbirler alınmadan havaya bırakılması sonucunda meydana gelmektedir. Türkiye de bilinen hava kirliliği, genel olarak kentlerdeki ısıtma sistemi, ısıtma amacıyla kullanılan yakıt türleri, kentsel ulaşımda kullanılan hususi otomobil, taksi, dolmuş, otobüs gibi ulaşım araçları ile egzoz gazlarından kaynaklanmakta, bunun yanında, endüstriyel merkezlerde bu kaynakların üzerine endüstri emisyonlarından meydana gelen kirlilik de eklenmektedir. Hava kirliliğinin kontrol altında tutulması yasal, ekonomik, eğitsel ve teknolojik önlemlerin birlikte ve kararlılıkla yürütülmesine bağlıdır sayılı Çevre Kanunu uyarınca hazırlanan 1986 tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nde hava kalitesinin korunması için geliştirilen standartlar, bu standartların yorumu ve endüstriyel olarak belirlenen kaynaklar bulunmaktadır Şehirleşme ve Konutların Isıtılması Havayı kirleten en önemli olay, bireylerin ısınmasını sağlayan yanmadır. Fosil yakıt olarak tanınan petrol, gaz ve kömürün yakılması sırasında çıkan gazlar hava kirlenmesinin önemli sebeplerinden biridir. Hele bu yanma işi usulüne göre yapılmazsa kirletici gazlar ortama daha çok çıkmakta ve daha zararlı olmaktadır. Bilhassa enerji elde etmek, konutları ısıtmak, motorlu araçları hareket ettirmek gibi modern hayatın gereği olan faaliyetlerde görülen suni yanma olayları yanında doğal olaylar sonucu oluşan yangınlarla da hava kirliliği yaşanmaktadır. Yurdumuzda daha önceki yıllarda başta Ankara da sonra İstanbul, İzmir, Bursa, Konya, Kayseri, Erzurum, Diyarbakır, Eskişehir gibi birçok şehrimizde görülen hava kirliliğinin en önemli sebebi, fosil yakıt kullanımıydı. Son yıllarda doğal gazın ülkemizde yaygın olarak kullanılması hava kirliliğine önemli ölçüde çözüm yolu olmuştur Endüstrileşme Sosyal ve ekonomik sebeplerle şehir nüfusunun hızlı artışı; hızlı sanayileşmeyi, plansız ve düzensiz gelişmeleri de beraberinde getirmektedir. Hızla artan çok katlı betonarme binalar, plansız yapılaşma, yeşil alanların azlığı, mevcut alanların da imara açılması, bina ve fabrika yapımında bilinçsiz yer seçimi gibi problemler ve bunların getirdiği diğer sıkıntılar insanlığın ortak sorunu hâlini almıştır. Kalkınma, sanayileşme ile özdeşleştiğine göre sanayileşme kaçınılmaz bir hedef olmuştur. Ancak sanayileşmenin de çevre problemlerine yol açtığı görülmüştür. Fabrikaların kuruluş yerlerinin yanlış seçimi, geri teknolojilerin kullanılması, baca gazlarının arıtılmadan atmosfere bırakılması gibi sebepler havanın kirlenmesini artırmıştır. 13

92 Motorlu Taşıtlar Gerek içten gerekse dıştan yanmalı motorlarda kullanılan benzin ve mazot (motorin) gibi yakıtlar da motorda yandıktan sonra egzozlardan dışarı atık gazlar olarak çıkmaktadır. Hidrokarbonlar (HC): Yakıtın iyi yanmaması ve depo dolum sırasında ortaya çıkabilir. Kanserojen etkiye sahiptir. Karbonmonoksitler (CO): Yakıtın eksik yanması sonucu ortaya çıkar, renksiz, kokusuz ve tatsız olup havada %0 3 oranında öldürücüdür. Benzinli araçlar rölantide veya kapalı ortamda ortaya karbonmonoksit çıkarır. Atmosferde kendiliğinden karbondiokside dönüşür. Azot oksitler (NOX): Renksiz, kokusuz ve tatsız olup motordaki yüksek sıcaklık nedeniyle ortaya çıkar. Havada azot dioksite dönüşür. Azot dioksitin akciğeri tahrip eden kan yapısını bozucu etkileri bulunmaktadır. Kurşun oksitler (PbOX): Benzinli araçların egzozundan çıkar. Fazlası vücutta birikir. Kan, beyin, sinir ve akciğerlere zarar verir. Kükürt dioksit (SO2): Yakıt içindeki kükürt yanarken SO2ye dönüşür. Bu SO2 de su buharı ile birleşir. Sülfürik asit ve kükürt bileşikleri insan ve çevreye oldukça zararlıdır Hava Kirliliğinin İnsan ve Çevreye Etkileri İnsan Sağlığına Etkileri Kullandığımız yakıtlardan kül ve zehirli gaz gibi atıklar açığa çıkar. Baca ve egzozlardan çıkan zehirli gazların birleşmesi sonucu asit yağmurları oluşur. Asit yağmurları temas ettiği bitki örtüsünün yok olmasına, insanlarda deri ve akciğer hastalıklarına neden olur. Çevre kirliliğini azaltmak için yüksek kalorili, kül ve zehirli gaz çıkışı az olan yakıtlar (doğal gaz, taş kömürü) kullanılmalıdır. Hava kirliliğinin insan sağlığına etkisi, öksürük ve bronşitten tutun da kalp hastalığı ve akciğer kanserine kadar değişmektedir. Kirliliğin olumsuz etkileri sağlıklı kişilerde bile gözlenmekle birlikte bazı duyarlı gruplar daha kolay etkilenmekte ve daha ciddi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu gruplardan biri yaşlılardır. Fizyolojik kapasitesi ve fizyolojik savunma mekanizması fonksiyonlarındaki azalma, kronik hastalıklardaki yükseliş nedeniyle yaşlılar normal popülasyondan daha duyarlıdır. Küçük çocuklar savunma mekanizması gelişiminin tamamlanmaması, vücut kitle birimi başına daha yüksek ventilasyon hızları ve dış ortamla çok sık temas nedeniyle daha fazla riske sahiptir. Hava yolunda daralmaya yol açan hastalıklar da kirleticilere duyarlılığı artırmaktadır. Kirlilik arttıkça astım ve kronik obstrüktif akciğer hastalıkları (KOAH) gibi hastalıkların alevlenmelerinde artış olduğu görülmüştür. Kalabalık yaşam, yetersiz sanitasyon, beslenme yetersizliği gibi düşük yaşam standartları da duyarlılığı etkileyen faktörlerdendir. Uluslararası Kyoto Protokolü sera etkisi yaratan gazların salınımlarını (emisyon) kısmak üzere sanayileşmiş ülkelere çeşitli hedefler belirleyen uluslararası bir anlaşmadır. 14

93 Sera etkisi yaratan gazlar, kısmi de olsa küresel ısınmanın yani küresel ısının yeryüzündeki hayatı tehdit edecek derecede artmasının nedenleri arasında gösteriliyor. Ancak protokolde ABD, Çin ve Hindistan gibi atmosferi en çok kirleten ülkelerin imzası bulunmamaktadır Tabiata Etkileri Sera: Güneş ışınlarının içerisine girmesine izin vererek ısının dışarıya kaçmasını sınırlayan ve iç ortamın dış ortama göre daha sıcak olmasını sağlayan sisteme sera denir. Sera etkisi: Yer atmosferinde su buharının da içerisinde bulunduğu sera gazı olarak adlandırılan gazlar, güneşten alınan enerjinin bir kısmının uzaya tekrar dönmesini önler. Böylece yer yüzeyinin olduğundan daha fazla ısınmasına sebep olur. Bu olaya sera etkisi denir. Sera gazı: Atmosferde kısa dalgalı güneş radyasyonunu geçirme buna karşılık yerden atmosfere yayılan uzun dalgalı radyasyonu tutabilme özelliklerine sahip gazlara da sera gazı denir Hava Kirliliğini Önleme Çalışmaları Sanayi tesislerinin bacalarına filtre takılması sağlanmalıdır. Evleri ısıtmak için yüksek kalorili kömürler kullanılmalı, her yıl bacalar ve soba boruları temizlenmelidir. Pencere, kapı ve çatıların yalıtımına önem verilmelidir. Kullanılan sobaların TSE belgeli olmasına dikkat edilmelidir. Doğal gaz kullanımı yaygınlaştırılarak özendirilmelidir. Kalorisi düşük olan ve havayı daha çok kirleten kaçak kömür kullanımı engellenmelidir. Kalorifer ve doğal gaz kazanlarının periyodik olarak bakımı yapılmalıdır. Kalorifercilerin ateşçi kurslarına katılımı sağlanmalıdır. Yeni yerleşim yerlerinde merkezi ısıtma sistemleri kullanılmalıdır. Yeşil alanlar arttırılmalı, imar planlarındaki hava kirliliğini azaltıcı tedbirler uygulamaya konulmalıdır. Toplu taşıma araçları yaygınlaştırılmalıdır Su Kirliliğinin Tanımı ve Sebepleri 15

94 Su kirliliği, genel anlamda, dünya yüzeyindeki suların güneşin sağladığı enerji ile oluşturdukları, suyun doğal dolanımı olarak adlandırılan hidrolik devreye insan müdahalesi sonucu ortaya çıkan bir olgudur. Suyun doğal dolanımının bozulması onun kalitesini düşüren temel etmendir. Bir başka deyişle, su kirliliği, su kaynaklarının, onun kalitesini düşürerek, kullanılmasını bozacak oranda, organik, inorganik, biyolojik ve radyoaktif kirleticiler içermesi, bu kirleticilerin suyun kendini yenileyebilme kapasitesini aşması olarak tanımlanabilir. Su kirliliği, tarımsal etkinlikler, sanayileşme ve yerleşim yerleri ile bağlantılı olarak artmaktadır. Tarımsal faaliyetlerin neden olduğu kirlilik, tarlanın verimini artırmak için kullanılan yapay gübrelerin, bitki besin maddelerinin, hayvan atıklarının ve tarımsal mücadele ilaçlarının toprağa karışıp, su kaynaklarına ulaşmasıyla ortaya çıkar Tarımsal Faaliyetlerin Neden Olduğu Kirlilik Tarım alanlarında kullanılan pestisit (tarım ilaçları) ve herbisitler (zararlı otlarla mücadele ilaçları), suda doğal olarak güç parçalanan bileşiklerdir. Yoğun tarım yapılan arazilerde kullanılan tarım araçları genellikle çok dayanıklı olduklarından ayrışmaları yıllarca sürebilir. Bilinçsizce gübre kullanımı yer altı sularını ve yüzeysel suları kirletmekte, içme suyunun sertliğini artırmakta, göl ve nehirlerde canlıların ölümüne sebep olmaktadır. Bunlar hem toprak kirlenmesine hem de su kaynaklarının kirlenmesine neden olmaktadır. Yanlış tarım tekniklerinin kullanılması sonucu oluşan toprak aşınması (erozyon) ile de toprağın tarıma uygun, en verimli üst kısmı sürüklenerek su kaynaklarına karışmakta, içerdiği maddeler bazı yosun türlerini çoğaltarak, erimiş oksijen tüketimini artırarak su canlılarının türlerinin yaşamlarını engellemektedir. 16

95 Sanayi Faaliyetlerinin Neden Olduğu Kirlilik Sanayileşmenin neden olduğu sulardaki kirlilik, sanayi ürünlerinin atıkları ile kirletmenin yanında, sanayi kuruluşlarının sıvı atıklarıyla doğrudan suya karışması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Sanayi faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliği, kirleticilerin niteliğine göre kimyasal, fiziksel, biyolojik, fizyolojik ve radyoaktif kirlilik olarak sınıflandırabiliriz. Bilindiği üzere dünyada su tüketiminde, önemli bir unsur da endüstriyel sulardır ve memleketler teknolojik olarak geliştikçe endüstriler için su gereksinimi artmaktadır. Her endüstriyel proses (üretim), doğal su sistemine zararlı olabilecek atıklar verir. Sanayide kullanılarak atılan sular kullanım yerlerine göre değişik kalitelerde olacağından bunları taşıdıkları kirletici tür ve yüklerine göre başlıca üç grupta toplayabiliriz: Üretim işlemleri atıkları: Her endüstrinin kendine özgü atık suyu vardır. Üretim esasında oluşan atık sular, proses atık sular olarak nitelendirir. Proses atık suları; çeşitli ham maddeleri, ara madde atıkları ve mamul madde atıkları içerir. Proses suları, anorganik ve organik atık maddeleri içermektedir. Soğutma suları: Bu sular temiz olup sadece yüzeysel suların sıcaklığını yükseltir. Sıcaklığın yükselmesi ile iki problem ortaya çıkar; Oksijenin sudaki çözünürlüğü azalır. Sıcaklığın yükselmesi, biyolojik faaliyeti hızlandırarak atık suda oksijen azalmasına neden olur. İş yeri ve çalışanların temizliği ve sıhhi kullanımla ilgili atıklar: Bu suların %10 u döşeme yıkamalarından ve musluklardan, %90 ı banyo ve tuvaletlerden gelir. Çeşitli kimyasal maddeler ihtiva eden endüstri atık suları yüzeysel sular üzerinde olumsuz etkiler yapmaktadır. Dolayısıyla bu suların kendi kendilerini biyolojik olarak arıtmaları da mümkün olmamaktadır Yerleşim Yerlerindeki Atıkların Neden Olduğu Kirlilik İnsan yaşamıyla ilgili (antropojenik) kaynaklardan kanalizasyon sistemine verilen suların toplamına atık sular denir. Bunlar, bir yerleşim biriminin birçok pisliğinin bir araya geldiği son derece kirli sulardır. İçlerinde suda çözünen asitlerin bazıları yanı sıra suda çözünmeyen katılar, sıvılar, süspansiyon, emülsiyon, çok çeşitli zararlı ve zararsız bakteriler bulunur. Böyle sular, eskiden kanalizasyon sistemiyle yakından geçen bir nehre veya yakında bulunan bir göle verilirdi. Evsel atık sularda bakteriler, özellikle insan ve hayvan bağırsaklarından gelen ve çok miktarda rastlanan, normal zamanda zararsız olan koli bakterileri de bulunur. Biyolojik olarak arıtma tesislerinde hastalık yapan mikroplar zararsız hâle getirilmesine rağmen tamamen ortadan kaldırılamamaktadır. 17

96 2.6. Su Kirliliğinin Çevresel Etkileri Gerçekte sanayinin çevre üzerindeki olumsuz rolü belki diğer tüm faktörlerden çok daha fazladır. Ülkemizde özellikle sanayi kuruluşları sıvı atıkları ile su kirliliğine bağlı olarak toprak ve bitki örtüsü üzerinde aşırı kirlenmelere yol açmaktadır. Su kirliliği, içme sularının sertliğini arttırmakta hatta ağır metaller yönünden zengin hâle yani içilemez su hâline gelmektedir. Aşırı gübre kullanımı tarlaların tuzluluğunu arttırmakta, bunun sonucunda verimsiz tarım arazilerin alanı genişlemektedir. Gereğinden fazla kullanılan deterjanlar arıtılmadan göllere ve nehirlere verildiğinden mavi ve yeşil alglerin üremesine sebep olmaktadır. Bunlarla beslenen canlılarda, toplu ölümlere sebep olmaktadır. Geri dönüşüme gönderilmeyen bir litre atık yağ (kızartma yağı gibi) bir milyon litre temiz suyu kirletmektedir İnsan Sağlığına Etkisi Kolera, tifo, paratifo, dizanteri, hepatit, ishal, çocuk felci, sıtma gibi hastalıklar ne yazık ki sağlıksız sulardan kaynaklanmaktadır. Bütün dünyada ve ülkemizde su kaynaklarına olan ihtiyaca paralel olarak sınırlı bulunan bu kaynaklar üzerindeki kirlilik giderek artmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre dünyada her gün yaklaşık 25 bin kişi sağlıksız su kullanımından dolayı ölüyor. Tifo, kolera, dizanteri gibi ölümcül hastalıklar su ile insana geçtiği gibi gerek atık suların gerekse zirai gübrelerin kuyu sularına bulaşması sonucu amonyak ve nitrit gibi kimyevi maddelerden insan sağlığı bozuluyor. Ayrıca yer altı sularına ulaşan zirai ilaçlardan meydana gelen zehirlenmeler de insan ölümlerine yol açabiliyor Doğaya Etkisi Atık sulardaki kimyasal maddeler ve organik bileşikler suda çözünmüş olan oksijen miktarının azalmasına sebep olur. Bu durum suda yaşayan bitki ve hayvanların ölüm oranlarını artırmaktadır. Bu tür sular daha koyu renge ve pis kokuya sahiptir. Hatta bazı göller veya derelerde aşırı kirlenme sonucu canlı yaşamı sona ermiş ve içerisinde atıklardan meydana gelen adacıklar oluşmuştur Radyoaktif atıklar da gün geçtikçe tehlike oluşturmaktadır. Bu atıklar belirli şartlarda saklanmaktadır fakat bazı durumlarda kazayla veya bilinçsiz bir uygulamayla tabiata ve yer altı sularına karışmaktadır. Radyoaktif atıklar tarafından yayılan radyasyon ise canlılarda kanser ve mutasyonlara sebep olmaktadır Su Kirliliğinin Önlenmesi Suyun yaşamın devamı açısından ne denli önemli bir kaynak olduğu bilinciyle bizden sonra gelecek kuşaklara sağlıklı içme suyu ve yaşanabilir bir çevre bırakmamız gerektiği konusunda büyük görev düşmektedir. Su kirliliğini önlemek için devlet tarafından yapılacak müdahalelerde ilk akla gelen girişim, kirlilik standartlarının belirlenmesidir. 18

97 Yüzeysel sularda ve yer altı sularında kirlenmelere neden olabilecek katı atıklar çeşitli yöntemlerle yok edilmelidir. Yerleşim yerlerindeki atık sular arıtma istasyonlarından geçirildikten sonra bertaraf edilmelidir. Fabrikalara filtre ve arıtma tesisleri konulmalıdır. Üretimde doğaya zarar vermeyecek maddeler kullanılmalıdır. Alıcı ortamların durumu iyileştirilmelidir. Örneğin, su değişim potansiyeli düşük olan koy ve körfezlerde alınabilecek bazı önlemlerle su sirkülasyonu artırılarak kirleticilerin daha az bir şekilde seyreltilmesi mümkün olabilir. Alıcı su ortamlarının seyreltme ve doğal arıtma potansiyelleri kullanılabilir. Örneğin, açık deniz kıyılarında olduğu gibi alıcı ortamların çok yüksek seyreltme kapasitesine sahip olduğu durumlarda basit mekanik arıtma işleminden sonra derin deniz deşarjları (boşaltma) uygun bir atık su bertaraf yöntemi olabilir. Çiftçilerimize doğru gübreleme ve aşırı gübre kullanımının olumsuz sonuçları hakkında uzmanlar tarafından bilgi verilmelidir. Özellikle ev hanımlarının daha çok temiz olacak diye aşırı deterjan kullanımının hem aile bütçesine hem de çevreye verdiği zararlar hakkında kısa filmler hazırlanmalı ve kitle iletişim araçlarında yayınlanmalıdır. Atık ilaç, pil, yanık yağ gibi maddelerin geri dönüşüme gönderilmesi hususunda özellikle okullarımızda öğrencilerimiz bilgilendirilmelidir. Birey olarak çevremizdekileri daha az kirletme konusunda uyarabiliriz. Bütün bunların yanında insanlar çevreyi koruma adına bilinçlendirilmelidir. İnsanlar artık şunun farkına varmalıdır: Dünya bir tanedir ve onu koruyacak yine insanlardır Toprak Kirliliğinin Tanımı ve Sebepleri İnsan faaliyetleri sonucunda, toprağın fiziksel, kimyasal, biyolojik ve jeolojik yapısının bozulması olarak tanımlanan toprak kirliliği, toprakta kullanılan yanlış tarım teknikleri, bilinçsiz ve fazla gübre ile tarımsal mücadele ilaçları kullanma, zehirli ve tehlikeli maddelerin toprağa bırakılması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Ayrıca kirli havanın içerdiği zehirli gazların neden olduğu asit yağmurları ve kirletici gazların toprakta birikmesi, çeşitli yollarla kirlenen suların toprağa karışıp, toprağın yapısının bozulması ve katı atıkların gerekli özen gösterilmeden depolanması gibi etkenler toprağı kirletmekte ve hatta kullanılmaz hale getirmektedir. Toprağın yapısından kaynaklanan taşlık-kayalık, çoraklık-yaşlık ve erozyona meyilli olması gibi sorunların yanında, yanlış tarım tekniği ve arazi kullanımı gibi sebeplerle ortaya çıkan hızlandırılmış erozyon, tarıma elverişli toprakların yerleşim ve sanayi amaçlı kullanımı, toprak endüstrisinde arazi yüzeyindeki en verimli toprakların kullanımı, toprağın kullanımından kaynaklanan sorunlar da kirlenmenin dışında kalan önemli etkenlerdir. 19

98 Toprak kirliliği temizleme metotları; toprağın su veya kimyasal maddeler yardımı ile yıkanması, toprağın içindeki kirletici maddelerin yakılması, bitki ve mikroorganizmaların toprak içindeki kirleticileri elimine ederek temizlemesi ve belirli maddelerin toprağa uygulanarak kirlenmenin daha ileri boyutlara ulaşmasının engellenmesi şeklinde sıralanabilir Toprak Kirliliğinin Önlenmesi Toprak kirliliğinin önlenmesi ve giderilmesine ilişkin ilkeler şunlardır: Toprak kirliliğinin kaynağında önlenmesi esastır. Her türlü atık ve artığı toprağa zarar verecek şekilde, Çevre Kanunu ve ilgili mevzuatta belirlenen standartlara ve yöntemlere aykırı olarak doğrudan ve dolaylı biçimde toprağa vermek, depolamak gibi faaliyetlerde bulunmak yasaktır. Kirli toprak temiz toprak ile karıştırılamaz. Tehlikeli maddelerin kullanıldığı, depolandığı, üretildiği faaliyetler ya da tesisler ile atıkların üretildiği, bertaraf veya geri kazanımının yapıldığı tesislerde kaza ihtimali göz önünde bulundurularak toprak kirlenmesine engel olacak tedbirler alınır. Çevre Mevzuatı çerçevesinde tarih ve sayılı Resmî Gazete de "Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik" yayımlanmış olup tarih ve sayılı Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği yürürlükten kaldırılmıştır. 20

99 2.10. Toprak Kirliliğinin İnsan ve Çevreye Etkileri Erozyonun Etkileri Bitki örtüsünün yok olması, erozyonun yanı sıra toprak kayması, taşkın ve çığ felaketlerini artırır. Verimsizleşen ve yok olan tarım arazileri üzerinde yaşayanları besleyemez duruma gelir, kırsal kesimden kentlere doğru göçü arttırarak büyük ekonomik ve toplumsal sorunlara yol açar. Meraların yok olması hayvancılığın gerilemesine neden olurken gelirin azalması ve iş olanağının daralması sonucunu doğurur. Bitki örtüsünün yok olması, erozyonun yanı sıra 27 toprak kayması, taşkın ve çığ felaketlerini artırır. Erozyon sonucu taşınan verimli topraklar, baraj göllerini doldurarak ekonomik ömürlerini kısaltır. Yeşil örtü ve toprağın elden gitmesi ile ortaya çıkan iklim değişikliği ve bozulan ekolojik denge sonucunda vahim boyutlarda doğal varlık kaybedilerek ekonomik zarara uğratır. Bitki örtüsü ve toprağın olmadığı bir yüzey, kar ve yağmur sularını ememediğinden doğal su kaynakları düzenli ve sürekli olarak beslenemez. Kaybedilen toprak örtüsünün yeniden oluşması için binlerce yıl gerekir Yaşlık ve Çoraklığın Etkileri Bazı toprakların iklimsel etkiler sonucu yılın belli zamanlarında yaşlık, belli zamanlarında ise çoraklıkla karşılanması söz konusu olabilir. Her iki durumda da toprağın kullanılması güçleşmekte, verimi düşmekte, olumsuz çevresel etkilerle karşılaşılmaktadır Taşlık ve Kayalığın Etkileri Taşlık, çapı 25 cm den fazla olan taşların toprağın üstünde ve içinde görevli olarak bulunma payıdır ve insan etkinliklerinden kaynaklanan bir sorun olmayıp toprağın doğal özelliklerinin bir sonucudur. Taşlık artıkça tarımsal ilaçların kullanılması güçleşmekte, etkin bitkilerinin yetiştirilmesi olanaksız hâle gelmektedir. Kayalık ise bir yerde çıplak yerli kayaların üzerinde kullanılmayacak derecede ince toprak örtüsünün bulunması durumudur. Gübre ve Gübrelemenin Etkileri Gübreleme, toprağın verimini artırmak için yapılsa da bazı durumlarda önemli toprak sorunlarına neden olmaktadır. Gübrelemenin olumsuz etkileri iki ana başlık altında toplanabilir. Toprağı tanımadan yapılan gübreleme: Toprağı tanımadan, toprağın neye gereksinim duyduğunu çözümlemeden yapılan gübreleme; yanlış gübre türü kullanılarak bitkilerin yanmasına veya kurumasına, uygun olmayan zamanda yanlış toprak derinliklerine gübre vererek verimin azalmasına, toprak yapısının ve koşullarının bozulmasına, topraktaki bitki-besin maddesi dengesinin bozulmasına neden olur. Aşırı gübreleme: Yüksek oranlarda kullanılan azotlu gübreler toprağın yıkanması sonucu yer altı sularına, nehirlere karışıp sudaki nitrat düzeyini artırabilir. 21

100 Fosforlu gübre kullanımı, içme ve kullanma suyuna daha çok fosfat karışmasına yol açar. Fazla kullanılan azotlu gübreler toprakta yetişen bitkilerde azot türü kanserojen maddelerinin artmasına neden olur. Uygulama: Çevresinde bulunan arıtma tesislerini gözlemleyerek sunum yapınız. 1. Okul veya sınıftaki öğrencilerin okul idaresi ve öğretmenin yardımı ile belediyenin arıtma tesisinde bir günlük gezi ve inceleme yapması için çalışma yapması 2. Bu gezi yapılamazsa öğretmeniniz tarafından gruplara ayrılan sınıftaki öğrencilerin çevrenizde bulunan işletmelerin arıtma tesislerini gezmesini, resim, yazı ve fotoğraflar çekerek okulun uygun koridorlarında sergilemesini sağlayınız. 3. Bu durumda öğrencilerin resimlerden görerek çevre sorunlarına bakış açılarını değiştiriniz. 22

101 UYGULAMA FAALİYETİ Hava, su ve toprak kirliliğine karşı alınacak önlemlerle ilgili sunum yapınız. İşlem Basamakları Hava kirliliğinin insan sağlığı üzerine olan zararlı etkilerini sıralayınız. Öneriler Hava kirliliğinin solunum sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Hava kirliliğinin sindirim sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Hava kirliliğinin sinir sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Hava kirliliğinin hayvanlar üzerine olan zararlı etkilerini açıklayınız. Hava kirliliğinden hayvanların etkilenme yollarını inceleyiniz. Hava kirliliğine maruz kalan hayvanlarda görülen değişiklikleri inceleyiniz. Hava kirliliğinin bitkiler üzerine olan zararlı etkilerini açıklayınız. Şekli tekrar inceleyiniz. Bitkilerin hava kirliliğinden etkilenme yollarını inceleyiniz. Hava kirliliğinin yoğun olduğu bölgelerde bitki örtüsü üzerinde gözlenen değişiklikleri inceleyiniz. Hava kirliliğinin ekonomik ve diğer zararlarını açıklayınız. Hava kirliliğinin iklim değişikliği üzerine olan zararlı etkilerini açıklayınız Yerleşik kaynak kirliliğine karşı alınabilecek önlemleri açıklayınız. Hava kirliliğinin iş gücü üzerine etkilerini inceleyiniz. Hava kirliliğinin tarıma olan etkilerini inceleyiniz Son yıllardaki mevsimsel değişikliklerin nedenlerini inceleyiniz. Yaşadığınız bölgede tüketilen yakıt türlerini inceleyiniz. Yaşadığınız bölgedeki binaların ısınma yöntemlerini inceleyiniz. Yaşadığınız bölgedeki binaların yalıtım özelliklerini inceleyiniz. Motorlu taşıtlardan kaynaklanan hava kirliliğine karşı alınabilecek önlemleri açıklayınız. Trafikte Seyreden Motorlu Kara Taşıtlarından Kaynaklanan Egzoz Gazı Emisyonlarının Kontrolüne Dair Yönetmelik i inceleyiniz. 23

102 Yaşadığınız bölgedeki motorlu taşıtların kullandığı yakıt türlerini inceleyiniz. Yerleşim alanlarına karşı alınabilecek önlemleri sıralayınız. Bulunduğunuz yerleşim alanının coğrafi özelliğini inceleyiniz. Yerel yönetimlerin hava kirliliğini önlemeye yönelik görev ve sorumluluklarını inceleyiniz. Çevre ve Orman Bakanlığının hava kirliliğini önlemeye yönelik görev ve sorumluluklarını inceleyiniz. Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ni inceleyiniz. Bacaların uygunluğunu kontrol ediniz. Su ve toprak kirliliğinin insan sağlığı üzerine olan zararlı etkilerini sıralayınız. Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ni inceleyiniz. Baca filtrelerinin uygunluğunu inceleyiniz. Su ve toprak kirliliğinin solunum sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Su ve toprak kirliliğinin sindirim sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Su ve toprak kirliliğinin sinir sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Elde ettiğiniz bilgileri bir sunu hâline getiriniz. Sunuyu sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Sunuları sınıfta tartışınız. Sunum sonunda elde ettiğiniz bilgi ve belgeleri arkadaşlarınızla paylaşınız. 24

103 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Güneş ışınlarının içerisine girmesine izin verip ısının dışarıya kaçmasına sınırlayarak iç ortamın dış ortama göre daha sıcak olmasını sağlayan sisteme ne denir? A) Sera B) Gaz C) Bileşik D) Ekosistem E) Mikroorganizma 2. Gerek içten gerekse dıştan yanmalı motorlarda kullanılan benzin ve mazot (motorin) gibi yakıtlarda motorda yandıktan sonra egzozlardan dışarı atık gazlar çıkmaktadır. Aşağıdakilerden hangisi bu gazlardan değildir? A) Hidrokarbonlar B) Argon C) Azot oksitler D) Kurşun oksitler E) Kükürtdioksitler 3. Aşağıdakilerden hangisi hava kirliğini önleme çalışmalarından biri değildir? A) Eğitime ağırlık verilmelidir. B) Kaliteli yakıt kullanımı teşvik edilmelidir. C) Yalnızca fosil yakıtlar kullanılmalıdır. D) Egzozlara filtre zorunluluğu getirilmelidir. E) Isınmada doğal gaza ağırlık verilmelidir. Aşağıdakilerden hangisi tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan su kirliliği sebeplerinden değildir? A) Korozyon B) Pestisit C) Herbisit D) Erozyon E) Gübre ve arıtma çamuru 4. Her endüstriyel proses (üretim), doğal su sistemine zararlı olabilecek atıklar verir. Aşağıdakilerden hangisi sanayide kullanım alanlarına göre su atık gruplarından değildir? A) Üretim işlemleri atıkları 25

104 B) Soğutma suları C) Çalışanların temizliği ile ilgili atıklar D) Sıcak sular E) Sıhhi kullanımla ilgili atıklar 5. Aşağıdakilerden hangisi su kirliliğini önlemeye yönelik tedbirler arasında yer almaz? A) Fabrikalara filtre ve arıtma tesisleri konulmalıdır. B) Üretimde doğaya zarar vermeyecek maddeler kullanılmalıdır. C) Birey olarak çevremizdekileri daha az kirletme konusunda uyarmalıyız. D) Alıcı ortamların durumu iyileştirilmelidir. E) Alıcı su ortamlarının seyreltme potansiyelleri kullanılmamalıdır. 6. Aşağıdakilerden hangisi toprak kirliliğinin insan ve çevreye etkileri arasında yer almaz? A) Erozyon B) Yaşlılık ve çoraklık C) Taşlık ve kayalık D) Organik maddeler E) Gübre ve gübreleme 7. Aşağıdakilerden hangisi toprak kirliliğinin nedenleri arasında yoktur? A) Kimyasal gübre B) Egzoz gazları C) Erozyon D) Sanayi atık suları E) Suni yem 8. Aşağıdakilerden hangisi toprak kirliliğini önlemeye yönelik tedbirler arasında yer almaz? A) Orman alanları korunmalıdır. B) Tarımsal araziler amaç dışı kullanılmamalıdır C) Sanayi bölgelerinde kimyasal katı ve sıvı atıklar akarsulara boşaltılmalıdır. D) Belediyeler şehir çöpleri için geri dönüşüm üniteleri kurmalıdır. E) Sanayi bölgelerinde kimyasal katı ve sıvı atıklar toprağa bırakılmamalıdır. 33 Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 9...,dünya üzerinde yaşamını sürdüren canlılarının hayatları boyunca ilişkilerini sürdürdüğü dış ortamdır. 10. Güneş ışınlarının içerisine girmesine izin verip ısının dışarıya kaçmasını sınırlayarak iç ortamın dış ortama göre daha sıcak olmasını sağlayan sisteme.. denir. 26

105 sebeplerle şehir nüfusunun hızlı artışı, hızlı sanayileşmeyi, plansız ve düzensiz gelişmeleri de beraberinde getirmektedir. 12. Fabrikaların kuruluş yerlerinin yanlış seçimi, geri teknolojilerin kullanılması, baca gazlarının arıtılmadan atmosfere bırakılması gibi sebeplerin. büyük etkisi olmuştur. 13. İnsan yaşamıyla ilgili (antropojenik) kaynaklardan kanalizasyon sistemine verilen suların toplamına.... denir. 14.., toprağın verimini artırmak için yapılsa da bazı durumlarda önemli toprak sorunlarına neden olmaktadır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 27

106 28

107 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ Yaşadığınız ortamdan kaynaklanan gürültü kirliliğini önleyici tedbirleri alabileceksiniz. ARAŞTIRMA Yaşadığınız çevrede gürültü kirliliğine neden olan veya olabilecek etkenleri gözlem ve araştırma yaparak tespit ediniz. Yaşadığınız çevrede gürültü kirliliğine neden olan veya olabilecek etkenlere karşı alınabilecek önleyici tedbirleri araştırma yaparak tespit ediniz. Yapmış olduğunuz araştırmaya ilişkin doküman ve sunu hazırlayarak sınıf ortamında sununuz. Alınabilecek tedbirleri sınıf ortamında tartışınız. 3. Gürültü Kavramı İnsanlar üzerinde olumsuz etki bırakan, istenmeyen, dinleyene bir anlam ifade etmeyen, hoşa gitmeyen seslere gürültü denir. Bu tanıma bakıldığında sesin gürültü niteliği taşıması için mutlaka yüksek düzeyde olması gerekmediği anlaşılmaktadır. Özellikle büyük kentlerimizde gürültü yoğunlukları oldukça yüksek seviyede olup ses ve gürültü arasındaki ayırım kişilere göre değişebilir. Bazı insanların kulağına müzik olarak gelen birtakım sesler, diğer insanlar için rahatsız edici olabilir ve gürültü olarak algılanır. Rahatsızlık duyma sınırı da insandan insana farklılık gösterebilir. Ancak gürültünün insan sağlığını ve rahatını bozduğu, olumsuz psikolojik etkiler yaptığı ve gürültünün süreklilik arz etmesi durumunda psikolojik etkinin kalıcı olacağı bir gerçektir. Gürültü aynı zamanda, insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iş performansını azaltan, çevrenin hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek, niteliğini değiştiren önemli bir çevre kirliliği türüdür Gürültünün Kaynakları 29

108 Kentleşme ve sanayileşmeye koşut olarak artan gürültü kirliliğinin kaynakları toplumların kültür ve sahip oldukları teknolojiye göre farklılık göstermektedir. Türkiye de düzenleme konusu olan gürültü kaynakları; motorlu araçlar, motosiklet, inşaat makine ve donanımları, uçaklar ve ev aletleriyle, çim biçme makineleri olarak belirtilmektedir Yapı İçi Gürültüler Yapıların içinde yer alan her türlü mekanik ve elektronik sistemler ile çeşitli hayati faaliyetlerden doğan gürültülerdir ki ayrı veya bitişik yapılardaki kullanıcıları da etkilemektedir. Örneğin ev araçları, müzik setleri, yüksek sesli konuşmalar, ayak sesleri, eşya sürtünmeleri, darbeler, büro gürültüleri, çeşitli makine, donatım (asansör, sıhhi tesisat, havalandırma, hidrofor sesi vb.) gürültüleri verilebilir Yapı Dışı Çevre Gürültüleri Yapıların dışında yer alan, gerek yapı içindeki hacimleri gerekse yapı dışındaki açık alanları kullanan bireyleri etkileyen gürültülerdir. Buralar da kendi içinde şöyle sınıflandırılabilir; Ulaşım gürültüleri (Gerekli ve gereksiz korna sesi, düğün ve nişanlardaki konvoy korna sesleri, kara yolu, demir yolu, hava alanı) Endüstri gürültüleri (Endüstri araç, makine, iş yeri gürültüsü) Yapım gürültüleri (İnşaat, yol yapımı, yıkımı vb.) Rekreasyon gürültüleri (Eğlence yerleri, çocuk bahçesi, spor alanları, atış alanları vb.) Ticari amaçlı gürültüler (Açık hava sinemaları, eğlence yerleri, reklam, müzik yayınları, sesli satıcılar vb.) Doğal Gürültüler Yanardağ patlamaları, yağmur, şimşek, rüzgâr, zelzeleler (depremler), su altı gürültülerine (zelzeleden kaynaklanan) denir Gürültünün İnsan ve Çevresine Etkileri Sesin insan kulağına göre ölçütünü belirten, gürültü ölçmede yaygın olarak kullanılan ölçü desibeldir (db). İnsan kulağının duyabileceği en hafif sesin şiddeti 0 db olarak tanımlanır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) verilerine göre; 0-30 db ses aralığında insanlar rahatsızlık duymamakta, db aralığında bireyselliğe bağımlı psikolojik rahatsızlıklar ortaya çıkmakta, db aralığında psikolojik ve fizyolojik belirtiler, db arasında psikolojik, fizyolojik ve işitme kayıpları ortaya çıkmaktadır. 120 db üzerindeki ses seviyelerinde ise,kalıcı kulak komplikasyonları ve sinirsel bozukluklar görülmektedir. 30

109 Gürültü kaynaklarının insan üzerindeki etkileri, işitme kaybı, performansın azalması, dikkat dağınıklığı, uyku düzensizliği, yorgunluk ve tüm bunların insanın toplumsal davranışlarına olan olumsuz davranış değişikliği şeklinde ortaya çıkmasının yanında, hayvan topluluklarının da ürkmesi ve beraberinde göç edip yerleşim alanlarını değiştirmelerine yol açmaktadır. İnsan konuşması Hz arasında değişir ve pek çok insana çok yüksek veya çok alçak frekanslı seslerden daha gürültülü gelir. Duyma kaybı başlayınca yüksek frekanslar daha önce kaybedilir. Bu da işitme kayıplı insanların bayan ve çocukların yüksek tizlik seslerini neden daha zor duyduklarını açıklar. Yüksek frekanslardaki duyma kaybı ses bozulmasına yol açar. Böylece ses duyulmasına rağmen anlaşılamaz. Ayrıca işitme kayıplı hastalar benzer duyulan kelimeler arasındaki farkı ayırt edemezler çünkü bu sessiz harfler diğer sessizlere ve sesli harflere nazaran daha yüksek frekans aralığına sahiptir İşitme Sistemine Etkisi Pek çok uzman 85 db den daha fazla sese maruz kalmanın zararlı olduğu konusunda hemfikirdir. Yüksek sese ne kadar uzun süre maruz kalırsanız o kadar hasar gelişir. Ayrıca sesin kaynağına ne kadar yakınsanız hasar o kadar fazla olur. Her silah sesi yakın çevredeki herkesin kulağına zarar verebilir. Daha büyük ve topçu sınıfı silahlar en kötüsüdür çünkü en fazla gürültüyü bunlar çıkarır. Ancak patlama yakınınızda olursa küçük silahlar bile işitmenize zarar verebilir. Ateşli silah kullanan biri kulaklık kullanmıyorsa işitme kaybı riskiyle karşı karşıyadır. Yapılan son çalışmalar gençlerde işitme kaybı sıklığının arttığını göstermektedir. Kulak çınlaması gürültüye maruz kalma sonrası görülür ve sıklıkla kalıcıdır. Bazı insanlar yüksek sese sinirlilik reaksiyonu gösterir. Kalp hızı ve kan basıncı veya mide asidinde artma görülebilir. Çok yüksek ses güç görevleri yerine getirmeyi dikkati dağıtmak suretiyle azaltır. Gürültülü bir ortamda çalışmak zorundaysanız koruyucu kullanmalısınız. Ayrıca bu koruyucular güçlü elektrikli aletler, gürültülü bahçe aletleri veya ateşli silah kullanırken de giyilmelidir Fizyolojik Etki İnsan vücudu, ani ve yüksek seslere karşı otomatik ve bilinçsiz olarak tepki göstermektedir. Sürekli fizyolojik parametreleri (frekans kardiyak) ve elektroansefalogramları kaydedilen kişilerde yapılan bilimsel değerlendirmeler, gürültü kaynaklı fizyolojik etkilenmeleri açıkça göstermiştir. Gürültü ile kardiovasküler hastalıklar arasında ilişkiler konusunda sürdürülen çalışmalar ve deneyler, gürültünün; 31

110 Yüksek kan basıncına (hipertansiyon), Hızlı kalp atışına, Kolesterol artışına, Adrenalin yükselmesine, Solunumun hızlanmasına, Adale gerilmesine, irkilmelere neden olabildiğini kanıtlamıştır Psikolojik Etki Bilimsel araştırmalarda gürültüye maruz kalmış kişilerin hemen hemen tümünde psikolojik rahatsızlıklar bulunmuştur. Gürültülü yerlerde yaşamanın en belirgin karşılığı annoyance olarak tanımlanan rahatsızlık, sıkıntı ve gerilim duygusudur. Gürültü yeteri kadar yüksekse ve kaynağı belirsiz ise veya neden olduğu gerilim yeteri kadar fazla ise aşağıdaki davranış bozuklukları görülmektedir: Ani parlamalar, öfkeye hâkim olamama ve kendini kaybetme: Rahatsızlık, aşırı tepkilere ve davranışlara dönüşebilir. Çeşitli ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de gazetelerde ve polis kayıtlarında gürültü nedenli aşırı davranışların özellikle gürültü yapanlara karşı cinayetlere kadar vardığı görülmektedir. Kızgınlık ve öfkenin içe yöneltilmesi: Kendini suçlama, aşırı sessizlik ve içe kapanma Kızgınlık ve öfkenin dışa vurumu: Tartışmacı ve karamsar olma durumu Sakinleştirici kullanımı: Uyku hapı tüketiminin artması Hoşgörünün azalması Yardım isteğinin azalması Davranış bozuklukları Öfkelenme Rahatsızlık duygusu Sıkılma Diğer tepkiler: Doktorunu ziyaret etme, penceresini kapatma, dışarıda az zaman geçirme veya şikâyetini bildiren yazılar yazma 3.3. Gürültü Kirliliğinin Önlenmesi Ülkemizde gürültü kirliliğinin önlenmesine yönelik Çevre Kanunu ve İş Kanunu nda doğrudan yapılan tüzel düzenlemelerin yanında Belediye Kanunu, Hıfzısıhha Kanunu, Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun, İl Özel İdaresi Kanunu, İmar Yönetmelikleri ilgili yönetim birimine dolaylı 32

111 olarak denetim yetkisi vermektedir. Ayrıca, Çevre Kanunu uyarınca, 1986 tarihinde çıkarılan Gürültü Kontrol Yönetmeliği konuyla ilgili gerekli tedbirlerin alınabilmesi için yapılan düzenlemelerdendir. Tüm çevre kirliliği faktörlerinde olduğu gibi en uygun olan çözüm gürültüyü kaynağında önlemektir fakat bu her zaman ekonomik ve teknik açıdan mümkün olmayabilir. Gürültünün azaltılması için uygulanabilecek teknik ve organize önlemler aşağıda sıralanmıştır. İşletmenizdeki duruma ve çerçeve şartlara göre bunlardan biri veya birkaçının kombinasyonu uygulanabilir Gürültü Kirliliğiyle İlgili Yasal Hak ve Sorumlulukları Çevre Kanunu gereği yetki devri yapılmayan alanlarda gürültü kaynaklarını programlı, programsız veya şikâyetlere istinaden, gerektiğinde diğer mevzuat kapsamında yetkili kılınan kurum ve kuruluşlar ile iş birliği ve koordinasyon içinde, bu Yönetmelik te getirilen esaslara uyulup uyulmadığını denetlemek, gerektiğinde gürültü kaynakları için akustik rapor veya çevresel gürültü seviyesi değerlendirme raporu hazırlattırmak, bu raporları incelemek ve değerlendirmek, bu Yönetmelik in ihlalinin tespiti hâlinde idari yaptırım uygulamakla, Yetki devri yapılan kurum ve kuruluşların talepleri veya gerekli görülmesi hâlinde koordinasyon ve iş birliği içinde çalışmakla, Yetki devri yapılmış kurumların faaliyetleri sebebiyle oluşan çevresel gürültüyü denetlemek ve idari yaptırım uygulamakla, Yetki talebinde bulunan kurum ve kuruluşların taleplerini değerlendirip Bakanlığa iletmek, yetki devri yapılan kurum ve kuruluşların yetkileri çerçevesinde çalışıp çalışmadığını denetlemek, yetkilerini yerine getirmeyenleri tespit ederek Bakanlığa bildirmekle, İlde Çevre Kanunu nun 14. maddesine istinaden yapılan denetim ve idari yaptırımların sonuçlarını Bakanlığa iletmekle, Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmeliğin Ek-2 sinde yer alan işletme ve tesislere verilecek çevre izin veya çevre izin ve lisans belgesi kapsamında değerlendirme yapmak, bu çerçevede işletme ve tesisleri denetlemek, bu Yönetmelikte belirtilen esaslara aykırılık hâlinde gerekli yaptırımın uygulanmasını sağlamakla, Dinî ve millî bayramlar ile yerel millî günler ve kutlamalar maksadıyla yapılacak faaliyetler için bu Yönetmelik çerçevesinde getirilen yasaklara İl Kurul Kararı almak kaydıyla istisna getirmekle, istisna kapsamında alınan kararları kamuoyuna duyurmakla mahalli yetkililer sorumludur. 33

112 UYGULAMA FAALİYETLERİ Hava, su ve toprak kirliliğine karşı alınacak önlemlerle ilgili ve gürültü kaynaklarını inceleyerek insan ve çevreye etkileri ile ilgili sunum yapınız. İşlem Basamakları Hava kirliliğinin insan sağlığı üzerine olan zararlı etkilerini sıralayınız. Hava kirliliğinin hayvanlar üzerine olan zararlı etkilerini açıklayınız. Hava kirliliğinin ekonomik ve diğer zararlarını açıklayınız. Hava kirliliğinin iklim değişikliği üzerine olan zararlı etkilerini açıklayınız. Yerleşik kaynak kirliliğine karşı alınabilecek önlemleri açıklayınız. Motorlu taşıtlardan kaynaklanan hava kirliliğine karşı alınabilecek önlemleri açıklayınız. Yerleşim alanlarına karşı alınabilecek önlemleri sıralayınız. Öneriler Hava kirliliğinin solunum sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Hava kirliliğinin sindirim sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Hava kirliliğinin sinir sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Hava kirliliğinden hayvanların etkilenme yollarını inceleyiniz. Hava kirliliğine maruz kalan hayvanlarda görülen değişiklikleri inceleyiniz. Hava kirliliğinin iş gücü üzerine etkilerini inceleyiniz. Hava kirliliğinin tarıma olan etkilerini inceleyiniz. Son yıllardaki mevsimsel değişikliklerin nedenlerini inceleyiniz. Yaşadığınız bölgede tüketilen yakıt türlerini inceleyiniz. Yaşadığınız bölgedeki binaların ısınma yöntemlerini inceleyiniz. Yaşadığınız bölgedeki binaların yalıtım özelliklerini inceleyiniz. Trafikte Seyreden Motorlu Kara Taşıtlarından Kaynaklanan Egzoz Gazı Emisyonlarının Kontrolüne Dair Yönetmeliği inceleyiniz. Yaşadığınız bölgedeki motorlu taşıtların kullandığı yakıt türlerini inceleyiniz. Bulunduğunuz yerleşim alanının coğrafi özelliğini inceleyiniz. Yerel yönetimlerin hava kirliliğini önlemeye yönelik görev ve sorumluluklarını inceleyiniz. Çevre ve Orman Bakanlığının hava kirliliğini önlemeye yönelik görev ve sorumluluklarını inceleyiniz. 34

113 Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ni inceleyiniz. Bacaların uygunluğunu kontrol ediniz. Su ve toprak kirliliğinin insan sağlığı üzerine olan zararlı etkilerini sıralayınız. Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ni inceleyiniz. Baca filtrelerinin uygunluğunu inceleyiniz. Su ve toprak kirliliğinin solunum sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Su ve toprak kirliliğinin sindirim sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Su ve toprak kirliliğinin sinir sistemine olumsuz etkilerini inceleyiniz. Gürültü kaynaklarını tespit ediniz. Gürültüyü kaynakta kontrol ediniz. Gürültüyü engeller aracılığı ile kontrol ediniz. Çalışanların gürültüyü önlemek amacı ile kişisel koruyucular kullanıp kullanmadıklarını kontrol ediniz. Taşıt trafiğinden kaynaklanan gürültünün yoğun olduğu yerlere gidebilirsiniz. Sanayiden kaynaklanan gürültünün yoğun olduğu yerlere gidebilirsiniz. İnşaat ve şantiye alanlarındaki gürültünün önemli olduğunu unutmamalısınız. Rekreasyon ve eğlence yerlerine gidebilirsiniz. Bu konuda sınıftaki arkadaşlarınızla sunum hazırlayabilirsiniz. Gürültünün yayılmasını önlemek için yapılan bariyerleri inceleyebilirsiniz. Gürültülü teçhizat ve gürültülü parçaların daha sessiz modellerle değiştirilip değiştirilmediğini inceleyebilirsiniz. Taşıt egzoz sistemlerini inceleyebilirsiniz. Duvarlarda, zeminde ve tavanlarda ses yutucu materyal kullanılıp kullanılmadığını inceleyebilirsiniz. Kablo ve boru giriş kapı ve deliklerine kauçuk conta kullanılıp kullanılmadığını inceleyebilirsiniz. Tecrit edici muhafaza duvarlarının içinin ses yutucu malzemelerle kaplanıp kaplanmadığını inceleyebilirsiniz. Gürültünün, ses tecrit edici ya da yansıtıcı engelle çalışma alanından uzağa yönlendirilip yönlendirilmediğini inceleyebilirsiniz. Çalışanların rotasyona tabi tutulup tutulmadıklarını inceleyiniz. 35

114 Kulaklık ve kulak tıkaçlarının hijyenik olup olmadığını inceleyebilirsiniz. Güvenli gürültü seviyelerini tespit ediniz. Gürültü ile ilgili mevzuatı inceleyebilirsiniz. Elde ettiğiniz bilgilerden faydalanarak dijital ortamda sunu hazırlayıp sınıfta sununuz. Gürültünün ruh sağlığı üzerine etkilerini inceleyebilirsiniz. Gürültünün işitme üzerine etkisini inceleyebilirsiniz. Gürültünün iş verimliliğine etkilerini inceleyebilirsiniz. Sunuyu inceledikten sonra sınıfta arkadaşlarınızla konuyu tartışınız. 36

115 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. İnsanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengeleri bozabilen, iş performansını azaltan, çevrenin hoşnutluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren çevre kirliliği türüne ne denir? A) Ses B) Gürültü C) Su D) Enerji E) Hava 2. Ses şiddetinin ölçüm birimi aşağıdakilerden hangisidir? A) Desibel B) Parametre C) Histogram D) Sismograf E) Debi 3. Aşağıdakilerden hangisi yapı dışı gürültü sınıfı değildir? A) Ulaşım gürültüleri B) Endüstri gürültüleri C) Yapım gürültüleri D) Reaksiyon gürültüleri E) Su altı gürültüleri 4. Aşağıdakilerden hangisi gürültünün insanlar üzerindeki olumsuz etkilerinden biri değildir? A) İşitme bozukluğu B) Stres C) Uykusuzluk D) Konsantrasyon artması E) Nabız yükselmesi 5. Aşağıdakilerden hangisi gürültü kirliliğini önlemeye yönelik tedbirler arasında yer almaz? A) Teknik ve yasal tedbirler alınmalıdır B) Gürültü kirliliğine neden olacak yapıların ses yalıtımlarını artırıcı önlemler alınmalıdır. C) Gürültü kirliliğine neden olacak yapıların duvarları kalın olmalıdır. D) Taşıtların gürültüsünün önlenmesi için uygun susturucunun tasarımı ve imalatı yapılmalıdır. E) Trafik gürültüsünü önlemek için hız kontrolü ve sinyalizasyon tedbirleri alınmalıdır. 37

116 Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 6. İnsanlar üzerinde olumsuz etki yaratan, istenmeyen, dinleyene bir anlam ifade etmeyen ve hoşa gitmeyen seslere. denir. 7. Yapıların dışında yer alan, gerek yapı içindeki hacimleri gerekse yapı dışındaki açık alanları kullanan... gürültülerdir. 8. Frekans saniyedeki devir veya Hertz (Hz) olarak ölçülür. Sesin tizliği ne kadar yüksekse o kadar fazladır. 9.. neden olduğu hastalıkların başında nörolojik bozukluklar, merkezi öfke sistemi hastalıkları, kanser, böbrek ve karaciğer hastalıkları gelir. 10. Bilimsel araştırmalarda maruz kalmış kişilerin hemen hemen tümünde psikolojik rahatsızlıklar bulunmuştur. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz 38

117 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 AMAÇ Çevreye zarar vermeyen enerji kaynaklarını kullanmayı tercih edebileceksiniz. ARAŞTIRMA Yaşadığınız çevrede kirliliğe neden olan ve olmayan enerji çeşitlerini gözlem ve araştırma yaparak tespit ediniz. Yaşadığınız çevrede kirliliğe neden olan veya olabilecek enerjilere karşı alınabilecek önleyici tedbirleri araştırma yaparak tespit ediniz. Enerji ve çevre ilişkisini iklim, arazi kullanımı, su kullanımı ve atıklar yönüyle araştırınız. 4. ENERJİ Tarih boyunca insanların en temel ihtiyaçlarından birisi olan enerji, 20. Yüzyılın başlarından itibaren yaşanan gelişmelere bağlı olarak, insanlar için sürekli önem kazanmış ve günümüzde hava, su gibi olmazsa olmazlardan birisi haline gelmiştir. Tüketim miktarı sürekli artan enerji, üretildiği kaynakların sahip olduğu bazı özellikler nedeniyle önemini her geçen gün daha da artırmaktadır. Kısa bir tanım ile enerji, iş yapabilme kabiliyetidir. Bir sistemin enerjisi, o sistemin yapabileceği azami iştir. Enerji Kaynakları Karbon bazlı olarak nitelendirilen petrol, kömür ve doğalgaz, dünyada çok eski zamanlardan beri kullanılmaktadır ve günümüzde kullanılan en temel enerji kaynaklarıdır. Bu kaynakların oluşumları çok uzun yıllar aldığı için günümüz tüketim hızıyla tükenmeleri kaçınılmazdır. Karbon bazlı fosil yakıtların tükenme riski taşıması ve fiyatlarının sürekli artış göstermesi ile farklı enerji kaynaklarına ihtiyaç duyulmuştur. Nükleer teknolojinin geliştirilmesi ve yenilenebilir enerji kaynağı türlerinin keşfedilmesi ile günümüzde enerji kaynakları konusunda çeşitlilik meydana gelmiştir. Günümüzde enerji kaynakları arasında en çok kullanılan yaklaşık %35 gibi bir payla petroldür. Petrolü, kömür, doğal gaz, hidrolik, nükleer ve yenilenebilir kaynaklar takip etmektedir. 39

118 Yenilenemez Enerji Kaynakları Bu kaynaklar kullanıldıkça biter ve çok uzun sürelerde yenileri yerine gelir. Bu sebepten dolayı bunların israf edilmesi millî servetin ortadan kalmasına sebep olur. Bu sebeple bunlar kullanılırken millî bilinç oluşturulmalıdır. Kömür, petrol, doğal gaz, bor minerali örnek olarak verilebilir Kömür Kömür, havanın serbest oksijeni ile doğrudan doğruya yanabilen, %55 ile %90-95 oranında karbon ihtiva eden organik kökenli kayaçtır. Kömür, yeryüzünde en dengeli dağılıma sahip olan enerji kaynağıdır. Bu nedenle, her ne kadar atmosfere en fazla zarar veren yakıt türlerinden birisi de olsa, dünyada petrolden sonra en çok ve en yaygın olarak kullanılan enerji kaynağıdır. Dünyada enerji kaynakları bakımından önemli bir yere sahip olan kömürün kesinleşmiş rezerv miktarı 2006 yılı sonu itibariyle yaklaşık 909 milyar tondur. Enerji kaynaklarının belli başlılarından olan kömür, faydalı özelliği yanında çevre sorunları bakımından da insan sağlığına ve çevreye olumsuz etkileri hayli fazla bir maddedir. Ancak insan yaşamına olan katkısı dolayısıyla ve alınabilecek bazı tedbirlerle zararlarının azaltılması mümkün olduğundan kömür önemini koruyabilmektedir. 40

119 Petrol Petrol, fosil yakıt olarak tanımlanan gruba girer. Bunun sebebi, yaklaşık olarak milyon yıl önce ölmüş olan hayvanların fosillerinin petrolün ana maddesini oluşturmasıdır. Geçen bu uzun süre içerisinde hayvan fosilleri, son derece yüksek bir ısıya ve basınca maruz kalır. Böylece petrol meydana gelmiş olur. Petrol günümüzde büyük kaya bloklarının içine sıkışmış olarak bulunur. Giderek artan küresel enerji tüketimine bağlı olarak, petrole olan talep de artmaktadır. Artan petrol talebini karşılamak amacıyla, yeni rezerv arayışları dünyadaki teknolojik ve ekonomik gelişmelere bağlı olarak sürekli hız kazanmakta ve geniş alanlara yayılmaktadır. Göller, denizler, okyanuslar bile petrol arama sahaları durumuna gelmiştir. Bu arama çalışmaları yeni rezervlerin elde edilmesini sağlamaktadır Doğal Gaz Doğal gaz da petrol gibi karbon bazlı bir fosil yakıttır. Oluşumu petrol ile aynıdır. Doğal gazın ana maddesi renksiz, kokusuz ve tatsız bir madde olan metandır. Kullanım aşamasında güvenlik amacıyla kokulandırılır. Doğal gaz, veriminin yüksek olması, diğer fosil yakıtlara göre doğaya daha az zarar vermesi, ucuz olması, kullanımının ve aktarımının kolay olması gibi avantajları nedeniyle kullanımı sürekli 41

120 yaygınlaşan bir yakıttır li yıllardan sonra yapılan arama çalışmaları sonucunda dünyadaki kesinleşmiş doğal gaz rezervi sürekli olarak artmış ve günümüzde o günlerdekinin yaklaşık iki katına çıkmıştır. Dünyadaki toplam gaz rezervlerinin büyük bir kısmı Orta Doğu ve Avrupa-Avrasya bölgelerinde bulunmaktadır Yenilenebilir Enerji Kaynakları Sürekli olarak devam eden enerji kaynaklarıdır. Hidroelektrik enerji, jeotermal enerji, rüzgâr enerjisi, güneş enerjisi örnek olarak verilebilir. Dünyanın devamlı artan enerji ihtiyacını karşılamak için bilim adamları yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını her alanda arttırmak adına birçok çalışmalar yapmışlardır ve güneşten faydalanmak için güneş pilleri, rüzgardan faydalanmak için rüzgar değirmenleri kullanımı gibi projeler geliştirmişlerdir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının en önemlilerinden olan jeotermal enerji ise günümüzde elektrik üretimi, tıp, turizm, ziraat, endüstri gibi sayısız alanda kullanılabilen bir kaynaktır. Jeotermal enerji kaynaklarının nice faydası bulunmakla birlikte, bunların başlıcaları daha önce belirtildiği gibi yenilenebilir olması yani doğru kullanımla tükenmesi zor bir enerji çeşidi olması, tespit ve üretiminin kolay olması, maliyetinin düşük olması, yatırımın çok kısa bir zamanda geri dönüş sağlaması, ayrıca diğer kaynaklara göre çevreye verilen zararın çok az olmasıdır Hidrolik (Hidroelektrik) Enerji Hidrolik enerji yenilenebilir bir enerji türüdür. Yeryüzünde denizlerde, göllerde, akarsularda bulunan su güneş ışınları etkisiyle buharlaşıp atmosfere karışmakta, rüzgar etkisiyle sürüklenerek soğuk hava katmanıyla karşılaşarak yağmur ya da kar şeklinde yeryüzüne geri dönmekte ve sürekli bir çevrim gerçekleşmektedir. Yeryüzüne dönen su yeryüzünde akarsu ya da göllerde potansiyel enerjiye sahip bir kaynak haline gelmektedir. Hidrolik eneri suyun sahip olduğu bu potansiyel enerjinin kinetik enerjiye dönüştürülmesiyle elde edilmektedir. Kinetik enerjinin elde edilmesi; boru ya da kanal yardımıyla yüksek bir yerden alınıp türbine verilmesi ve türbine bağlı jeneratörlerin dönerek elektrik enerjisi elde edilmesi şeklinde olmaktadır. 42

121 Hidroelektrik santraller en önemli ve enerji üretiminde en büyük paya sahip yenilenebilir enerji kaynaklarıdır. Yağmur ve karla yükseklere taşınan suların potansiyel enerjisi türbin ve jeneratörler vasıtasıyla elektrik enerjisine dönüştürülür. Hidroelektrik her yıl yağışlar tekrarlandığı için yenilenebilir olarak nitelenen enerji kaynağı grubundandır. Bir megavat kurulu güçten aşağı olan hidroelektrik yapımlara küçük hidroelektrik santralleri (KHES) adı verilir. Bunlar büyük düşü (suyun yüksekten düşürülmesi ilkesi ile elektrik üreten) barajları gerektirmeden küçük akarsulara kurulabilen, küçük yerleşim yerlerine elektrik enerjisi sağlayan türbin düzenekleridir. Hidroelektrik Enerjisinin Avantajları ve Dezavantajları Elektrik enerjisi üretiminde yararlanılan, petrol, kömür ve doğal gaz gibi yakıtların rezervlerinin tükeneceği gerçeği ülkeleri elde edilebilmesi ucuz, çevre dostu olan yenilebilir enerji kaynaklarını kullanmaya zorlamaktadır. Çeşitli alternatif enerji kaynakları içerisinde hidroelektrik enerji çevre dostu olması, tükenme gibi bir riskinin olmaması ve işletilmesi sırasında düşük potansiyel risk taşımaları sebebiyle günümüzde tercih edilen bir enerji kaynağıdır. Hidroelektrik enerjisinin avantajları şunlardır; Ani talep değişimlerine cevap verebilmektedirler. Ülke kaynaklarıyla üretildiği için özellikle gelişmekte olan ülkelerin, ithal edilmek zorunda kalınan fosil kaynaklara bağımlığını azaltır. Hidroelektrik santrallerin düşük işletme ve düşük bakım masrafları bulunmaktadır. Diğer santrallerde olduğu gibi santral parçalarının soğutulması amacıyla suyun ısınmasına ve suyun kirlenmesine sebep olmaz. Hidroelektrik enerji sürekli yenilenen hidrolojik çevrimin akış kısmından elde edilir. Hidroelektrik santraller daha uzun bir ömre sahip olup daha az bakım gerektirir. Hidroelektrik enerjisinin dezavantajları ise; Barajlı hidroelektrik santrallerin kuruluş maliyetleri yüksek, inşaat süreleri uzundur. Barajlar çevresindeki bölgenin ekolojisini değiştirir. 363 Üretime geçen bir HES in ise kendisi değil, su toplama kısmı (baraj) çevresel etkiler yaratır. Aslında bu durum küçük HES ten çok, büyük barajlı HES ler için söz konusudur. Hidrolik enerjinin hidrolojik ve biyolojik çevreye etkileri vardır. Baraj gölünün geniş yüzey alanı buharlaşmayı artırmakta, tarım arazilerinde tuzlanma ve çoraklaşma olmakta, sudan kaynaklanan parazitler ve hastalıklar artmakta, rezervuar altında kalacak bitki ve ağaçların kesilip temizlenmemesi ile denge oluşuncaya kadar başlangıçta birkaç yıl su kalitesi negatif yönden etkilenmektedir. Hidrolojik rejimde değişiklik olmakta, zorla göç yaşanabilmektedir. Sıcaklık, yağış, rüzgâr rejimleri değişmekte, yöredeki doğal bitki örtüsü ile su ve kara canlıları yaşam alanında değişiklik olmakta, 43

122 yaşama adapte olabilen türler varlıklarını sürdürmektedir. Akarsuyun akış rejiminin ve fiziko kimyasal parametrelerinin değişmesi yeni hidrolojik etkiler oluşturmaktadır Jeotermal Enerji Alternatif enerji kaynaklarından olan jeotermal enerji; tükenebilen enerji kaynakları ile yarışacak düzeyde potansiyele sahip olmamakla birlikte yenilenebilir, uygun teknolojilerin kullanılması halinde kirletici etkisi olmayan, sürdürülebilen, yerli ve çevre dostu özellikleri ile öne çıkan bir enerji türüdür. Jeotermal enerjinin önemi ancak günümüzde yeni yeni anlaşılmaya çalışılan bir kavramdır. En geniş anlamıyla Yerküre nin doğal ısısıdır. Ülkemizde 1962 yılında MTA Enstitüsü tarafından başlatılan jeotermal enerji aramaları ile Türkiye nin önemli bir Jeotermal enerji kuşağı içinde bulunduğu ve bir çok jeotermal alanın bulunduğu belirlenmiştir. Bu çalışmalarda, jeoloji, jeofizik, jeokimya, jeomorfoloji, sondaj ve çeşitli test yöntemleri uygulanmıştır. Denizli Kızıdere Jeotermal alanı UNDP (Birleşmiş Milleteler Geliştirme Programı) ile ortak proje sonunda ilk geliştirilen alanımız olmuştur. 44

123 Avantaj ve Dezavantajları Jeotermal kaynağın verimi çok yüksektir ve doğrudan elde edilebildiği için maliyeti düşük, iyi, yenilenebilir, kesintisiz, çevreyle dost, yerli bir güç kaynağıdır. Jeotermal enerjiden elde edilen birim gücün maliyeti, hidroelektrik dışında termik ve diğer santrallerden elde edilene göre çok daha ucuzdur. Termik santrallere göre çok daha az çevre sorununa yol açmaktadır. Reenjeksiyon (geri basım) uygulamalarının giderek gelişmesiyle çevre sorunu hemen hemen hiç kalmamıştır. Son yıllarda geliştirilen yeni teknolojilerle daha düşük sıcaklıktaki alanlarda da elektrik üretimi mümkün olmakta ve santral çevrim verimleri arttırılarak birim enerji maliyeti daha da aşağılara çekilmektedir. Elektrik üretimi ile entegre olarak geliştirilen sistemlerle jeotermal akışkandan daha fazla termal güç ve diğer kullanımları (entegre) elde etmek mümkün olmaktadır. Bu maliyet, entegre (bütünleşmiş) kullanımlar söz konusu olduğunda daha da düşmektedir. Yani jeotermal kaynak birden fazla jeotermal enerji kullanımı sonucunda dünyada fosil yakıtların tüketimi ve bunların kullanımından doğan sera etkisi ve asit yağmuru gazlarının atmosfere atımı nedeniyle meydana gelen zararlı etkiler azaltılmıştır. Ayrıca doğal gazın patlama, yangın, zehirleme gibi risklerine karşın jeotermalde bu tip risklerin hiçbiri yoktur. Bu karşılaştırma ışığında jeotermal enerjinin avantajı ortaya çıkmaktadır. Jeotermal enerji çevre dostu bir kaynak olarak tanınmakla birlikte akışkanın paslanmaya, çürümeye, kireçlenmeye (kabuklaşmaya) neden olması, içerdiği bor yüzünden atılacağı yüzey sularını kirletmesi, bünyesinde CO2, H2S ve bor gibi maddeler bulunması, uygulamada bazı teknolojik önlemlerin alınmasını gerektirir. Kullanılan jeotermal akışkanın çevre sorunu yaratmaması için yer altına geri verme (reenjeksiyon) uygulaması geliştirilmiş ve çeşitli ülkelerde yasal olarak zorunlu duruma getirilmiştir. Bugün Türkiye de de uygulamaların çoğunda reenjeksiyon yapılmaktadır. Bu durumda jeotermal enerji çevreyi kirletmediği gibi petrol, doğal gaz ve kömür yerine kullanıldığı için döviz tasarrufu da sağlamaktadır. Aynı amaçla da kullanılabilmektedir. Jeotermal enerji yerinde kullanılabilen bir enerji kaynağıdır ve uzun mesafelere nakli sınırlı kalmaktadır (En fazla 100 km civarında). Sıcaklık ve gürültü açısından bakıldığında jeotermal alanların genellikle yerleşim alanlarından uzakta olması bu konularda sorun yaşanmamasını sağlamaktadır. Ayrıca santraller az yer kapladığından görüntüyü de bozmamaktadır. Jeotermal enerjinin sürekli güç üretebilmesi (kesintisiz), hava değişimlerinden etkilenmemesi (güvenilir bir kaynak olduğunun göstergesi) diğer avantajlarıdır Güneş Enerjisi Yaşamın temel kaynağı olan güneş, kullandığımız enerji kaynaklarının da temel kaynağıdır, tüm enerji kaynakları güneş enerjisinin bir türevidir. Kömür, petrol gibi fosil yakıtlar yapılarını güneşten aldıkları enerji sayesinde değiştirmişler ve günümüzde kullandığımız şekillerini almışlardır. Yenilenebilir enerji kaynakları üzerinde güneşin etkisi daha net görülmektedir. Dünyada en yaygın olarak kullanılan yenilenebilir enerji kaynağı olan hidrolik enerjinin elde edilebilmesi için suyun bir 45

124 döngü gerçekleştirmesi gerekmektedir, bu döngü güneş sayesinde gerçekleşir. Rüzgârın meydana gelebilmesi için sıcaklık değişimine dolayısıyla güneşe ihtiyaç olduğu çok açıkça görülmektedir. Güneş, kullandığımız enerji kaynaklarının oluşmasını sağlamanın yanında, kendisi de türevlerine ihtiyaç duyulmadan enerji elde edilebilecek çok önemli bir kaynaktır. Güneşin ne kadar büyük bir enerji kaynağı olabileceğinin en basit kanıtı, güneş altına koyulan, hiçbir düzeneğe sahip olmayan bir kova suyun, güneş enerjisini ısı enerjisine dönüştürerek sıcaklığının bir süre sonra artmasıdır. Avantaj ve Dezavantajları Güneş enerjisi temiz, yenilenebilir ve sürekli bir enerji kaynağıdır. Güneş enerjisi ile çalışan sistemler kolaylıkla taşınıp kurulabilir. Çevreyi kirletici atıkları olmayan, çevre dostu, gerektiğinde enerji ihtiyacına bağlı olarak kolayca değiştirilebilen sistemlerdir. Güneş enerjisinin; yakıt sorununun olmaması, işletme kolaylığı, mekanik yıpranma olmaması, modüler (değişebilir) olması, uzun yıllar sorunsuz olarak çalışması gibi üstünlükleri vardır. Güneş pili, dayanıklı, güvenilir ve uzun ömürlüdür. Elektrik şebeke hattı bulunmayan ya da şebeke hattının götürülmesinin pahalı olduğu kırsal yörelerde güneş pillerinin kullanımı daha ekonomik olabilmektedir. Her ev, kendi enerjisini çatısına kurduğu güneş pilleri ile karşılayabilir. Böylece iletim ve enerjiyi taşıma maliyetleri ve kayıpları ortadan kalkar. Güneş enerjisinin bütün bu avantajlarının yanı sıra bazı dezavantajları mevcuttur. Bunlar: Güneş pillerinin verimleri düşüktür (%15 civarı). Fotovoltaik pillerin üretim kaynaklı başlangıç ve tüketim maliyeti yüksektir ancak teknolojik gelişmeler ile enerji giderek yaygınlaşmakta ve maliyette düşmektedir. Kullanımın yaygınlaşması ile maliyetlerin daha da azalacağı beklenmektedir. 46

125 Kesintili bir kaynak olan güneş enerjisinin depolanma imkânları sınırlıdır. Depolama ünitelerinin bakımı ve ömürleri gibi dezavantajlar, sistemin verimini düşürmekte ve enerjinin maliyetini artırmaktadır Rüzgâr Enerjisi Rüzgâr enerjisi, güneş radyasyonunun yer yüzeylerini farklı ısıtması sonucu havanın sıcaklığının, neminin ve basıncının farklı olmasına, bu farklı basıncın da havanın hareketine neden olmasıyla meydana gelir. Güneş ışınları yeryüzüne ulaştığı müddetçe rüzgâr enerjisi de olacaktır. Dünyaya ulaşan güneş enerjisinin yaklaşık % 2 lik kısmı rüzgâr enerjisine dönüşmektedir. Dünya yüzeyi düzensiz bir şekilde ısınır ve soğur, bunun sonucu atmosferik basınç alanları oluşur, yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına hava akışı yapar. Yeryüzünde rüzgâr her bölgede aynı miktarda bulunmamaktadır. Bölgelerin coğrafi konumu, arazi yapısı gibi faktörlere göre değişiklikler göstermektedir, örneğin tropikal iklime sahip bölgelerde gece gündüz sıcaklık değişiklikleri nedeniyle hemen hemen sürekli bir rüzgar akışı bulunmaktadır. Ama çoğu bölgede bu böyle değildir, hava sistemleri birkaç günlük sürelerle değişiklik göstermektedir bu da rüzgâr akışında dengesizliklere yol açmaktadır. Rüzgârdan elektrik üretimi süreklilik gerektirdiği için yeryüzünde her bölgede istenilen verimi vermemektedir. Rüzgâr akışı için bir diğer önemli etken ise bölgelerin coğrafik yapısıdır. Tepeler, vadiler, akarsu vadileri, göller rüzgâr rejiminde değişikliklere yol açmaktadır. Tepeler, platolar ve uçurumlar yüksek rüzgâr hızı bulunabilecek bölgelerdir. Vadilerde ise durum vadinin uzanış şekline göre değişiklik gösterir. Bazı vadiler rüzgâr akış hızının düşük olmasını sağlarken, rüzgâr akışına paralel uzanan vadiler, rüzgâr akış hızını arttıran bir özelliğe sahiptirler. Yüksek arazi özellikleri rüzgâr akışını hızlandırabilir. Yaklaşan bir hava kütlesi zirveyi aşarken genellikle ince bir tabaka içine sıkıştırılır, bunun sonucu hızı artar. 47

126 Avantaj ve Dezavantajları Rüzgâr enerjisi, diğer enerji kaynaklarına göre sahip olduğu avantajlar sayesinde son yıllarda dünya genelinde hızla yaygınlaşan bir enerji türüdür. Rüzgâr enerjisinin avantajları arasında; Temiz bir enerji kaynağı olması, Emisyonunun olmaması, Enerji arzını çeşitlendirmesi, Yerel bir enerji kaynağı olması, Yatırım alanında tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin sürdürülebilirliği, Santrallerin kurulum sürelerinin kısa, maliyetlerinin düşük olması, İşletme maliyetlerinin düşük olması, Atıl alanların kullanılabilirliği, Yeni istihdam alanları oluşturması, Kırsal bölgelerde elektrik ağının gelişimini sağlaması sıralanabilir. Rüzgâr enerjisinin bir takım dezavantajlarından bahsetmek de mümkündür. Bunlar; Gürültü kirliliği oluşturması; Görüntü kirliliğine yol açması; Radyo ve TV sinyallerini bozma ihtimali ve Kuş göç yollarında, kuşlara zarar verme ihtimalleri sayılabilir Nükleer Enerji Atom çekirdeklerinin parçalanması sonucunda büyük bir enerji açığa çıkmaktadır. Ağır atom çekirdeklerinin nötronlarla bombardımanı sonucunda bu çekirdeklerin parçalanması sağlanabilir; bu tepkimeye fisyon adı verilmektedir. Her bir parçalanma tepkimesi sonucunda açığa fisyon ürünleri, enerji ve 2-3 adet de nötron çıkmaktadır. Uygun şekilde tasarlanan bir sistemde tepkime sonucu açığa çıkan nötronlar da kullanılarak parçalanma tepkimesinin sürekliliği sağlanabilir (zincirleme tepkime). 48

127 Bunun haricinde hafif atom çekirdeklerinin birleşme tepkimeleri de büyük bir enerjinin açığa çıkmasına sebep olmaktadır. Bu birleşme tepkimesine füzyon adı verilmektedir. Bu tepkimenin sağlanabilmesi için atom çekirdeğinde bulunan artı yüklerin birbirini itmesinden kaynaklanan kuvvetin yenilmesi gereklidir. Bu nedenle çok yüksek sıcaklığa çıkılan sistemler kullanılmaktadır. Çok yüksek sıcaklıkta yüksek enerjiye ulaşan atom çekirdeklerinin çarpışması ile füzyon tepkimesi sağlanabilmektedir. Fizyon ve füzyon tepkimeleri sonucunda ortaya çıkan ısı enerjisinden, farklı düzenekler yardımıyla ilk olarak kinetik enerjiye dönüştürülüp daha sonra jeneratör yardımıyla elektrik enerjisine dönüştürülerek ya da denizaltılarda olduğu gibi kinetik enerjiye dönüştürülerek yararlanılır. Nükleer enerjinin en yaygın kullanım alanı elektrik enerjisi üretilmesidir. Nükleer enerji günümüz elektrik ihtiyacının yaklaşık %17 sini karşılamaktadır. Bazı ülkeler enerjilerinin büyük bir kısmını nükleer santrallerden üretmektedir. Örneğin Fransa, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı verilerine göre elektrik enerjisinin %75 ini nükleer enerjiden sağlamaktadır. Amerika ise enerjisinin %15 ini buradan karşılamakta fakat bazı bölgelerinde santraller daha yoğun biçimde enerji üretimi yapmaktadır. Dünya çapında 400 den fazla nükleer santral bulunmakta ve bunların 100 den fazlası sadece Amerika da yer almaktadır Enerji Kaynaklarını Ekonomik ve Verimli Kullanma Yolları Günümüzde enerjinin önemi gittikçe artıyor. Enerji iş görebilme, iş yapabilme gücüdür. Durum enerjisi ve hareket enerjisi olmak üzere iki tür enerji vardır. Durum enerjisi, cisimlerin durumu nedeniyle sahip olduğu enerjidir. Cismin hareketi sırasında oluşan enerjiye de hareket enerjisi denir. Başlıca enerji kaynaklarımız; elektrik, su, güneş, kömür ve petroldür. Bu enerji kaynaklarından elektriği kendimiz üretiyoruz. Güneş ışığından ve sularımızdan doğal enerji olarak yararlanıyoruz. Petrol ülkemizde yeterince çıkmadığı için petrolün yarısını dışarıdan alıyoruz. Son yıllarda kömür rezervlerimizin azalması sebebi ile onu da dışarıdan ithal etmeye başladık. Bütün bu enerji alımları, ekonomimiz için ağır bir yüktür. Dış satım gelirimizin büyük bir bölümü petrol alımına harcanıyor. Ulusal ekonomimizin düzelmesi için enerjiyi tutumlu kullanmak zorundayız. Enerjinin yetersizliği, üretimin düşmesini, yurt ekonomisini ve günlük yaşantımızı etkilemektedir. Enerjinin fazla 49

128 kullanılması sonucunda doğal kaynaklar hızla tükeniyor, çevre kirleniyor, enerji için yüksek miktarda para ödüyoruz Çevreyi ve İnsan Sağlığını Tehdit Edici Enerji Kaynaklarına Karşı Önlemler Ekosisteme zarar enerji kaynakları; Kömür Petrol Doğal gaz Çekirdeksel fizyon (nükleer) şeklinde sıralanabilir. Kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer tehdit ve tehlikelere karşı halkın sağlığının ve çevrenin korunması, can ve mal kaybının en aza indirilmesi için gerekli tedbirlerin aldırılması amacıyla ilgili bakanlık, kamu ve özel sektör kurum ve kuruluşları, valilikler, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve gönüllüler ile sivil-asker iş birliği çerçevesinde Türk Silahlı Kuvvetlerinin tehlike öncesi, tehlike sırası ve sonrasına ilişkin görev ve sorumluluklarını kanunlarla belirlemektir. 50

129 UYGULAMA FAALİYETLERİ Çevrede bulunan enerji kaynakları ile ilgili sunum yapınız. İşlem Basamakları Öneriler Enerji kaynaklarını araştırınız. Türkiye de enerji kaynaklarının yoğunlaştığı bölgeleri belirleyiniz. Enerji kaynaklarını çevreye zararlı olanlardan çevre dostu olanlara doğru farklı renkler ve şekiller kullanarak harita üzerinde gösteriniz. Haritada renklerin anlamını belirtiniz. Hazırladığınız haritayı sınıf ortamında paylaşarak çevre dostu enerji kaynaklarının yararlarını tartışınız. Dijital ortamda hazırladığınız dokümanları sunu hâlinde sınıfta paylaşınız. Enerji kaynakları ile ilgili kaynak taraması yapabilirsiniz. Çevrenizde kullanılan enerji kaynaklarının çevreye etkilerini gözlemleyebilirsiniz. Sınıfta öğrenci arkadaşlarınızla grup oluşturmak için öğretmeninizden yardım alınız. Sunumu slayt yaparak açıklayınız. Sunumda kullandığınız materyalleri koridorda görsel olarak diğer öğrenciler için sergileyiniz. 51

130 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi dışa bağımlı olduğumuz enerji çeşitlerinden biridir? A) Doğal gaz B) Kömür C) Rüzgâr D) Güneş E) Jeotermal enerji 2. Aşağıdakilerden hangisi temiz enerji kaynaklarından biri değildir? A) Jeotermal enerji B) Biyogaz enerjisi C) Kömür D) Güneş enerjisi E) Rüzgâr enerjisi 3. Aşağıda verilen enerji çeşitlerinden hangisi elektrik üretiminde kullanılmaz? A) Kömür santralleri B) Odun C) Nükleer santraller D) Biyogaz E) Hidrolik santraller 4. Asit yağmurlarına neden olan enerji çeşidi aşağıdakilerden hangisidir? A) Petrol B) Jeotermal C) Biyogaz D) Güneş enerjisi E) Rüzgâr enerjisi Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 5..., iş yapabilme kabiliyetidir. Bir sistemin enerjisi, o sistemin yapabileceği azami iştir. 6. Doğal gazın ana maddesi; renksiz, kokusuz ve tatsız bir madde olan. 7. Hidroelektrik santraller akan suyun gücünü. dönüştürür. 8. Nükleer reaktörlerde. reaksiyonu ile edilen enerji elektriğe çevrilir. 52

131 9. (PV hücreler-güneş hücreleri) gürültüsüz, çevreyi kirletmeden, hareket eden herhangi bir mekanizmaya gereksinim duymadan güneş enerjisini doğrudan elektrik enerjisine çeviren sistemlerdir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 53

132 54

133 ÖĞRENME FAALİYETİ-5 AMAÇ İsraf ve ekmek israfını önlemeye ilişkin tedbirleri alabileceksiniz. ARAŞTIRMA Yaşadığınız çevrede ekmek israfını gözlem ve araştırma yaparak tespit ediniz. Yaşadığınız çevrede ekmek israfının nedenlerini ve alınabilecek önleyici tedbirleri araştırma yaparak tespit ediniz. Yaşadığınız çevrede israf çeşitlerini gözlem ve araştırma yaparak tespit ediniz. 5. İSRAF İsraf, gereksiz ve ölçüsüz harcamaktır. Biz her ne kadar israfı suyun fazla akıtılması, ekmek kırıntılarının çöpe akıtılması, pastanın yarısının yenip yarısının çöpe atılması olarak görüyorsak da asıl israf gereksiz ve yersiz harcanan her şeydir. İsraf sadece ekmekte değil; zaman, enerji, su, hava ve çevre şeklinde de meydana gelir. 55

134 İsrafla İlgili Kavramlar Ekmek tüm dünyada insanların en temel besin kaynağı, Türk toplumunun da kutsal değerlerinden birisi ve sofralarımızın baş tacıdır. Toplumumuzda ekmek nimettir. Ekmek tarih boyunca insanoğlunun en çok ürettiği ve tükettiği gıda ürünüdür. Ülkemizde aynı zamanda alın terini, paylaşmayı, bereketi ifade eden ekmeğe her zaman derin bir saygı vardır. Ekmeğe atfedilen bütün kutsal değerlere rağmen gerek dünyada gerekse ülkemizde en fazla israf edilen gıda ürününün de ekmek olduğu bilinmektedir. Üretilen ekmeğin önemli bir kısmı ne yazık ki gıda olarak tüketilmeyip çöpe atılmakta ya da hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Yüz milyonlarca insanın aç uyuduğu ve açlıktan hayatını kaybettiği bir dünyada ekmeğin çöpe atılması, israf edilmesi yürek yaralayan bir olgudur. İsraf edilen sadece ekmek değil; çiftçinin emeği, alın teri, millî servetimiz ve dünyadaki aç insanların haklarıdır. İsraf sahip olduklarımızı gereksiz harcamak veya atmaktır. Gerekmediği hâlde faydalanılabilir bir ürünün gereksiz yere çöpe atılması buna örnek olabilir. İsraf sadece eşya değil, doğada bulunan kaynaklarla da olmaktadır. Örneğin dişlerinizi fırçalarken suyu açık bırakırsanız bu da israfa girmektedir. İnsanların bilinçlenmesi, sahip olduklarını tasarruflu kullanması gerekmektedir. Hayatımızın her alanında her şeyi israf edebiliriz. Ayakkabımızı beğenmeyerek yeni bir tane ayakkabı almamız paramızın israfına sebep olur. Tutumlu olmayı, israf etmemeyi öğrenmemiz gerekmektedir. İsrafın artması ile birlikte her yıl binlerce ton ekmek çöpe atılmaktadır. İhtiyacımız kadar alınsaydı un ve un mamullerine zam gelmemiş olacaktı. Hızlı tüketim ve israfın sonucu ülkenin ekonomisi olumsuz olarak etkilenmektedir. İnsanlar bolluk içindeyken sahip olunanların değerini tam olarak anlayamadıklarından israf ettiklerinin farkına bile varmazlar. Sözlükte "aşırı gitmek, gafil ve cahil olmak, yanılmak" gibi anlamlara gelen israf, dini bir kavram olarak insanın sahip bulunduğu nimetleri gereksiz ve aşırı tüketmesi demektir. Dinimiz insanoğlunun yeme, içme ve harcama konusunda dengeli davranmasını istemiştir. İsraf ise gereğinden fazla harcama ve tüketimde aşırı gitmektir. İsraf; fert, aile ve toplum hayatında onulmaz yaralar açar, toplumsal bozulma ve çürümeye götürür. Bir Müslüman'ın dünya üzerindeki maddî ve manevi imkân ve nimetleri kendisine emanet edildiği bilinciyle tüketmeli, bu nimetler üzerinde kendisinin olduğu kadar toplumun da hakkı bulunduğunu unutmamalıdır. İsraf eden kimseye müsrif denilir. Savurganlık, bir insanın malını cömertlik sınırlarını aşarak aşırı bir şekilde harcaması, israf etmesi demektir. İslam ın yasak ettiği içki, kumar, uyuşturucu maddeler gibi her türlü kötü alışkanlıklara verilen paralar, kişiye ve topluma hiçbir yararı olmayan harcamalar ve insanı başkalarına muhtaç hâle getirecek kadar ölçüsüz yapılan bağışlar israf sayılmıştır. İsraf kavramını geniş tutmak ve maddi-manevi her türlü servet ve imkânın boşuna harcanması israf olarak değerlendirilebilir. Sağlık, Allah ın bize bir lütfu ve nimetidir. Zaman ve boş vakit yine bir nimettir. Sağlığımızı korumamak ve zamanımızı boşa harcamak israftır. Gereksiz bir şekilde akıtılan su, yakılan elektrik israftır. Milli servetin boşa harcanmasıdır. Ormanlar, yollar, barajlar hepimizindir. 56

135 Bunların sorumsuzca ve savurganca kullanılması ulusun yer altı ve yer üstü kaynaklarını yok eder, fakirleşmesine neden olur. İsrafla zenginlik bir arada bulunmaz. İsraf ve savurganlık bir gün mutlaka yokluk ve sıkıntı getirir. Savurganlığa alışan ve maddi sıkıntıya düşen insanlar bir süre sonra çok daha kötü alışkanlıklar edinebilir. Hırsızlık başta olmak üzere haksız kazanç yollarına başvurabilirler. Bu da ahlakın bozulmasına yol açar. Elbise ve ayakkabılarımızdan tutun da sıralarımıza, kitap, defter, kâğıt ve kalemlerimize kadar her şeyimizi iyi kullanmalıyız. Bunları gelişigüzel kullanmak, yırtmak, kırıp dökmek ve atmak birer savurganlıktır. Kişi tutumlu ve ölçülü olmayı bir alışkanlık hâline getirmelidir. Günlük işlerimizde tutumlu olmayı prensip hâline getirmeliyiz. Dünyada milyonlarca insan açlıktan kıvranmaktadır. Bir lokma ekmeği bulamadıkları için ölen ve çöplüklerde ekmek aramak zorunda olan insanlar vardır. Bu durumda bizim ekmek ve yiyecekleri israf etmemiz Allah ın nimetlerine karşı bir nankörlük olur. Tutumluluk, cimrilik ve savurganlığın aksine kişiye itibar kazandırır. Tutumluluk, insanı başkalarına muhtaç hâle getirmekten ve sevilmeyen biri olmaktan kurtarır. Tutumlu olmakla verdiğimiz vergilerin boşa gitmesi önlenebilir. İnsanlar tutumlu olarak hem kendilerini hem de içinde yaşadıkları toplumu kalkındırır. 57

136 5.1. İsraf Çeşitleri İsraf deyince insanın aklına öncelikle mal, mülk ya da paranın israfı gelir. Oysa israf sadece mal ile olmaz. İsraf zaman, emek, enerji, kâğıt, kalem, mürekkep hepsinden mühimi de faydalı bir şeyle meşgul olunmamak ile olur. İsraf herhangi bir konuda aşırı gitme, doğru ve gerçek olandan sapma, meşru sınırların ötesine geçme, imkânları ve sahip olunan değerleri gerekli görülen yerler dışında veya gereğinden fazla harcama anlamına gelmektedir. Su, elektrik, doğal gaz gibi yeryüzündeki enerji kaynakları, insanların israftan özenle kaçınmalarını gerektiren diğer konulardandır. Boş yere akıtılan su, kimsenin bulunmadığı bir ortamda açık bırakılan bir ışık ya da ihtiyaçtan fazla kullanılan doğal gaz birer israftır. Bunlarla ilgili yapılan her ek harcama da israftır. Bu yüzden bu tip enerji kaynaklarının kullanımında israftan kaçınmak son derece önemlidir Ekmek İsrafı İsraf edilen ekmek miktarını kesin olarak belirlemek mümkün olmasa bile en fazla israfın yemekhaneli iş yerleri, hastane, yatılı okul, öğrenci yurdu, otel, lokanta gibi toplu yemek tüketim yerlerinde olduğuna ilişkin kesin veriler mevcuttur. Fırınlarda israf oranı % 3,1, Hanelerde israf oranı % 2,9, Lokanta, otel ve benzeri yerlerde toplam israf oranı % 3,1, Kurum yemekhanelerinde toplam israf oranı % 2,7, Öğrenci yemekhanelerinde toplam israf oranı % 7,1, Ülke geneli ekmek israf oranı (toplam üretimin yüzdesi olarak) % 5,9 olarak tespit edilmiştir. Ekmek israfını en aza indirebilmek için uzmanların önerileri şunlardır: Üretimin talebe göre planlanması Raf ömrü uzun kaliteli ekmek üretimi 58

137 Ekmeğin fırında veya satış yerinde uygun koşullarda muhafazası Ekmeğin pişirilmesi ile satışı arasındaki sürenin en aza indirilmesi Ekmeğin poşetlenmesi Küçük gramajlarda ekmek üretimi Toplu yemek tüketim yerlerinde ekmeğin dilimlenmiş olarak verilmesi Self servis tezgâhlarında ekmeğin baş tarafta değil, yemeklerden sonra yer alması Toplu yemek tüketim yerlerinde menüye göre ekmek siparişi verilmesi, artan ekmeklerin daha sonraki günlerde kullanılmasını sağlayacak menü düzenlemesi Satılamayan ekmeklerin fırınlar tarafından galeta unu, kurutulmuş ekmek içi gibi başka gıda maddelerinin üretiminde kullanılması Orta derecede bayatlamış ekmeklerin düşük fiyattan satılması. (Amerika Birleşik Devletleri nde 48 saat içinde satılmayan ekmekler, tasarruf dükkânları olarak tanımlanan yerlerde daha düşük fiyattan satılmaktadır.) Tüketicinin soğumuş ekmeği bayatlamış saymaması Evlere ihtiyaçtan fazla ekmek alınmaması Evlerde ekmeğin oda sıcaklığında veya buzdolabında değil, derin dondurucuda saklanması Ev hanımlarının bayatlamış ekmeği değerlendirme konusunda bilgilendirilmesi ve teşvik edilmesi Evlerde ve Toplu Tüketim Alanlarında Artan Ekmekleri Geri Kazanım Fırınlayıp robottan geçirip galeta unu yapılabilir. Bayat ekmeklerimizi fırınlarız, robottan geçirip eleyerek galeta unumuzu yaparız. Izgara Ekmek için Malzemeler: 1 bardak galeta unu, 4 yumurta,1 bardak şeker,1 bardak Hindistan cevizi,1 bardak sıvı yağ,1 paket kabartma tozu, 2 paket vanilya Hazırlanışı: Yumurta ve şekeri çırpalım. Galeta unu, yağ, Hindistan cevizi, kabartma tozu, vanilya ekleyip hamurumuzu yapalım. Tepsiye dökelim. 170 derecede kızarana kadar pişirelim. Şeker ve suyu koyup şurubumuzu kaynattıktan sonra 15 dakika ocakta tutup kapatalım. Şurubumuzu soğutalım. Sıcak tatlıya soğuk şurubu döküp dinlendirelim. Krema malzemelerimizi koyup ocakta koyulaşana kadar pişirelim. Kremamızı tatlımızın üstüne serelim. Arzuya göre en son fındık ya da cevizle süsleyelim. Islatıp una ilave ederseniz maya olarak kullanılır. Mayalı yaptığınız hamuru, çeşitli yerlerde (dürüm ekmeği, pizza hamuru gibi) kullanabilirsiniz. Ekmekleri küçük doğrayıp süt ve yumurta ile karıştırıp pizza tabanı yapabilirsiniz. Üzerine çeşitli malzemeler koyarak ızgara ekmek yapabilirsiniz. 59

138 Ekmek Köftesi İçin Malzemeler: 2 dilim bayat ekmek içi 2 kaşık zeytinyağı 750 kram orta yağlı koyun kol kürek kıyması Tuz, karabiber Küp küp doğrayıp fırında veya yağda kızartarak çorbalarda kullanabilirsiniz. Yumurta, kıyma ve baharatla karıştırarak ekmek köftesi yapabilirsiniz. Izgara Ekmek İçin Malzemeler: 2 bayat ekmek 2 adet yumurta 1 adet soğan 2 diş sarımsak 1 tutam maydanoz 100 gram kaşar peyniri tuz karabiber Islatmak için: 1 çay bardağı süt, 1 çay bardağı su Yapılışı: Bayat ekmeklerimizi robottan geçirip o şekilde de kullanabiliriz. Bayat ekmeklerimizin üzerine sütü ve suyu dökerek ekmekleri güzelce ıslatalım. Daha sonra ekmeklerin suyunu sıkıp geniş bir kaba alalım. Ekmekleri elimizle ufalayalım. Üzerine kuru soğanı ve sarımsağı rendeliyeyim. Üzerine yumurtaları kırıp ardından maydanozu ince ince kıyarak ekmeklere ilave edelim. Üzerine rendelediğimiz kaşar peynirini ilave edip son olarak tuz ve karabiberi serpelim. Bütün malzemeleri elimizle iyice yoğuralım. Kıvamı yumuşak olursa galeta unu ilave ederek kıvamını ayarlayabiliriz. Hazırladığımız harçtan ceviz büyüklüğünde parçalar koparıp köfte ebadında yuvarlayalım ve elimizle bastırıp biraz yassılaştıralım. Düz ve geniş bir servis tabağına biraz galeta unu serpip üzerine köfteleri dizelim. Tabağın üzerini streç film ile kapatıp buzdolabında yarım saat dinlendirelim. Köfteler dinlendikten sonra tavaya sıvı yağ koyup yağı kızdıralım ve köfteleri kızgın yağda arkalı önlü çevirerek kızartalım. Ayrıca artan ekmeklerden ekmek tiridi, ekmek mantısı, ekmekle yapılan kanepeler, ekmek tatlısı gibi çeşitler yapılabilir. 60

139 Ekmek Tiridi Tarifi Ekmeği dilimleyip küp küp doğrayın. Fırının tepsisine alıp üzerine eritilmiş tereyağı gezdirin. Hafif kızaracak şekilde 10 dakika kadar fırınlayın. Sıvı yağı tavaya alıp kızdırın. Yemeklik doğranmış soğanı sıvı yağda soteleyin. Kıymayı, kabuğu soyulup küp doğranmış domatesi, küçük doğranmış biberi, iri kıyılmış sarımsağı ve salçayı ekleyip karıştırın. Baharatını ayarlayıp üzerine 1 çay bardağı sıcak su gezdirin. Bir taşım kaynayınca ateşten alın. İnce kıyılmış maydanozu ekleyip karıştırın. Kızarmış ekmekleri servis tabağına alın. Kıymalı harcı üzerine gezdirin. Yoğurt eşliğinde sıcak olarak servis yapın. 61

140 Su İsrafı Dörtte üçü sularla kaplı olmasına rağmen yalnız %3 ü kullanma suyu olan dünyamızın yakın gelecekte en büyük sorunu kuraklık olacaktır. Bu nedenle hiçbirimizin Ben bu konuda ne yapabilirim ki? deme lüksü bulunmuyor. Yurdumuzun üç yanı denizlerle çevrili, her tarafında nehirler, dereler, su kaynakları olsa da Türkiye kullanılabilir su miktarı bakımından fakir ülkeler arasında yer alıyor. Doğal Hayatı Koruma Vakfı, önümüzdeki yıllarda su sıkıntısı çeken bir ülke hâline geleceğimizi söylemektedir. Dünyamızın her zamankinden daha fazla suya ihtiyacı var. Sanayileşme, nüfus artışı, suyun kirlenmesi ve bilinçli tüketilmeyişi sebebi ile var olan su kaynakları hızla azalmaktadır. İnsanlığın her türlü maden ve petrolden değerli olan suyu bilinçli, israf etmeden kullanması gerekir. İsraf edilerek kullanılan suyun tükenmesi nedeniyle gelecek nesillere kurak ve çatlamış topraklar, bitkisiz bir dünya miras olarak kalır. Onlara su için yapılan savaşlar ve su için birbirini öldüren insanlarla dolu bir dünya bırakırız. Çocuklarımıza böyle kötü ve yaşanması zor bir dünya bırakmamak için suyu israf etmemeliyiz Enerji İsrafı Boş yere ve lüzumsuz kullanmak, işe yaramayacak şekilde bina ve evlere yerleştirilen aydınlatıcıları kullanmak elektrik israfı demektir. Yaşantımızın en önemli unsurlarından biri enerjidir. Enerji, iş yapabilme gücüne denir. Günlük yaşantımızda kullandığımız başlıca enerji kaynakları; elektrik, su, doğal gaz, petrol, kömür ve güneştir. Bu enerji kaynaklarının akılcı, israf edilmeden, gerektiği kadar ve verimli kullanılması için ve bu bilincin yaygınlaşması adına her yıl ocak ayının 2. haftası "Enerji Tasarrufu Haftası" olarak kutlanır. 62

141 5.2. İsrafın Nedenleri İsrafın sebepleri: Eğitimsizlik Düşük kaliteli üretim Lüks hayat anlayışı, gösteriş düşkünlüğü İhtiyacın önüne modanın geçmesi Gereksiz olan şeylerin ihtiyaç olarak algılanması İhtiyaçları başkalarının belirlemesi İsrafı körükleyen reklamlar Kötü alışkanlıklar Toplu Yaşam Alanları Toplu tüketim yerleri olan hastane, yatılı okul, askeri birlik ve öğrenci yemekhanelerinde ekmek israfı önleme planları oluşturulması ve hayata geçirilmesi Üretimin talebe göre planlanması Raf ömrü uzun kaliteli ekmek üretilmesi Ekmeklerin fırında veya satış yerinde uygun koşullarda saklanması Toplu yemek tüketim yerlerinde ekmeğin dilimlenmiş veya küçük yuvarlak ekmek olarak verilmesi Self servis tezgâhlarında ekmeğin baş tarafta değil, yemeklerden sonra yer alması Toplu yemek tüketim yerlerinde, menüye göre ekmek siparişi verilmesi, artan ekmeklerin daha sonraki günlerde kullanılmasını sağlayacak menü düzenlemesi yapılması önerilmektedir Okul ve Yatılı Okullar 63

142 Buna göre Türkiye'de her yıl yaklaşık 44 milyar adet ekmek üretiliyor. Bu ekmeklerin yüzde 16'sı evlerde olmak üzere yaklaşık 40 milyar adeti tüketiliyor ve 4 milyar adeti de israf ediliyor. Türk halkı her yıl ekmeğe 7 milyar dolar para ödüyor. İsraf edilen ekmeğin ekonomik kaybı ise yıllık 700 milyon doları buluyor. 3 büyük ilde günlük ekmek israfı 750 milyar lirayı buluyor. Ekmek israfında başı İstanbul çekiyor. Bu ilde günde 2 milyon ekmek israf edilirken Ankara ve İzmir'de heba olan ekmek sayısı 600 bin olarak tespit edilmiştir. Düşük gelir gruplarında ekmek tüketimi fazla ancak israf az oluyor. Gelir düzeyi arttıkça ekmek tüketimi azalıyor ancak israf artıyor. Ekmeğin çöpe atılmasında en önemli faktörün bayatlama olduğu belirtilen raporda, ekmeğin uygun koşullarda saklanmaması nedeniyle bayatladığı ve bu durumun ülke ekonomisine büyük zarar verdiğinin altı çizildi. Raporda, ekmek israfında yüzde 70 oranıyla yemekhaneli iş yerleri, hastane, yatılı okul, öğrenci yurdu, otel ve lokantaların ilk sırada yer aldığına vurgu yapılarak ekmek israfının önlenmesi konusunda kamuoyuna yönelik şu uyarılarda bulunuldu: "Toplu tüketim yerleri olan hastane, yatılı okul, askeri birlik ve öğrenci yemekhanelerinde ekmek israfı önleme planlarının acilen hayata geçirilmesi gerekiyor. Üretimin talebe göre planlanması, raf ömrü uzun kaliteli ekmek üretimi, ekmeğin fırında veya satış yerinde uygun koşullarda korunması, ekmeğin pişirilmesi ile satışı arasındaki sürenin en aza indirilmesi, ekmeğin poşetlenmesi, küçük gramajlarda ekmek üretimi, toplu yemek tüketim yerlerinde ekmeğin dilimlenmiş veya küçük yuvarlak ekmek olarak verilmesi, orta derecede bayatlamış ekmeklerin düşük fiyattan satılması, ekmek israfına dur demek için alınacak önlemlerden bazılarıdır İsrafın Aile ve Ülke Ekonomisine Verdiği Zararlar İsraf başlangıçta aileye, daha sonra ülke ekonomisine zarar vermektedir. Bundan ötürü toplumun ülke geleceği için israfı önlemek adına çeşitli tedbirleri alması gerekmektedir. Ülkemizde günde 1 milyondan fazla ekmek israf edilmektedir. Bunun sebebi evlere fazla fazla alınan ekmeklerdir. Bayatladığı zaman ise çöpe atılmaktır. Hâlbuki tüm aileler yalnızca yiyeceği kadar ekmek alsa böyle bir sorun ortadan kalkmış olur. Azar azar ve sürekli ekmek alımı hâlinde ekmek israfının çok düşürülebileceği açık bir şekilde ortadadır. Devlet buna önlem olarak fırınlar aracılığı ile bayat ekmekleri toplatmaktadır. Ayrıca bu bayat ekmekler, bazı yemeklerin yapımında kullanılabilir. Milyonlarca insan yiyecek bir lokma ekmek bulamazken ülkemizde günde 1 milyon ekmek israf edilmesi gerçekten üzücü bir olaydır. İsrafın her çeşit olanı yanlıştır ve israftan uzak durmak çok önemlidir. 64

143 5.4. İsrafı Azaltacak Çözüm Yolları Ekmeğin gramaj çeşidi artırılmalıdır. Halka israf konusu iyi anlatılmalı, evde kuruyan ekmeğin çorbanın içine atılarak veya yumurta ile kızartılarak yenmesi öğretilmelidir. Yanık, kalitesiz, iyi pişmemiş ekmeklerin satışa sunulması engellenmelidir. Ekmeğin çabuk bayatlamasını önleyici maddeler kullanılmalıdır. Fırınlar çok sık denetlenmelidir. İhtiyaçtan fazla ekmek üretilmemeli ve alınmamalıdır. Yurtta, orduda, hastanede, ekmek, ihtiyaca göre kesilmelidir, kurumaması için poşet içinde tutulmalıdır. İsraf, tasarruf, tutumluluk, yerli malı kullanımı gibi konular okullarda ders olarak okutulmalıdır. Bu eğitim hapishanelerde ve askeriyede yapılmalıdır Ekmek İsrafını Önlemek İçin İhtiyacı Kadar Alıp Tüketilmeli Toplu Tüketim Yapılan Kuruluşlarda Alınması Gereken Tedbirler Toplu tüketim yerleri olan hastane, yatılı okul, askeri birlik ve öğrenci yemekhanelerinde ekmek israfı önleme planları oluşturulması ve hayata geçirilmesi Üretimin talebe göre planlanması Raf ömrü uzun kaliteli ekmek üretilmesi Ekmeklerin fırında veya satış yerinde uygun koşullarda saklanması Toplu yemek tüketim yerlerinde ekmeğin dilimlenmiş veya küçük yuvarlak ekmek olarak verilmesi Self servis tezgâhlarında ekmeğin baş tarafta değil, yemeklerden sonra yer alması Toplu yemek tüketim yerlerinde, menüye göre ekmek siparişi verilmesi, artan ekmeklerin daha sonraki günlerde kullanılmasını sağlayacak menü düzenlemesi Ekmek Atıklarını Değerlendirerek Geri Kazanım Düşük gelir gruplarında ekmek tüketimi fazla olmasına karşın israf daha az olmakta, gelir düzeyi yükseldikçe ekmek tüketimi azalmakta ancak israf artmaktadır. Ekmeğin çöpe atılmasındaki faktörler gereğinden fazla ekmek satın alınması, satın alınan ekmeğin uygun koşullarda saklanmaması ve kalitesinin düşük olması şeklinde sıralanabilir. Ekmek israfında yüzde 70 oranıyla yemekhaneli iş yerleri, hastane, yatılı okul, öğrenci yurdu, otel ve lokantalar ilk sırada yer almaktadır. İhtiyaçtan fazla ekmek alınmamalıdır. Ekmek poşette saklanmalıdır. Uzun süreli saklama amaçlanıyorsa ekmek derin dondurucuda ve poşet içerisinde saklanmalıdır. 65

144 Ekmek dilimlenerek tüketilmelidir. Kuruyan ekmekler israf edilmemeli, içinde az miktarda su kaynayan tencerenin üzerine yerleştirilen süzgeç üstüne konularak tüketilmelidir. Bayatlayan ekmekler galeta unu veya kurutulmuş ekmek içi şeklinde çeşitli yemek, pasta ve tatlı yapımında kullanılmalıdır Su ve Enerji İsrafını En Aza İndirecek Önlemler Musluklarımızı, sifonlarımızı daima bakımlı tutabiliriz. Bozuk olanları hemen onarınız çünkü saniyede bir damla akan su, yılda 6 metreküplük yani 6 tonluk bir tüketime tekabül eder. Çamaşır ve bulaşık makineleri bir defada ortalama 40 litre su tüketmektedir. Makinelerinizi tam doldurmadan çalıştırmayınız ve kısa programları tercih ediniz. Banyo yerine duşu tercih edebiliriz. Bir duşta ortalama 50 litre su, bir banyoda 150 litre su tüketilir. Tek bir kişi yılda ortalama 49,140 litre suyu tuvaletlerde tüketir. Sifonun bir kez çekilmesi ile 10 litre su harcanır. Yeni teknolojiler sayesinde standart modellere göre %60 daha az su tüketen klozetler bulunmaktadır. Rezervuarların boyutunu küçültebiliriz litrelik yerine 6-7 litrelik ve kademeli rezervuarları tercih edebiliriz. Sifon çekildiğinde suyu renklendirsin ve temizlesin diye tuvalete asılan maddeleri kullanmayalım. Bunlar kanalizasyona karışarak kirliliğe sebep olur. Tıraş olurken, ellerimizi yıkarken, dişlerimizi fırçalarken, bulaşıkları sabunlarken açık bırakılan musluk, dakikada yaklaşık litre suyun boşa akmasına sebep olur. Bu işleri yaparken musluğu ihtiyacımız olduğu kadar açalım. İçme suyu dışındaki suları birkaç kez kullanmaya çalışabiliriz. Sebze ve meyve yıkadığınız suyla çiçekleri ve bahçeleri sulayabilir, temizlik yapabiliriz. Evde kullanılan temizlik malzemeleri, atık sularla birlikte nehirlere karışır. İçinde fosfat bulunmayan ve suda ayrışabilen temizlik ürünlerini kullanabiliriz. Temizlikte sıvı sabun, toz sabun gibi doğal esaslı olanları tercih edebiliriz (Hem doğaya zarar vermez hem de daha az suyla durulanabilir.). Diğer kimyasal deterjanların (petrol türevi temizleyiciler) doğal ortam için sakıncalarının yanı sıra bol suyla durulanması gerekir. Otomobilimizi ve balkonlarınızı hortumla yıkamak yerine silerek veya kovayla sünger kullanarak temizleyebiliriz. Hortumla yıkama, yaklaşık 550 litre su kullanımı demektir. Çamaşır suyu, atık maddelerin ayrılıp çözülmesini sağlayan yararlı bakterileri öldürür. Çamaşır suyunu olabildiğince az kullanılmalıdır. Kapı önü, balkon, teras gibi yerlerin temizliğinde hortumla su tutmak yerine süpürge kullanabiliriz. 66

145 UYGULAMA FAALİYETLERİ 1. Ekmek israfına neden olan etkenleri araştırarak sınıfta sunum yapar. Öğretmen bir grup öğrencinin ekmek israfının nedenleri ile ilgili araştırma yapmalarını sağlar. Öğrencilerin bu bilgileri dijital ortamda sınıfta sunmalarını sağlar. Sunum sonunda diğer öğrencilerle münazara yaparak konunu anlaşılmasını sağlar. 2. Ekmek israfını önlemenin aile ve ülke ekonomisine katkılarını içeren sınıf içinde münazara yapar. 3. Atıl hâle gelmiş ekmekleri değerlendirme yöntemlerini sunu hâline getirerek sunar.öğretmen öğrencilerden atıl ekmeklerin evde ailesi tarafından nasıl değerlendirildiğini öğrenmelerini ister. a. Bu konuda gerekirse yazılı metinler hazırlamalarını sağlar. b. Bu metinleri sınıfta okur veya dijital ortamda sunar. c. Sunu sonunda yazılı metinleri panolara asarak sergiler. 4. Su israfına neden olan etmenleri araştırarak sınıfta sunum yapar. a. Sınıftaki öğrencileri öğretmeniniz yardımı ile gruplara ayırınız. b. Ayrılan bu öğrenci grupları konuyu önceden öğretmeninizden alsın. c. Çalışmalardan elde ettikleri bilgi ve resimleri dijital ortamda sunar. d. Yazı ve resimler ile okuldaki panolara asarak öğrencilerin bilgilenmesi sağlanmalıdır. 5. Enerji israfına neden olan etmenleri araştırarak sınıfta sunum yapar. a. Sınıftaki öğrencileri öğretmeniniz yardımı ile gruplara ayırınız. b. Ayrılan bu öğrenci grupları konuyu önceden öğretmeninizden alsın. c. Yazı ve resimler ile okuldaki panolara asarak öğrencilerin bilgilenmesi sağlanmalıdır. 6. Okul ortamında su ve enerji israfını engeller. a. Sınıftaki öğrencileri öğretmeniniz yardımı ile gruplara ayırınız. b. Ayrılan bu öğrenci grupları konuyu önceden öğretmeninizden alsın. c. Yazı ve resimler ile okuldaki panolara asarak öğrencilerin bilgilenmesi sağlanmalıdır. 67

146 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi ekmek israfını önlemek için alınması gereken önlemlerden değildir? A) İhtiyaçtan fazla ekmek alınmamalıdır. B) Ekmek dilimlenerek tüketilmelidir. C) Ekmek poşette saklanmalıdır. D) Uzun süreli saklama amaçlanıyorsa ekmek derin dondurucuda ve poşet içerisinde saklanmalıdır. E) Modern ekmek fırınları açılmalıdır. 2. Aşağıdakilerden hangisi israfa neden olan sebeplerden değildir? A) Eğitimsizlik B) İsrafı körükleyen reklamlar C) Düşük kaliteli üretim D) Modanın yavaş gelişimi E) İhtiyaçları başkalarının belirlemesi 3. Aşağıdakilerden hangisi toplu yaşam alanlarında ekmek israfın azaltılması için yapılan önlemlerden değildir? A) Üretimin talebe göre planlanması B) Ekmeğin istenildiği kadar verilmesi C) Raf ömrü uzun kaliteli ekmek üretilmesi D) Ekmeklerin fırında veya satış yerinde uygun koşullarda saklanması E) Toplu yemek tüketim yerlerinde ekmeğin dilimlenmiş veya küçük yuvarlak ekmek olarak verilmesi Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 4.., gereksiz ve ölçüsüz harcamaktır. 5.., bir insanın malını cömertlik sınırlarını aşarak aşırı bir şekilde harcaması, israf etmesi demektir. 6..., cimrilik ve savurganlığın aksine kişiye itibar kazandırır. 7. Ekmeğin... en önemli faktörün bayatlaması olduğu belirtilmekte olup ekmeğin uygun koşullarda saklanmaması nedeniyle bayatladığı ve bu durumun ülke ekonomisine de büyük zarar verdiğinin altı çizildi. 8. Toplu yemek tüketim yerlerinde ekmeğin veya yuvarlak ekmek olarak verilmelidir. 68

147 69

148 MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Kyoto Protokolü ne hâlen imza atmayan ülkelerdendir? A) Hindistan B) Japonya C) İngiltere D) Almanya E) Türkiye 2. Canlı ve cansız varlıkların bir arada bulundukları, birbirini etkiledikleri ve birbirinden etkilendikleri ortama ne denir? A) Ekosistem (çevrebilim) B) Çevre C) Ekolojik denge D) Yaşam kalitesi E) Sürdürülebilir kalkınma 3. İnsan yaşamıyla ilgili (antropojenik) kaynaklardan kanalizasyon sistemine verilen suların toplamına ne denir? A) Arıtma suları B) Kanalizasyon suları C) Atık sular D) Arıtma çamuru E) Sert sular Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 4. Ham maddesi olan sanayi türlerinin toprağa olumsuz etkisi bulunmakta, toprak kaybına neden olmaktadır. 5. Kolera, tifo, paratifo, dizanteri, hepatit, ishal, çocuk felci, sıtma gibi hastalıklar ne yazık ki.. kaynaklanmaktadır. 6. Atmosferde kısa dalgalı güneş radyasyonunu geçirme buna karşılık yerden atmosfere yayılan uzun dalgalı radyasyonu tutabilme özelliklerine sahip gazlara da.denir. 7. Gürültünün insan sağlığını ve rahatını bozduğu, olumsuz psikolojik etkiler yaptığı ve gürültünün süreklilik arz etmesi durumunda etkinin kalıcı olacağı bir gerçektir. 70

149 8. Teknolojik gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan çevre ve insan sağlığını tehdit eden atıklara.. denir. 9. Tarım alanlarında kullanılan. (tarım ilaçları) ve. (zararlı otlarla mücadele ilaçları), suda doğal olarak güç parçalanan bileşiklerdir. 10. kaynak suyunun sıcaklığına göre elektrik üretimi, ısıtma (bölgesel, konut, sera vb.), kimyasal madde üretimi, kurutmacılık, bitki ve kültür balıkçılığı, tarım, seracılık, karların eritilmesi, termal turizm vb.de kullanılmaktadır. 11. Dörtte üçü sularla kaplı olmasına rağmen yalnız %3 ü kullanma suyu olan dünyamızın yakın gelecekte en büyük sorunu.. olacaktır. 12. güçten enerji üretmek temiz, verimli (%90) ve etkili bir yoldur. 13. Çevre kirlenmesine neden olan maddelere atık maddeler, atıkların bırakıldığı ortama....denir. 14. Düşük gelir gruplarında ekmek tüketimi olmasına karşın israf daha az olmakta, gelir düzeyi yükseldikçe ekmek tüketimi. ancak israf artmaktadır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz. 71

150 CEVAP ANAHTARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 C 3 C 4 Çevre Bilim 5 Su yoksulu 6 Çevre kirlenmesi 7 Doğa 8 Çevre koruma 9 Atık 10 Geri kazanım 11 İşitme problemine 12 İnsan sağlığı 13 Toprak kirliliği ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1 A 2 B 3 C 4 A 5 D 6 E 7 D 8 E 9 C 10 Çevre 11 Sera 12 Sosyal ve Ekonomik 13 Havanın kirlenmesi 14 Atık sular 15 Gübreleme 72

151 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 A 3 E 4 D 5 C 6 Gürültü 7 Bireyleri etkileyen 8 Frekansı 9 Atık pillerin 10 Gürültüye ÖĞRENME FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI 1 A 2 C 3 B 4 A 5 Enerji 6 Metandır 7 Elektriğe 8 Fiston 9 Fotovoltaik hücreler ÖĞRENME FAALİYETİ-5 CEVAP ANAHTARI 1 E 2 D 3 B 4 İsraf 5 Savurganlık 6 Tutumluluk 7 Çöpe atılmasında 8 Küçük-dilimlenmiş 73

152 MODÜL DEĞERLENDİRMENİN CEVAP ANAHTARI 1 A 2 B 3 C 4 Toprak 5 Sağlıksız sulardan 6 Sera gazı 7 Psikolojik 8 Endüstriyel atık 9 Toprak 10 Alıcı ortam 11 Hidrolik 12 Kuraklık 13 Jeotermal enerji 14 Azalmakta-fazla 74

153 75

154 KAYNAKÇA AKPINAR Kemal, Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel MüdürlüğüHizmet İçi Eğitimi Dokümanları ve Fotoğrafları, Yalova, Kasım BOZYİĞİT Recep, Tufan KARAASLAN, Çevre Bilgisi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara,1998. GÜNEY Emrullah, Çevre Sorunları, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, KAHRAMAN Nüzhet, Oğuz TÜRKAY, Turizm ve Çevre, Detay Yayıncılık,Ankara, KELEŞ Ruşen, Can HAMAMCI, Çevre Bilim, İmge Yayınevi, Ağustos ÜNAL Şemsettin, Turizm Çevre İlişkisi, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE Turizm Sosyolojisi Ders Araştırması, İzmir, Çevre Bakanlığı Çevre Eğitimi ve Yayım Dairesi Başkanlığı, Çevre Üzerine Notlar, Ankara,

155 77

156 78

157 HİJYEN SANİTASYON

158

159 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... v GİRİŞ... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ YİYECEK HİJYENİ Hijyen - Sanitasyonun Önemi ve İlgili Tanımlar Hijyen ve Sanitasyon Kuralları: Yiyeceklerde Görülen Bozulmalar Besin Kaynaklı Hastalıklar, Besin Zehirlenmelerine Yol Açan Etmenler ve Bunlardan Korunma Yolları Fiziksel etmenler Kimyasal etmenler Biyolojik etmenler Doğal Besin toksinleri Besinlerin Hazırlama İlkeleri Hazırlamada Uyulması Gereken İlkeler Pişirilmede Uyulması Gereken İlkeler Soğutmada Uyulması Gereken İlkeler Servise Hazırlama ve Serviste Uyulması Gereken İlkeler Depolamada Uyulması Gereken İlkeler UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖĞRENME FAALİYETİ ÇALIŞMA ORTAMI HİJYENİ Çalışma Ortamında Aranan Fiziksel Özellikler ve İş Verimine Etkileri Aydınlatma Havalandırma Isıtma Zemin ve duvar Mutfak Ortamında Uyulması Gereken Hijyen Sanitasyon İlkeleri Çalışma Ortamı Temizliği Planlanması Mutfakta Hijyende Kullanılan Araç ve Gereçler Haşereler ve Kemirgenler İçin Alınacak Önlemler UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME iii

160 3. EKİPMAN HİJYENİ Mutfak Ekipmanlarında Temizliğin Önemi Mutfak Ekipmanlarının Temizliğinde Kullanılan Araçlar ve Gereçler Mutfak Ekipmanlarının Temizlik Ve Bakımında Uyulması Gereken İlkeler Mutfak Ekipmanlarının Gruplandırılması Mutfak Araç-Gereçlerinin Çeşit ve Özelliklerine Göre Temizlenmesi Bakımlarının Yapılması / Yaptırılması UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ GIDA GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ MEVZUAT VE SİSTEMLER Gıda Güvenliği ve Önem Gıda Güvenliğinin Türkiye deki Gelişim Süreci: Gıda Güvenliğinin Sağlanmasında Kullanılan Mevzuatlar Türkiye de kullanılan mevzuatlar (Türk gıda kodeksi) AB Mevzuatları Uluslararası Kullanılan Diğer Mevzuatlar Ülkemizde Gıda Güvenliğinin Sağlanmasında Yetkili Gıda Güvenliğinin Sağlanmasında Kullanılan Sistemler HACCP ISO (TS 13001) BRC (British Retail Consortium): IFS (International Food Standarts) UYGULAMA FAALİYETLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKLAR iv

161 AÇIKLAMALAR ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Yiyecek İçecek Hizmetleri Bulaşıkhane Görevlisi Hijyen Sanitasyon Hijyenik bir çalışma ortamı sağlayarak, sanitasyon kurallarına uygun yiyecek üretimi ve servisini yapmayı anlatan bir öğretim materyalidir. 24saat teorik Herhangi bir ön koşul bulunmamaktadır. Hijyen ve sanitasyon kurallarını uygulamak. Genel Amaç Öğrenciye uygun ortam sağlandığında yiyecek ve çalışma ortamı hijyenini sağlayabilecek, ilkelere uyacak, bu bilgileri günlük yaşamında ve iş ortamında kullanabileceksiniz. Amaçlar 1. Mutfakta hijyen ve sanitasyon kurallarına uygun yiyecekler hazırlayıp servise hazır hale getirebileceksiniz. 2. Mutfakta hijyen ve sanitasyon kurallarını uygulayarak güvenli çalışma ortamı hazırlayacaksınız. 3. Mutfakta hijyen ve sanitasyon kurallarını uygulayarak ekipman hijyenini sağlayacaksınız. 4. Mutfak ortamında gıda güvenliği ile ilgili mevzuat ve sistemlere uygun olarak üretim yapabileceksiniz. Ortam: Sınıf, atölye, işletme, öğrencinin kendi kendine ve grupla çalışabileceği tüm ortamlar ( kütüphane, Internet vb.) Donanım:Atölye :Buzdolabı, ocak, besin hazırlama üniteleri, temizlik bezleri, temizlik araç ve gereçleri, deterjanlar, dezenfektanlar, mutfak araçları Sınıf: DVD, projeksiyon, tepegöz, sınıf tahtası Modülün içinde yer alan her bir öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Modül sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri ve tavırları ölçmek amacıyla öğretmen tarafından hazırlanacak ölçme araçları ile değerlendirileceksiniz. v

162 vi

163 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Sağlıklı yaşamak için gerekli olan koşulların başında yeterli ve dengeli beslenme gelir. Günümüz insanı beslenme ihtiyacını karşılamak için sadece eve bağımlı değildir. Değişen yaşam şartları ve sosyal yaşantıdaki hareketlilik nedeni ile bireyler en az bir öğünü ev dışında karşılamaktadır. Dışarıda yemek yeme, yiyecek- içecek sektörünün gelişmesine ve rekabetin artmasına yol açmıştır. Yiyecek-içecek üretimi ve servisini yapan işletmelerin temel hedefi hizmet verdikleri grubun besin ihtiyacını karşılamanın yanında onlara en ideal, kaliteli ve sağlıklı ürün ve hizmeti sunarak farklılık yaratmaktır. Kalitenin ön planda tutulduğu yiyecek-içecek işletmelerinde, yemeklerin üretildiği ve sunulduğu koşullar önem taşır. Mutfak ve servis alanlarının doğru tasarlanması, düzenlenmesi iş verimini arttıracağı gibi ürünün kaliteli ve hijyenik olmasında sağlayacaktır. Fakat, endüstriyel mutfaklarda kaliteli ürünler için eksiksiz bir alt yapı ve modern temizlik araçlarının kullanımı hijyenik koşulların sağlanmasında tek başına yeterli değildir. Önemli olan yiyeceklerin üretiminden tüketimine kadar olan her aşamada sanitasyon ve hijyen kurallarının çalışanlar tarafından uygulanmasıdır. Bu modülde, alanınız için temel olan yiyeceklerin hazırlama, pişirme, saklama ve servis aşamalarında uymanız gereken sanitasyon ve hijyen ilkeleri konusunda bilgi edinecek, evde ve çalışma alanlarınızda bunları uygulayabileceksiniz. Çalışma ortamlarınızın temizliğini sağlayarak, sağlıklı ve hijyenik yiyecek üretimi ve servisini yaparak, yiyecek- içecek ve turizm sektörünün aradığı eleman özelliklerine sahip olacaksınız. 1

164 2

165 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Mutfakta hijyen ve sanitasyon kurallarına uygun yiyecekler hazırlayıp servise hazır hale getirebilecektir. ARAŞTIRMA Çevrenizde bulunan pastane, lokanta veya otel mutfaklarında yiyeceklerin bozulma ve kirlenmelerini önlemek için aldıkları önlemleri araştırınız. 1. YİYECEK HİJYENİ 1.1. Hijyen - Sanitasyonun Önemi ve İlgili Tanımlar Her insan sağlıklı, temiz bir ortamda yaşamak ve güvenli besin tüketmeyi ister. Sağlığımızı korumamız ve sağlıklı bir yaşam sürmemiz yalnızca bize bağlı değildir. Bireyin ve toplumun sağlıkla ilgili konularda dikkatli ve duyarlı olması, sağlığa zararlı olacak etkenleri ortadan kaldırmaya özen göstermesi gerekir. Özellikle toplum sağlığı ile yakından ilgili olan turizm, hizmet, yiyecek-içecek gibi sektörlerde görev alan kişilerin bu özeni daha fazla göstermeleri gerekmektedir. Çünkü onlar, kendi ve hizmet sundukları kişilerin sağlığından birinci derecede sorumludurlar. Sanitasyon ve hijyen kurallarına uygun verilen hizmet kaliteyi arttıracağı gibi hizmet alan kişilerin çeşitli hastalık etkenlerinden korunmasını da sağlayacaktır. Hijyen sözcük olarak sağlam ve sağlıklı anlamına gelmektedir. Bu kelime tıp diline Yunan mitolojisinden girmiştir. Yunan mitolojisinde tıbbın babası olarak tanınan Asklepios un kızı 3

166 Hygieiasağlığı koruyan bir ilahedir. Bu nedenle, bütün dünya literatüründe sağlığı korumak üzere çalışan bilim koluna bu ilahenin adı verilmiştir. Hijyen, fert ve toplum olarak, insan sağlığının korunması ve geliştirilmesi, uzun süre devamı için sağlıkla ilgili bilgileri ve belgeleri bir sentez halinde uygulayan bilim kompleksidir. Tıp dilinde hijyen, sağlık bilgisi anlamına gelir. Hijyen yiyecek ve içecek işletmelerinde ortamın, çalışma sisteminin, çalışmaların sağlık ve temizlik kurallarına uygunluğudur. Sanitasyon ise kelime anlamı olarak Latince sağlık anlamına gelen sanitas kelimesinden türemiştir. İnsan sağlığının iyileştirilmesi, korunması ve sağlığın tekrar kazanılmasında uygulanması gereken ilkeleri içermektedir ve sağlığı devam ettirebilme bilgisi olarak belirtilmektedir. Yiyecek üretiminde sanitasyon ise yiyecek güvenliğini sağlayacak hijyenik ve sağlıklı koşulların yaratılması ve devam ettirilmesi için gerekli temizlik ve sterilizasyon çalışmalarının yerine getirilmesi anlamını taşır. Bu anlamıyla sanitasyon, sağlıklı temizliğin sağlanmasını ifade etmektedir. Temizlik kavramı, herhangi bir ortamda görülebilir kir ya da kir kalıntıların fiziksel ve ya kimyasal yolla arındırılmasıdır. Dezenfeksiyon ise, hastalıklara neden olabilecek mikroorganizmaların yok edilerek ya da ortamdan uzaklaştırılarak sayılarının azaltılması işlemidir Hijyen ve Sanitasyon Kuralları: Toplum sağlığının korunmasında önemli olan sanitasyon ve hijyen kurallarının yiyecek - içecek sektöründe çalışanlar tarafından çok iyi bilinmesi, uygulanması ve alınan korunma tedbirlerinin yüksek standartta olması gerekir. Aksi takdirde sağlığımız için gerekli olan yiyecekler, onları hazırlayan kişilerin yanlış temizlik alışkanlıkları ve uygulamaları sonucunda fiziksel, kimyasal maddelerle ve mikroorganizmalarla kirlenerek tüketimi yapan kişilerin hastalanmasına, zehirlenmesine hatta ölümlere neden olabilecektir. Son yıllarda bilinçli müşterilerin yiyecek - içecek sektöründe hizmet veren işletmelerden beklentiler: 4

167 Yedikleri yiyeceklerde kalite, güvenlik, ekonomiklik ve temizlik, Temiz bir çevrede yemek yeme, İyi ve kaliteli servistir. Sanitasyon ve hijyen uygulamalarını göz ardı yapan işletmelerin karşılaşabileceği olumsuzlukları şu şekilde sıralamak mümkündür: Müşteri güvensizliği ve kaybı, Satışlarda azalma ve üretim kayıpları, Yasal uygulamalar ve cezalar, Personelde moral bozukluğu ve motivasyon kaybı, Prestij ve imaj kaybı, Personele yeniden eğitim verilme zorunluluğu. Yiyecek üretiminde sanitasyon, yiyecek güvenliğini sağlayacak hijyenik ve sağlıklı koşulların yaratılması ve devam ettirilmesi için gerekli temizlik ve sterilizasyon çalışmalarının yerine getirilmesi anlamını taşır. Bu anlamıyla sanitasyon, sağlıklı temizliğin sağlanmasını ifade etmektedir. Sağlığın korunması için vücut temizliği ve bakımı gerektiği şekilde, sürekli olarak yapılmalıdır. Yiyecek üretimi ve servisinde çalışanların yılda bir kez akciğer filmi çekilmeli ve 3-6 ayda bir portör kontrolü yapılmalıdır. Bulaşıcı hastalığı olan kişilerin ve portörlerin yiyecek üretimi ve servisinde tedavi olmadan çalışmaları önlenmelidir. Yiyeceklerde çalışanlardan kaynaklanabilecek kirlenme önlenmelidir. Çalışma sırasında temiz önlük giyilmeli. Saçların dökülmemesi için bone veya kep giyilmeli. Hasta iken temasın yoğun olduğu işlerden kaçınma ve çalışma sırasında maske takılmalı. El temasını aza indirmek için gerektiği yerlerde eldiven kullanılmalı, eğer elde yara, yanık varsa üzeri bantla kapatılmalı ve mutlaka eldiven kullanılmalı. El temizliğine dikkat etmeli ve her aşamada, çiğ yiyecekleri elledikten sonra, hapşırma, öksürme, ağız, saç elleme gibi davranışlardan sonra elleri hijyenik bir şekilde yıkamalı. Yiyecek üretimi ve servis alanlarında yemek yeme, sakız çiğneme ve sigara içmekten kaçınmalı. Çalışma tezgâhlarının üstüne oturma gibi uygunsuz davranışlardan kaçınmalı. Mutfak hazırlama ve bulaşık alanlarındaki lavabo ve musluklarda kesinlikle el, yüz yıkamamalı. Mutfak girişlerinde ve tuvalet çıkışlarında bulunan antiseptikli paspaslar veya havuzlarda ayakkabı temizliğini yapmalı. 5

168 Sağlıklı, kaliteli ve temiz yiyecekler satın alınmalıdır. Yiyecekleri güvenilir yerden satın almak Ambalajsız, açıkta satılan yiyecekleri almaktan kaçınmak Ambalajlı alınan her yiyeceğin etiket bilgilerini okuma, üretim ve son kullanma tarihine, TSE damgasına, net ve brüt miktarına, içindekiler kısmına dikkat ederek satın almak Kamu kurumu ve belediyelerin denetiminden geçmiş gıdaları satın almak gerekir Yiyeceklerde Görülen Bozulmalar Yiyeceklerde oluşan bozulma, yiyeceğin beslenme ve kullanma değerlerinden farklılaşması, içindeki besin öğelerinin kaybı ve besin değerinin düşmesi, yiyeceklerin yenemeyecek bir koku, renk, tat ya da görünüşte olmasıdır. Kokma: Proteince zengin et, süt, yumurta gibi besinlerde ortaya çıkan bozulmadır. Oksijenli ortamda besinlerin yapısındaki proteinler parçalanır ve kükürtlü bileşikler oluşur. Ortamdaki kükürt hoş olmayan kötü kokunun olmasına yol açar, buna kokuşma denir. Çürüme: Toplanma, Taşıma, depolama ve satış sırasında mekanik olarak zedelenen meyve ve sebzelerde çürüme daha hızlı olur. Zedelenme sonucunda meyve ve sebzelerin yapısındaki enzimler ve sonradan bulaşan mikroorganizmalar dokunun sertliğini sağlayan pektini parçalayarak yumuşama ve çürümeye yol açarlar. Ekşime: Karbonhidrat ve proteinden zengin besinlerde enzim ve mikroorganizma faaliyeti sonucunda, içerdikleri protein ve şekerin parçalanması ile asit oluşur. Buna ekşime denir. Yiyeceklerdeki ekşime tada ve kokuya yansır. Küflenme: Küf mikroorganizmaları yiyeceklere, taşınma ve işleme sırasında havadan bulaşır. Uygun olmayan koşullarda depolama sırasında çoğalarak yiyeceklerin yüzeyinde yeşilimsi, sarımsı renkli lekeler oluşmasına, tat ve kokuda değişime neden olurlar. Buna küflenme denir. Küflenmiş yiyeceklerin kesinlikle tüketilmemesi gerekir. 6

169 Besin Kaynaklı Hastalıklar, Besin Zehirlenmelerine Yol Açan Etmenler ve Bunlardan Korunma Yolları Besin kaynaklı hastalıklara/besin zehirlenmelerine neden olan etmenler arasında kimyasal maddeler, doğal besin toksinleri, metaller, tarım ilaçları, deterjanlar, plastikler, parazitler ve mikroorganizmalar (bakteri, küf, maya) sayılabilir. Besinlere çeşitli kaynaklardan bulaşan veya bir amaçla dışarıdan eklenen bazı kimyasal maddelerin miktarları belirli bir düzeyi geçerse besin zehirlenmelerine yol açabilir Fiziksel etmenler Fiziksel faktörler: Güneş ışığı besinlerin rengini değiştirir, rüzgâr sebze sularının uçmasına, solup pörsümelerine yol açar. Böylece bu besinlerin güzellikleri, görünüşleri bozulduğu gibi tazelikleri de yok olur. İşte bundan ötürü bu gibi faktörlere fiziksel faktörler denir. Besinlerin bozulmalarına yol açan faktörlerin neler olduğunu gördükten sonra bunların etkilerini yok etmekle besinlerin bozulmalarını uzun süre önlemenin mümkün olduğu kendiliğinden meydana çıkar Kimyasal etmenler Kimyasal faktörler: Ayıklanan bir enginarın, kesilen bir ayvanın, elmanın, kesilen bir mantarın, kabuğu soyulan patatesin havada kaldıklarında hemen karardıkları görülür. Bu kararma meyve ve sebzelerin içinde bulunan enzimlerin faaliyetiyle havanın oksijeninden ileri gelmektedir. Görüldüğü gibi bu olay kimyasaldır. Bundan ötürü de bu olayı ortaya çıkaran faktörlere kimyasal faktörler denir Biyolojik etmenler Biyolojik etmenler; maya, küf ve bakteri gibi mikroorganizmalar yiyeceğin yapısında değişiklikler yaparak bozulmasına yol açarlar. Enzimlerin düzenlediği kimyasal tepkimeler sonucu, yiyeceğin yapısında oluşan değişiklikler de bozulma nedeni olabilir Doğal Besin toksinleri Doğal besin toksinleri, besinin bileşiminde doğal olarak bulunan zehirli maddelerdir. Yapısında doğal toksin bulunan besinlere bazı mantar türleri, yeşillenmiş ve filizlenmiş patates, bal, meyve çekirdekleri örnek verilebilir. Bazı kabuklu deniz ürünleri ve balık türleri de doğal toksin içerebilir. Mikroorganizmalar: Besinlerin bileşiminde bulunan, çoğu gözle görülmeyen küçük canlılardır. Bunların besin üretiminde kullanılan yararlı tipte olanları olduğu gibi, besin kaynaklı hastalıklara ve besin zehirlenmelerine neden olan tipleri de vardır. Mikroorganizmaların üremelerini etkileyen etmenler; 7

170 Mikroorganizmaların çoğalması, ortamdaki aminoasitlerin, karbonhidratların ve suyun kullanılabilirliği ile yakından ilişkilidir. Zorunlu hücre içi paraziti mikroorganizmalar, (virüsler, kan protozoonları, riketsiyalar, vs) canlı ortamlarda (embriyolu yumurta, deney hayvanları, doku kültürü) üreyebilirler. Bakteriler maya ve mantarların büyük bir çoğunluğu ise laboratuarda hazırlanan besi yerlerinde üretilebilirler. Mikroorganizmalar, üredikleri çevre şartları uygun (besin, su, ısı, ışık, vs) olduğu sürece, ortamın ve genetik yapılarının izin verdiği sınırlar içerisinde üreyip çoğalmalarına devam ederler. Ortamın optimum fiziksel ve/veya kimyasal şartlarının değişmesi üremeyi olumsuz etkiler. Hatta bazı şartlar ölmelerine yol açar. Mikroorganizma kontaminasyon(bulaşma) kaynakları; Mikroorganizmaların gıdalara toprak, hava, su, gıda işçileri, insan ve hayvanların bağırsak sistemleri, böcekler, kemirgenler, kuşlar ve bazı evcil hayvanlar, gıda işletmelerinde kullanılan ham madde, çeşitli alet ekipman ve kaplar, artık ve atıklar ile ham madde, ara ürün veya son ürünün, temas ettiği her türlü yüzeyden bulaşabilir. Bu kontaminasyon kaynaklarını; insan, hayvan ve çevre olmak üzere üç başlık altında toplamak mümkündür. Mikroorganizmalarla kontaminasyon yolları; Bulaşma kaynakları genel olarak; insan hayvan ve çevre olarak sıralanabilir. Bu kaynaklar arasında özellikle gıda işçileri, (hasta veya portör olan) burun, ağız, deri, dışkı elleriyle pek çok enfeksiyon ve entoksikasyon etkeni mikroorganizmayı gıdaya direk olarak taşıyabilirler. Gıda işletmelerindeki idari ve teknik personelinin hijyen ve sanitasyon konusunda bilinçli olması, sonucun başarısı açısından önemlidir. Bakteriyel besin zehirlenmeleri; Bakteriyel besin zehirlenmesi bağırsağa bulaşmasıyla başlar..bunun sebebi besinlerde üretilen toksinlerin önceden bağırsağa nüfuz etmesidir. Toksin üretmekten sorumlu organizmalar örneğin staphylococcusaureus, clostridiumbotulinum, bacilluscereus ve diğer bağırsağa etki eden toksinleri mesela clostridiumprefingens, B. Cereus (ishal), enterogenicesherichiacoli (ETEC), ve enterohaemorrhagicescherichacoli (EHEC. Shigella,pleisiomonas ve aeromonas gibi ara sırada olsa besin zehirlenmesiyle birleşerek toksin üreten bakterilerdir. Küflü gıdalar ve insan sağlığına etkileri; Küfler, çeşitli antibiyotik, vitamin, enzim, organik asit, alkol, yağ ve hayvan yemi gibi ürünlerin elde edilmesinde, bazı gıda maddelerinin olgunlaştırılmasında kullanılmaları açısından insanlar için oldukça yararlı mikroorganizmalardır. Ancak küflerin bu yararları yanında, çok tehlikeli yanları da vardır. Bu nedenle küfler günümüzde üzerinde en çok durulan mikroorganizmalar arasında yer almaktadır. Doğada geniş bir yayılım gösteren küflerin bazıları parazit olarak, bazıları saprofit olarak, bazıları da simbiyotik olarak yaşamlarını sürdürmektedir. 8

171 Parazitlerin neden olduğu hastalıklar ve korunma yolları; Hastalık yapan parazitler gıda veya suda bulunabilir. Küçük tek hücreli mikroskobik organizmalardan (protozoa), çıplak gözle görülebilen çok hücreli solucanlara (helmintler) kadar parazitlerin çoğu gıda kaynaklı hastalıklara sıklıkla neden olmaktadır. Bu hastalıklar halsizlik veren küçük rahatsızlıklardan ölümle sonuçlanabilecek vakalara kadar çeşitli şekillerde olabilir. Parazitler, gıdasını ve korunmasını konakçı denilen diğer canlı organizmalardan sağlayan canlı varlıklardır. Hayvanlardan insana, insandan insana veya insandan hayvana geçebilirler. Çoğu parazit gıda ve su kaynaklı hastalıkların önemli nedenleri olarak ortaya çıkmaktadır. Parazitler, bulaşmış insanlar ve taşıyıcı hayvanların doku ve organlarında yaşar ve çoğalır. Çoğunlukla dışkı ile atılır. Parazitler taşıyıcıdan taşıyıcıya, bulaşmış gıda veya suyun tüketilmesi yoluyla veya enfekte olmuş insan veya hayvanın dışkısının bulaştığı materyallerin tüketilmesi yoluyla taşınmaktadır. Parazitlerin sık görülen çeşitleri: Giardiaduodenalis, Cryptosporidiumparvum, Cyclosporacayetanensis, Toxoplasmagondii, Trichinellaspiralis, Taeniasaginata (sığır tenyası), ve Taeniasolium (domuz tenyası) dır. 9

172 1.4. Besinlerin Hazırlama İlkeleri Hazırlamada Uyulması Gereken İlkeler Besinlerin mikroorganizmalarla kirlenmesi, genellikle hazırlama aşamasında olmaktadır. Kirlenmeyi önlemek için hazırlama sırasındaki işlemler yapılırken hijyen kurallarına dikkat edilmeli ve temiz ortamlar sağlanmalıdır. Tüm hazırlama aşamalarında, hazırlamada görevli kişilerin kişisel hijyeni sağlanmalıdır. Hazırlamada kullanılan tüm araç- gereçlerin özellikle et tahtaları, kıyma makinesi evyelerin ve yüzeylerin temizlik ve hijyeni sağlanmalıdır. Çiğ yenecek sebze ve meyveler, pişirilecek sebzeler, kuru meyveler, temizlenmiş ve pişmeye hazır tavuk, balık, parça etler ve yumurta iyice yıkanmalıdır. Besinlerin temizliğinde deterjan, çamaşır suyu vb. temizlik maddeleri kesinlikle kullanılmamalıdır. Sebze ve meyveler toz, topraktan arındırmak için bir süre su dolu küvetlerde bekletildikten sonra bol, ılık suda birkaç kez yıkanmalıdır. Daha sonra sebze dezenfektan maddesi katılmış su ( 5 litreye 1 tablet ) içinde 5 dakika bekletilmelidir. Eğer dezenfektan madde kullanılmıyor ise tuzlu veya sirkeli suda 20 dakika bekletilir. Tuz 1lt. suya bir yemek kaşığı, sirke 1lt. suya yarım çay bardağı olarak katılır. Dezenfekte edilen sebze ve meyveler durulama işlemi yapılmadan, süzülür. Çapraz bulaşmayı (çiğ besinlerdeki hastalık yapıcı mikroorganizmaların kirli araç ve gereçlerle pişmiş yiyeceklere bulaşması ) önlemek için çiğ ve pişmiş besinler ayrı tezgâh ve bölümlerde hazırlanmalıdır. Et, balık, tavuk ile sebzeler için ayrı mekân, tezgâh, tahta ve bıçaklar kullanılmalıdır. Karışıklığı önlemek için her bölümde kullanılan araçlar ve tezgâhların renkli kodlama sistemi ile birbirinden ayırt edilmesi sağlanmalıdır. Kırmızı renkli araçlar Yeşil renkli araçlar Mavi renkli araçlar Kahverengi araçlar Beyaz renkli araçlar Çiğ et ve tavuk eti Meyve ve sebzeler Çiğ balık Pişmiş etler Süt ve ürünleri Hazırlanan besinler hemen işleme sokulmalı, eğer işlenmeyecekse 50 C nin altındaki ısılarda bekletilmelidir. 10

173 Dondurulmuş besinler kullanılıyorsa çözdürme işlemi C de soğuk depolarda veya mikrodalga fırınlarda yapılmalı, çözünmüş besinler bekletilmeden kullanılmalıdır. Kesinlikle çözünen besinler yeniden dondurulmamalıdır. Konserve kutuları açılmadan önce üstleri yıkanmalıdır. Bombe yapmış, açıldığında olağan dışı köpüklenme ve kokusu olan konserveler kullanılmamalıdır. Herhangi bir nedenle yerle temas etmiş yiyecekle derhal atılmalıdır. Pişmiş yiyecekleri hazırlarken eldiven kullanılmalıdır Pişirilmede Uyulması Gereken İlkeler Yiyecekler iyi pişirilmeli ve ızgara, yağda pişirilen yiyeceklerde iç ısısının malzemeleri iyi pişirilmeli, pişme işlemi sırasında özellikle ızgara, yağda kızartılan yiyeceklerde iç ısı 74 0 C yi bulmalıdır. Yiyeceklerin iç ısısını ölçmek için et ve yemek termometreleri kullanılmalıdır. Daha önce pişirilmiş bir yiyecek ısıtılacaksa, iç ısının 74 0C ye ulaşması için ısıtmada kullanılan aracın ısısı en az 82 0C olmalıdır. Donmuş yiyecekler, donmuş haldeyken pişme süresi üçte bir oranında artırılarak pişirilmelidir. Pişme sırasında tat bakmak için kullanılan çatal, kaşık gibi araçlar yıkanmadan tekrara kullanılmamalıdır. Çiğ Besinleri Pişmiş Yiyeceklerden Uzak Tutun! Soğutmada Uyulması Gereken İlkeler Pişmiş yiyecekler tehlikeli ısı noktalarında asla 2 saatten fazla bekletilmemelidir. Pişmiş yiyecekler sıcak servis edilecekse sıcak tutma ve ısıtma derecesi C arasında, soğuk servise çıkacaksa soğuk tutma derecesi 5 0C nin altında olmalıdır. Soğuk servis edilecek veya daha sonra kullanılmak üzere depolanacak sıcak yemeklerin 30 dakika içinde 100C kadar soğutulması ve bekletilmeden soğu depolara yerleştirilmesi gerekir. Yemekleri hızlı soğutmada çeşitli yöntemler kullanılır. Soğutma derinliği az olan kaplarda ve küçük kaplarda yapılabilir. Soğutma ve bekletme sırasında yiyecekler ağzı kapalı kaplarda tutulmalıdır. Sıcak tutulacak yemekler için benmari kullanımdan önce ısıtılmalı ve yüksek sıcaklıkta ( C ) çalıştırılmalıdır. Benmarilerde bekletilen yiyeceğin ısısı 60 0C i geçmemesi gerekir. Pişirilen hızlı- hazır türü yiyecekler hemen soğutulup, 0-3 0C arasında en fazla 5 gün bekletilmelidir. Soğutulan yemekler tekrar ısıtılacaksa, sıcaklığın 2 saat içinde 75 0C ye ulaşması sağlanmalıdır. 11

174 Isıtılan yemekler hemen tüketilmeli ve tekrar soğutulup saklanmamalıdır. Merkezi bir mutfakta pişen yemeklerin başka birimlere taşınma sırasında sıcak yemeklerin 60 0C nin üstünde, soğuk yemeklerin 5 0C nin altında dağıtımına dikkat edilmelidir Servise Hazırlama ve Serviste Uyulması Gereken İlkeler Pişmiş yiyeceklerin hazırlanması ve servisi sırasında çıplak elle hiçbir besine dokunulmamalı, maşa ve eldiven kullanılmalıdır. Eldivenlerin delinmesi, yırtılması durumunda yenisi ile değiştirilmelidir. Servis sırasında yiyecekle temas eden tüm araçlar ve yüzeylerin temizliği kontrol edilmelidir. Yemekler sıcaklık ilkesine uygun servis edilmelidir. Kuver açarken, kuver araçlarını ve dolu yemek tabaklarını taşırken ağıza, yiyeceğe ve içeceğe temas eden yüzeylere dokunmaktan kaçınılmalıdır. Kuver takımları temiz bir peçete içinde, tepside veya servis tabağı ile taşınmalıdır. Resim 6 deki gibi bardaklar, fincanlar kulplarından veya tabanlarından, çatal, kaşık vb. saplarından, tabaklar başparmak tabak içine girmeyecek şekilde tutulmalıdır. Yere düşen hiçbir malzeme tekrar servis masasına konulmamalıdır. Yiyecek ve içecek servisi yaparken hapşırma, öksürme ve konuşmaktan kaçınılmalıdır. Konuk tabağından artan yemekler, içecekler, başka bir kişiye servis edilmemelidir. Yemekleri sıcak tutmak amacı ile kullanılan reşoların, elektrikli ısıtıcıların ısı kontrolü yapılmalı, uzun süre içinde kalan yiyecekler servis edilmemelidir. ( 65 0C de en fazla 3 saat tutulmalı ) Salata barlarda özellikle sıcak havalarda bazı soslar kolay bozulacağından soğutma sisteminin çalıştırılmasına dikkat edilmelidir. Isı servis süresince 10 0C nin altında olmalıdır. Soğuk tezgâh ve salata bar olmayan yerlerde yiyecekler servise en erken yarım saat önce çıkarılmalıdır. Servis alanında beklemede olan tüm yiyeceklerin üzeri daima örtülü olmalıdır. Servant ve servis arabalarında yiyecekler fazla bekletilmeden servis edilmelidir. Menajlar (tuzluk, biberlik, sirkelik vb.) yağlandığında veya lekelendiğinde hemen değiştirilmelidir. Dolu kül tabakları boş olan onun üzerine kapatılarak değiştirilmeli, küllerin çevreye yayılması önlenmelidir. 12

175 Depolamada Uyulması Gereken İlkeler Isı takibi için termometre bulunmalı. Bütün bölümler birbirinden ayrı olmalı. Temizlik malzemesi ve deterjanlar ayrı bölümde saklanmalı. Depolarda nem, yosunlanma, koku, toz olmamalı. Etler kancalara asılı saklanmalı. Bütün bölümlerde ilk giren son çıkar ilkesine uyulmalı. Bütün gıdalar belli zamanlarda elden geçirilmeli. Tüm bölümlerdeki raflar paslanmaz çelikten ve kolay temizlenebilir şekilde yapılmalı. Tüm bölümler kolay temizlenen su geçirmez malzemeden yapılmalı. 13

176 UYGULAMA FAALİYETLERİ Genel sanitasyon kuralları ve yiyeceklerin bozulmasını önlemek için yapılması gerekenleri talimat şeklinde hazırlayınız. İşlem Basamakları Sanitasyon kurallarını Uygulayınız. Çalışma sırasında uygulanması gereken sanitasyon kurallarını listeleyiniz ve uyarı kartları hazırlayınız. Öneriler Sanitasyon kurallarını her zaman hatırlayarak, ve meslek hayatınızda uygulamaya dönüştürebilirsiniz. Atölye ve iş ortamında, çalışma sırasında sanitasyon açısından sakıncalı olan davranışları liste halinde yazabilirsiniz. Listeyi hazırlarken tablolarınızdan ve bilgi yapraklarınızdan yararlanabilirsiniz Yanlarına sakınma nedenlerini sıralayabilirsiniz. Bu davranışları önlemek için önerilerinizi sıralayabilirsiniz. Yaptığınız çalışmayı içeren bir tablo hazırlayabilirsiniz Çevrenizdeki yiyecek- içecek üretimi ve servisi yapan işletme yöneticilerinin görüşünü alabilirsiniz. Oluşturduğunuz tabloyu sınıfta sunabilirsiniz. Sınıfınızın veya atölyenizin dikkat çekecek bir yerine asınız. Dosyalayarak saklayabilirsiniz. Listelediğiniz kurallar doğrultusunda uyarı kartları veya yazıları hazırlayabilirsiniz. Hazırladığınız kartları atölye veya iş yerinizde dikkat çekecek yerlere asabilirsiniz. Uyarılarınız doğrultusunda çalışabilirsiniz. Arkadaşlarınızın çalışmalarını gözleyebilirsiniz. Sakıncalı davranan arkadaşlarınızı uyarabilirsiniz. Yiyeceklerde görülen bozulmaları önleyici tedbirleri alınız. Uygun iş giysinizi giyiniz. Ayakkabı temizliğine dikkat edebilirsiniz. Besinleri bozulma durumlarına göre gruplandırabilirsiniz. Yanlarına bozulma nedenlerini ve önleme yollarını 14

177 liste halinde yazabilirsiniz. Hazırladığınız çalışmayı tabloya dönüştürebilirsiniz. Sınıfınızın veya atölyenizin dikkat çekecek bir yerine asınız. Dosyalayarak saklayabilirsiniz. 15

178 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki seçeneklerden doğru olanını işaretleyiniz. 1. Sağlık ve temizlik kuralları bilgisini içeren hekimlik dalı hangisidir? A) Temizlik B) Sanitasyon C) Dezenfeksiyon D) Hijyen 2. Yiyecek üretimi ve servisinde çalışan kişilerin portör kontrolü ne kadar sıklıkla yapılmalıdır? A) İki yılda bir B) Yılda bir kez C) 3-6 ayda bir D) Her ay 3. Aşağıda yapılan işlerin hangisinde mutlaka eldivenle çalışmak gerekir? A) Çiğ yiyecekleri hazırlarken B) Yaralı elle hamur yoğurma C) Servis tabaklarını taşıma sırasında D) Kuver hazırlama sırasında 4. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi personelden yiyeceklere bulaşan hastalık etkenidir? A) Yiyeceklerin uygun ısıda depolanmaması B) Yiyecek üretimi ve servis alanlarında yemek yeme C) Satın alınan yiyeceklerin kalitesinin düşük olması D) Çalışılan alanlarda evcil hayvan beslenmesi 5. Ambalajlı yiyecekleri satın alırken aşağıdakilerden hangisine en az dikkat edersiniz? A) Marka veya satın alınan yer. B) Ambalajın sağlam ve yırtık olmamasına C) Ambalajda etiket bilgilerinin açıklayıcı olmasına D) Ambalajın boyutu ve renklerine 6. Aşağıdaki besinlerin hangisi soğuk depoda saklanmalıdır? A) Sebze ve meyveler B) Konserve gıdalar C) Kuru baklagiller D) Tahıllar 16

179 7. Aşağıdakilerden hangisi kısa süreli depolama için uygun ısı değildir? A) Kümes hayvanları etleri 4-7 Oc B) Patates, soğan 10 oc C) Yumurta 4-7 oc D) Büyük parça etler 0-2 oc 8. Yiyeceklerdeki proteinin parçalanması ve kükürtlü bileşiklerin oluşması sonucunda görülen bozulma aşağıdaki terimlerden hangisidir? A) Çürüme B) Küflenme C) Kokuşma D) Ekşime 9. Sebzeleri hazırlama sırasında hangi işlem kirlenmeye neden olur? A) Sebzeleri bol suda yıkama B) Yıkanan sebzeleri dezenfektanlı su içinde bekletme C) Yıkanan sebzeleri, yıkanmamış olanlardan ayırma D) Sebze doğramada et tahtası ve bıçağını kullanma 10. Sebzeleri dezenfekte etmede hangi madde kullanılmaz? A) Sebze dezenfektan maddesi B) Çamaşır suyu C) Tuz D) Sirke 11. Izgarada pişirilen etin iç ısısı kaç derece olmalıdır? A) 25 0 C B) 50 C) 74 0 C D) C 12. Yiyecekleri soğutma ve bekletme aşamalarında dikkate alınması gereken tehlikeli ısı bölgesi hangisidir? A) C B) C C) C D) C 17

180 13. Yiyecekler tehlikeli ısı bölgelerinde en fazla ne kadar süre bekletilmelidir? A) 1-2 saat B) 4-6 saat C) 6-8 saat D) 24 saat 14. Dondurulmuş besinlerin çözdürülmesinde hangi işlem doğrudur? A) Oda ısısında kendi haline bırakarak çözdürme B) C de soğuk depolarda çözdürme C) Radyatör gibi sıcak zemin üzerine koyarak çözdürme D) Sıcak su içinde tutarak çözdürme 15. Yiyecek- içecek servisi sırasında yapılan hatalı davranış hangisidir? A) Servis takımlarını peçete içinde ve tabakla taşıma B) Servis sırasında daima maşa kullanma C) Konuk tabağından artan yiyecekleri kullanmadan çöpe atma D) Kirli takımları servis sonuna kadar servant ta bekletme DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise Uygulamalı Test e geçiniz. 18

181 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Mutfakta hijyen ve sanitasyon kurallarını uygulayarak güvenli çalışma ortamı hazırlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Grup çalışması yaparak, çevrenizde bulunan pastane, lokanta veya otel mutfaklarında ve servis alanlarında ortam temizliğinde kullanılan araç ve gereçleri araştırınız. 2. ÇALIŞMA ORTAMI HİJYENİ Yiyecek ve içecek üretimi ve servisinde personel temizliği, davranışları, yapılan işlemler kadar işin yürütüldüğü alanların, kullanılan araç ve gereçlerin temizliği de önemlidir. Çalışma ortamı hijyeni, ortamda bulunması istenmeyen kirlilik öğesi maddelerin ve mikroorganizmaların fiziksel ve kimyasal yolla yok edilmesi, herhangi bir şekilde ( fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik ) olabilecek kirlenmeye karşı önlemlerin alınmasını ifade eder Çalışma Ortamında Aranan Fiziksel Özellikler ve İş Verimine Etkileri Personelin temiz, hijyenik, kaliteli ve verimli çalışabilmesi iyi planlanmış bir iş ortamı ile gerçekleşir. Fiziksel koşulları uygun olmayan mutfak ve servis alanlarında çalışmak, üretilen işin kalitesini etkileyeceği gibi iş yerinde birçok kazaların olmasına yol açarak çalışanın sağlığına da zarar verebilecektir. Çalışma alanlarının iyi tasarlanması, çalışanların yorulmasını, zorlanmasını engelleyerek, çalışma isteklerini ve iş verimlerini arttırır. Bu nedenle yiyecek üretimi ve servisi ile ilgili hizmet verecek işletmelerin bilimsel yöntemler kullanarak üretim ve servis alanlarını tasarlamaları gerekir. 19

182 Sonradan yapılacak düzeltme ve değişiklikler hem pahalı ve daha az etkili olacak hem de hizmet sektörü için önemli olan zaman kaybına yol açacaktır Aydınlatma İşyerinde her türlü işlemin kusursuz olabilmesi ve göz sağlığının korunması iyi bir aydınlatma sistemi ile gerçekleşir. İyi bir aydınlatma; Mutfağın araç- gereç temizliğini sağlar. Yiyecek maddelerinin kalite ve yabancı madde kontrolünü kolaylaştırır. Yiyeceklerin hazırlanması, pişirilmesi, süslenmesi ve servisinin başarılı bir şekilde yapılmasını sağlar. Personelin fiziksel ve zihinsel zorlanmadan, sinirlenmeden iş yapmasını, hızlı ve rahat çalışmasını sağlar. İş kazalarını önler. Aydınlatma, doğal ve yapay olmak üzere iki şekilde yapılır. Doğal aydınlatmada gün ışığından yararlanılır. İyi bir aydınlatma sisteminde dikkate alınması gereken noktalar aşağıda verilmiştir. Doğal aydınlatmada gün ışığından iyi yararlanabilmek için yeteri genişlikte ve sayıda pencerenin yapılmış olması gerekir. Standartlara göre pencere alanı zeminin 1/ 5 i kadardır. Yapay aydınlatmada ışık kaynağı yeterli güçte olmalı, metre kareye 20 watt olacak şekilde, dikkat isteyen işlerin yapıldığı alanlarda (ocak, musluk başlarında ) metre kareye 50 watt düşecek şekilde olmalıdır. Işık kaynağı çalışanların veya mutfak araçlarının gölgelerinin yapılan işin üzerine düşmeyecek şekilde olmalıdır. Işık göze doğrudan gelecek şekilde olmamalıdır. Işık parlaklığı ve şiddetindeki değişimleri önlemek için ampullerin üzeri buzlu camla kapatılmalıdır. Her çalışma ünitesi için ayrı bir ışıklandırma ve ışık düğmesi konulmalı, düğme ışık ayarlı olmalıdır. Ayrıca mutfak ve servis yeri girişinde tüm bölümlerin ışıklarını kontrol edebilen bir ana düğmenin de yer alması gerekir. Haşerelerin kolayca üreyebileceği köşe, dip kısımlar gibi ölü noktaların görülmesini sağlayacak şekilde aydınlatma tasarlanmalıdır. Güvenlik açısından elektrik tellerinin duvar içerisinden geçirilmesi, dışarıda olan herhangi bir telinde izole edilmesi gerekir. Aydınlatma tesisatı sık aralıklarla kontrol edilmeli, bakım ve onarımı yapılmalı, ömrü azalan ampuller değiştirilmelidir Havalandırma 20

183 Özellikle mutfak için çok önemlidir. Mutfak havası, kaynayan yemekler, kızan ızgaralar, yağlar ve yanan ocaklardan kaynaklanan buhar, is ve duman nedeniyle aşırı ısınarak, ağırlaşır. Mutfağın bu kirli, nemli havasını ve istenmeyen kokuyu gidermek için iyi bir havalandırma tesisatı gereklidir. Havalandırmanın iyi olması çalışanların terlemesini de önleyeceğinden hijyenin sağlanmasını kolaylaştıracaktır. Mutfakta havalandırma pencereler, ocakların üzerine konan davlumbazlarla, aspiratör gibi fanlarla yapılmaktadır. İyi bir havalandırma için şunlar sağlanmalıdır. Pişirme bölümlerinde yer alan davlumbazların iç kısımlarında filtre olmalıdır. Filtre yağ asitlerinin bacaya girmesini ve bacanın kirlenerek alevlenmesi riskini azaltır. Davlumbazları yerleştirirken yerden yüksekliğinin 1.90 m2, ocak alanından taşan kısımların 20 cm kadar olmasına dikkat edilmelidir. Mutfakta dışarı atılan kirli hava 1 m3, içeri giren temiz hava 0.80 m3 olmalıdır. Daima dışarı çıkan kirli hava içeri girenden fazla olmalıdır. Havalandırma için fanlarda kullanılabilir. Bunun için sıcak, kirli havayı dışarı atan ve serin, temiz havayı içeri alan iki ayrı fandan yararlanılır. Bu fanlar davlumbaz içerisine ve pencerelere yerleştirilir. Doğal havalandırma için pencerelerin, böcek, sinek vb. girmesini önlemek amacı ile telle kapatılması, yiyecek üretimi olan alanlardaki pencerelerde tül, perde olmaması haşereler ve mikroorganizmalar tarafından kirlenmeyi önleyecektir. Havalandırma sonucunda mutfakta nem oranı % 10 dan az, % 70 den fazla olmamalıdır. 21

184 Isıtma Çalışma alanlarında çalışanların terlememesi ve rahat çalışması için daima oda ısısı sağlanmalıdır. Yazın ısı 18 0 C den fazla, kışın 22 0 C nin altına düşmemelidir. Mutfakta çalışma alanlarında ısı farklılık gösterir Zemin ve duvar Mutfak ve servis alanlarında zeminin yapıldığı malzeme ve özellikleri hijyenin sağlanabilmesinde önemlidir. Temizliği zor olan, pürüzlü, çatlak bir zemin kir ve mikroorganizmaları fazlasıyla barındırarak ortam hijyeninin sağlanmasında engel olacaktır. İyi bir hijyen için zeminde dikkat edilecek noktalar şu şekilde sıralanabilir. Çalışma alanı zemininde kolay temizlenebilen, dayanıklı, kaymayan, yüzeyi düzgün, emici olmayan, birleşme yerlerinde kesinti, çatlak ve boşluklar bulunmayan özellikte malzeme kullanılmalıdır Mutfak zemininde eğimin su birikintilerine yol açmayacak şekilde, su giderine doğru verilmesi gerekir. Mutfak zemininde yeterli sayıda ve genişlikte ızgaralı su giderleri olmalıdır. Özellikle depo girişleri, buharlı kazan, devirmeli tencere, patates soyma makinesi gibi donanım önünde, çöp odalarında ızgaralı su giderleri yapılmalıdır. Mutfak zemini her kirlendikçe temizlenmeli, daima kuru bırakılmalıdır. Izgaralar sürekli temizlenmeli ve haşerelerin ürememesi için her zaman kapalı olmalıdır. Çalışma alanı duvarlarının özellikleri olması gerekir. Bunlar şunlardır: Düz, kolay temizlenebilir, fazla toz tutmayan malzemeden yapılmalıdır. Duvarlarda girinti, çıkıntı ve çatlaklar bulunmamalıdır. Kir birikiminin olmaması ve kolay temizlenebilmesi için duvarla tavanın birleştiği yerler kavisli olmalıdır. Mutfak duvarları kolay temizlendiği ve dayanıklı olduğu için fayans olmalıdır. Duvarın tamamı veya yerden 2 m2 yüksekliğinde fayans kaplanmalıdır. Mutfak duvar renginin ışığı daha iyi yansıtması nedeniyle açık ve düz renk olması tercih edilir. Sarı, kırmızı gibi canlı renkler tehlikeli bölgelerde uyarı amacıyla kullanılabilir. Mutfak duvarları için uygun yükseklik 4-5 m kadardır. Koku, sıcaklık ve duman olması nedeni ile pişirme alanlarında duvar yüksekliği daha fazladır. Soğuk oda ve kasaphanede bu yükseklik azaltılabilir. Birbirine bağlantılı olan hazırlama, pişirme bölümleri arasındaki duvarların yüksekliği 1.20 cm civarında tutulmaktadır. Mutfak duvarlarında çatlama, kırık olmaması için arabaların geçtiği yer hizasında ve köşelerde metal ya da plastik şeritle kaplanma yapılmalıdır. 22

185 Mutfak ve servis alanında tavanın kirli, kabarmış, çatlak olmamasına ve yiyeceğe toz düşmeyecek şekilde olmasına dikkat edilmelidir Mutfak Ortamında Uyulması Gereken Hijyen Sanitasyon İlkeleri Mutfakta çalışma sırasında aşağıdaki hijyen ve sanitasyon ilkeler uygulanmalıdır. Tüm mutfak çalışanları kendi çalışma alanlarının temizliğini sağlamalıdır. Özellikle yiyeceklere direk teması olan araçlar çok iyi temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Bakterilerin ve haşerelerin gelişmesine neden olabilecek toz, atık ya da kirlerin birikmesi önlenmelidir. Tüm alanlarda, araç- gereç temizliğinde şu sıra izlenmelidir: Kir ve kalıntıların sıyrılması ( fırça ve sünger yardımı ile ), Sıcak sudan geçirme, Sabun veya deterjanla yıkama veya silme, Deterjan kalıntısını gidermek için çok iyi durulama, Dezenfeksiyon ( Isı veya kimyasal madde ile ), Kurutma ( Sıcak hava püskürterek ), Mutfak çalışma alanlarının temizlenmesinde enerji denklemi dikkate alınmalıdır. Mutfak zeminine, tezgâh üstüne dökülen her malzeme hemen temizlenmelidir. Mutfakta kapılar kendiliğinden kapanır cinsten olmalı ve kolay temizlenmelidir. Kullanılan araç- gereçler asla kirli kaldırılmamalıdır. Mutfakta fiziksel ve mikrobiyolojik kirlenmeyi önlemek için cam ve tahta hiçbir araç, tezgâh kullanılmamalıdır. Büyük araçlar zemin temizliğinin kolay olması için yerden yüksek ve duvara biraz uzak yerleştirilmelidir. Mutfak dolap, depo içleri düzenli ve temiz olmalı, içerisinde haşere oluşumu önlenmelidir. Depo kapıları açık bırakılmamalıdır. Görevli kişi haricinde kimse girmemelidir. Temizlik araçları, deterjan ve dezenfektan maddeler kullanım talimatlarına uygun kullanılmalıdır. Zemin temizliğinde kullanılan araçlar, tezgah, masa gibi yüzeylerin temizliğinde kullanılmamalıdır. Mutfakta kullanılan temizlik araçlarında da renkli kodlama sistemi kullanılmalıdır. Ortam temizliğinde kullanılan araç ve gereçler üretim alanlarında olmamalı, iş bittiğinde hemen kaldırılmalıdır. 23

186 Temizlik araçları kullanıldıktan sonra temizlenmeli, kolay kurumaları sağlanacak şekilde uygun yerde saklanmalıdır. Yiyecekler ile temizlik malzemeleri, petrol ürünleri aynı yerlerde kesinlikle depolanmamalıdır. Mutfakta her kişiye bir tuvalet düşecek şekilde planlama yapılmalı, yiyecek üretimi ve depolama alanlarından uzakta ve daima temiz tutulmalıdır. Üretim ve depolama alanlarında fazla çöp biriktirilmemeli, sürekli çöp kontrolü yapılmalıdır. Mutfak içerisinde servis kısmının olması durumunda servis alanında uyulması gereken sanitasyon ilkeleri şunlardır: Servis yapılan alanın zemini temiz ve kuru olmalıdır. Servis personeli sorumlu olduğu temizlik işlerini en iyi şekilde ve zamanında yapmalıdır. Yiyecek içecek servisinde kullanılan tüm dokuma malzemeleri ( masa örtüsü, peçete vb. ) açık renkli, temiz ve ütülü olmalıdır. Masa örtüsü, peçete vb. malzemeler, servis araçları amaç dışı kullanılmamalıdır. Bütün servis Araçları temiz ve parlak olmalıdır. Tozlu araç ve gereçler sadece silinerek kullanılmamalı, kirliliğinden şüphelenilen her araç yıkanmalıdır. Servis alanındaki tüm mobilyaların tozları servis öncesi alınmalıdır. Servantlar düzenli ve temiz tutulmalı. Servis araçları kirlenmeleri önlenecek şekilde yerleştirilmelidir. Bardaklar ağzı aşağı gelecek biçimde, kaşık, çatal vb. çekmecelerde sapları açılan yönde olacak şekilde olmalıdır. Servis araç- gereçlerin silinmesinde kullanılan bezler temiz olmalıdır. Hijyen açısından silme ve parlatma bezlerinin bir kullanımlık steril kağıt bez ya da havlu olması gerekir. Kullanılmış peçeteler tekrar kullanıma sokulmamalıdır. Servis araçlarının temizliğinde kullanılmamalıdır. Tüm örtü ve yaygılar el ile temasın en az olduğu teknikle serilmelidir. Masalar servise hazırlandıktan sonra tozlanmaya yol açacak herhangi bir iş yapılmamalıdır. Servis sırasında kırık araç- gereç kullanılmamalıdır. Zemin temizliğinde sandalyeler örtülü masa üzerine konulmamalıdır. 24

187 2.3. Çalışma Ortamı Temizliği Planlanması Etkin bir temizlik programı için yapılacak temizlik işlerinin yapılma sıklığının öncelikle planlaması gerekir. Bu planlama sırasında araç- gereç ve çalışma yüzeylerinin yiyeceklere olan teması ve kirlenme sıklığı göz önüne alınmalıdır. Yüksek riskli gruplar (yiyecekle direk teması olanlar) her gün veya her iş bitiminde temizlenmesi gerekirken, düşük risk yaratan (yiyecekle direk teması olmayan) yüzey ve araçlar periyodik olarak temizlenir. Mutfakta Günlük temizlikler aşağıdaki yüzey ve araçlar kullanımdan sonra hemen temizlenmelidir: Çalışma tezgahları, Et kütüğü ve tahtası, Hazırlama ve pişirme esnasında kullanılan her türlü araç gereçler Hazırlama tahtaları, bıçaklar, karıştırma araçları, tabaklar vb. Pişirmede kullanılan ızgaralar, fırınlar, ocaklar, Mutfak zemini, gider ızgaraları, Depo giriş ve çıkışları, Mutfak eviyeleri, bulaşık yıkama alanları, Taşıma arabaları, Tuvaletler, personel odaları, Çöp kovaları, Dondurma makinesi Periyodik Temizlikler Mutfak duvarları, kapı ve camlar Mutfak içi raflar ve dolap içleri Buzdolabı, soğuk ve kuru depolar Büyük pişirme araçları, fırınlar Davlumbaz, fanlar, drenaj Aydınlatma tesisatı Çöp odaları v.b Su tesisatı 25

188 Temizlenecek Alanlar ve Araçlar Çalışma tezgahları Mutfak zemini Temizleme sıklığı G H A Temizlik metotları İş bittikten sonra fırça veya süngerle ovularak temizlenir, durulanır. İş bitiminde dezenfekte edilir ve sıcak hava ile kurutulur. Saplı yer temizleyicilerle fırçalanarak dezenfekte maddelerle yıkanır, durulanır, kurutulur. Hazırlama araç ve gereçleri (bıçaklar, tahta vb.) Karıştırma araçları v.b diğer el aletleri Pişirme araçları (ızgara, fırın,fritöz vb.) Mutfak içi raflar, depolar, kapı Çöp kutuları Ayna ve camlar Buzdolabı Soğuk ve kuru depolar,temizlik malzeme dolabı Davlumbaz ve fanlar Kirleri akıtılır, sıcak deterjanlı su ile yıkanır, durulanır, dezenfektan solüsyon içinde ( 5-10 dakika ) bekletilir ve sıcak hava ile kurutulur. Haftalık temizlikte yüzeyleri, fırın içleri, parça ve aksamları ayrıntılı bir şekilde ovularak temizlenir. Günlük tozları alınır. Haftalık dezenfektanlı ve sodalı su ile yıkanır, kurulanır. Dezenfektanlı su ile yıkanır, kurutulur. Cam silicilerle silinir, kurulanır. Dezenfektanlı ve sodalı su ile silinir, Depoların zeminleri yıkanır. 15 günde bir veya aylık depo rafları temizlenir ve düzenlenir. Dezenfektanlı ve deterjanlı su ile ovularak silinir, sodalı su ile durulanır, kurutulur. Tablo 1. Mutfakta yapılacak temizlik işlemleri ve uygulanacak metotlar Servis Alanında Günlük Temizlik: Servis alanlarının temiz görünmesi işletmenin imajı açısından önemlidir. Yemek salonları, barlar her zaman servise hazır olmalıdır. Servis salonlarının havalandırılması Servis alanları zemin temizliği Halıların süpürülmesi Açık alanların silinmesi 26

189 Servis alanındaki mobilyaların tozlarının alınması Masa üstü ve ayaklarının silinmesi Sandalyelerin silinmesi Servant vb. tozlarının alınması Pencere içlerinin tozlarının alınması Servis arabalarının temizliği ve parlatılması Salata barın temizlenmesi Servis araç ve gereçlerinin temizlenmesi, parlatılması Kirli masa örtüsü ve peçetelerin değiştirilmesi Menajların temizliği Benmari, reşoların bakım ve temizliğinin yapılması Çöplerin atılması Yukarıda belirtilen işler servis öncesi yapılmalı, servis sonrası kirlenen alan ve araçlar temiz bırakılmalıdır. Eğer sabah servisi varsa salon temizliği akşamdan yapılmalıdır. Yemek artıkları lekelerinin bulunduğu yerler hemen silinmeli ve temizlenmelidir. Periyodik Temizlik Haftalık yapılan temizlikler; Camların, kapıların silinmesi Zemin cilalama( yumuşak ) Servant vb. dolap içlerinin temizliği Sandalye döşemelerinin silinmesi Servis arabalarını metal temizliği Mobilyaların cilalanması Menajların yıkanması ve iç malzemelerin değiştirilmesi 15 günde bir yapılan temizlikler Halıların yıkanması Tavan, duvar temizliği Havalandırma ve aydınlatma sistemlerinin temizliği Tüllerin yıkanması Yılda 2-3 kez yapılan temizlikler 27

190 Perdelerin yıkanması Yılda 1 kez yapılan temizlikler Alanın boyanması 2.4. Mutfakta Hijyende Kullanılan Araç ve Gereçler Mutfak hijyeninde kullanılan araçlar Tezgâh temizliğinde kullanılan araçlar; Süngerler: Gözenekli, su emme özelliği olan esnek araçlardır. Islak zeminlerin temizliğinde bezin yaptığı işi yapar. Yeşil, mavi ve beyaz olmak üzere üç tiptir. Yeşil ve mavi mutfaktaki yüzeylerde kullanılır Kullanım sonrası yıkanmalı ve kuru bırakılmalıdır. Temizlik Bezleri: Çok çeşitli kumaş ve malzemelerden yapılmaktadır. Son zamanlarda atılabilir, çok amaçlı kullanımı olan rulo kâğıt temizlik bezleri, temizliği kolay mikro fiber, mikro elyaf temizlik bezleri kullanılmaktadır. Toz bezleri, suyu emebilen, toz bırakmayan, kolay temizlenen malzemeden yapılmış olmalıdır. Kullanılan temizlik bezleri yıkandıktan sonra dezenfekte edilmeli ve kirlenmeyecek şekilde kurutulmalıdır. Her alanda kullanılan toz bezlerinin renkleri farklı olmalıdır. Fırça ve Teller: Tezgâhlar üzerinde zor lekeleri çıkarmak için yumuşak fırça veya çizmeyen teller kullanılır. Eldivenler: Özellikle dezenfektan maddelerle çalışırken giyilmelidir. Her alanda kullanılan eldiven renkleri farklı olmalıdır. Mutfak bez, sünger ve fırçaları vb. kirli ve ıslak olduklarında bir kaç saat içinde milyonlarca bakterinin büyümesini sağlayabilirler. Bu nedenle mümkünse temizleme amaçlı kâğıt havluların kullanımı tercih edilmelidir. Zemin Temizliğinde Kullanılan Araçlar; Hasır veya plastik fırçalar: Uzun saplı olanlar yer temizliğinde kullanılır. Beton, mermer, seramik yüzeylerin temizliğinde, ovularak yıkanmasında ve paspas yapımında kullanılır. Moplar; Pamuklu kalın lifleri olan püsküllü paspaslardır. Zemindeki kuru ve gevşek kirlerin alınmasında, köşe ve girintili yüzeylerin temizliğinde ıslak veya nemli olarak kullanılırlar. Düz veya yassı moplar toz almada tavan ve duvar temizliğinde kullanılır. Moplar ıslak bırakılmamalı, temizlik sonrası yıkanıp, kurutulmalıdır. Çift kovalı pres: Günlük temizliklerde ıslak veya nemli paspaslama işi için kullanılır. Çift kova ve döner pres sistemi ile kirli suyun bir kovada toplanmasını ve diğer taraftaki suyun temiz kalması sağlanır. 28

191 Lastikli Yer Silme Aleti: Beton, mozaik, mermer, seramik yerlerin temizliğinde fazla suların çekilerek, yüzeyin kurumasını kolaylaştıran araçlardır. Kullanıldıktan sonra yıkanmalı, lastikleri yıpranmış ise değiştirilmelidir. Temizlik kovaları: Plastik olanlar, temizlik ve kullanımı kolay olduğu için tercih edilir. Kullandıktan sonra sıcak dezenfektanlı su ile yıkanmalıdır. Faraş: Süpürülen çöp ve tozları toplamakta kullanılır. Temizliği kolay olduğu için plastik olanlar tercih edilir. Kullanırken veya bulundukları yerde sıcakla teması önlenmeli ve yıkanmış olarak bırakılmalıdır. Servis hijyeninde kullanılan araçlar; Temizlik Bezleri: Servis alanında nemli ya da kuru olarak, mobilyaların tozlarının alınmasında, cam silmede, servis arabalarının temizliğinde kullanılır. Tüy bırakmayan, kiri kolay akıtan malzemeden yapılmış, bezler kullanılmalıdır. Piyasada çeşitli amaçlar için üretilmiş, farklı özelliklerde temizlik bezleri bulunmaktadır. Cam, ayna silmede özel üretilmiş bezler, güderi kullanılır. Anti statik özellikli bezlerde toz almayı kolaylaştırmaktadır. Bardak Silme Bezleri: Bardaklar sadece bu iş için kullanılan bezlerle silinmelidir. Bardak silme bezleri, ince, suyu iyi emen ve tüy bırakmayan keten veya keten- pamuk karışımı malzemeden olmalıdır. Kalın bezler, masa örtüleri, eski çarşaflar kesinlikle bu amaç için kullanılmamalıdır. Takım Silme Bezleri: Toz bırakmayan, suyu iyi emen pamuklu kumaştan yapılmalıdır. Temizlik bezleri takım silmede kullanılmamalıdır. Elektrikli halı yıkama makinesi: Halıların süpürülmesi, şampuanlama, yıkama gibi kombine yer temizliği yapan makinelerdir. Makinelerin temizlikte verimli ve etkili olabilmeleri için halı üzerindeki lekelerin günü gününe temizlenmesi ve çok iyi süpürülmesi gerekir. Tozdan arındırılmış yüzeyde fırçalama pedi ile ovalama ve püskürtme yolu ile şampuan lama yapar, emme ucu ile kirli atık su ve köpük kirli su kazanında toplanır. Bu sistemle temizlik yapan makineler sayesinde zemin temizliğini tek kişi yapabilir. Mutfak hijyeninin sağlanmasında kullanılan gereçler: Temizlik araçları gözle görülen yabancı madde ve yiyecek artıklarını uzaklaştırmakta rol oynarken, kirlilik yapan maddelerin yok edilmesi ve mikroorganizmaların ortamdan arındırılması için deterjan ve dezenfektan maddeler gereklidir. Deterjanlar: Temizlik işlerinde kullanılan deterjanların taşıması gereken özellikler şu şekilde sıralanabilir. 29

192 Çalışılan ortamın ısı derecesinde çözünür olmalı. Araç ve ekipmanların yüzeylerinde aşındırıcı etkisi olmamalı. Deri ve gözlere karşı tahriş edici ve toksin etkisi olmamalı. Çalkalanma özelliği yüksek olmalı. Depolamaya uygun olmalı. Ekonomik olmalı. Deterjanlar kullanılırken şu noktalara dikkat etmek gerekir. Daima temiz ve sıcak su ile kullanılmalı. Deterjanlar dezenfektan maddelerle veya başka deterjanla karıştırılarak kullanılmamalı. Tarifede belirtilen miktarda kullanılmalı. Kullanırken veya kullanımdan sonra temiz ve güvenli bir yerde saklanmalıdır. Yıkama makinelerinde kullanılan deterjanlar, makine için üretilmiş olmalı elde yıkama maddeleri asla kullanılmamalı. 30

193 Deterjanlar Özellikler Kullanım bilgisi aa. İnorganik alkaliler Amonyaklı su Boraks Soda Karbonat Sodyum hidroksit (sudkostik Kalsiyum hidroksit Potasyum hidroksit Amonyum hidroksit Kuvvetli yüzey sıvı temizleyicilerdir. Yiyecekler hafif asidik özellikte olduğu için, kalıntılarını nötralize eder ve çözerler. Deri üzerinde tahriş etkileri yüksektir. Sudkostik en güçlü temizlik maddesidir. Çok iyi çözünür, Güçlü alkalilerle çalışırken eldiven kullanılmalıdır. Amonyaklı karışımlar fayans, seramik ve cam yüzeylerde kullanılır. ab. İnorganik asitler Kuvvetli asitler Tuzruhu Zayıf asitler Sirke asidi Sitrik asit Oksalik asit ac. Yüzey aktif maddeler Sabun Arap sabunu Sentetik deterjanlar ve diğer ürünler ad. Çöküntü engelleyici maddeler: İnorganikler Sodyumtripolifosfat( STTP ) Organikler bakteriyel etkisi yüksektir. Aşındırma etkileri fazla olduğu için gıda sektöründe pek fazla kullanılmaz. Çok seyreltilmiş olanlar bazı yüzey temizliklerinde kullanılabilir. Zayıf asitler dezenfektan olarak kullanılırlar. Suyun yüzey gerilimini azaltarak, temizlik için gereken ıslanmayı, temizlik maddesinin iç kısımlara temasını ve etkisini arttırırlar. Sert sularda sertliği arttıran Ca ve Mg gibi maddeleri bağlayarak, temizlenen madde üzerinde ve temizleme aracında tortu oluşturmalarını engellerler. En çok kullanılan STTP dir. Deterjanın gücünü arttırırlar. Kiri ve yağı kolay temizlerler, kireçleri sökerler. Tablo 2. Deterjan maddelerinin gruplandırılması Plastik, ahşap ve mermer yüzey temizliklerinde kullanılamaz. Tuvalet temizliğinde leke çıkarma, koku giderme ve mikroorganizmaları öldürmek amacı ile kullanılır. Alkali deterjanlarla karıştırılarak kullanılmamalıdır. Tozlu, yağlı, isli ortamların temizliğinde ve dezenfeksiyonunda kullanılan birçok temizlik maddesinin içinde yer alırlar. Kullanılan deterjanların yapısında bulunur. Dezenfektan: Mikroorganizmaları yok etmek amacıyla kullanılan maddelerdir. Bir dezenfektan maddesinde aranan özellikler şunlardır: Mikroorganizmaların özellikle bakteri ve küf sporlarına karşı hemen etkili olmalıdır. Organik maddelerin bulunduğu ortamlarda ve sert sularda etkinliğini sürdürmelidir. Ortamdaki başka maddelerle bileşik oluşturmamalıdır. Aşındırıcı olmamalı. Toksin özelliği olmamalı, göz ve deriyi tahriş etmemeli. Çevreye zarar vermemeli. Yiyecek konulan yerlerde kullanılanlar kokusuz ve renksiz olmalı. 31

194 Yüzeylerde kolayca durulanır olmalı. Kullanımı kolay olmalı. Dezenfektan maddeleri kullanırken aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir. Dezenfektanlı karışımlar önceden temizlenmiş yüzeye uygulanmalıdır. Açık bırakılmamalıdır, aksi taktirde etkileri azalır. Kullanılmış dezenfektanlı suya yenisi eklenmemelidir. Dezenfektan kullanılan yüzeyler iyice durulanmalıdır. Dezenfektan maddelerle çalışırken eldiven kullanılmalı. Çalışma ortamında yüzey hijyeni Ağaç Yüzeylerin Temizlenmesi: Ağaç yüzeyler mutfakta kullanılmaz. Servis alanlarında, lambri duvar, parke yer döşemesi ve mobilyalarda kullanılabilir. Tahta döşemeler, darbelerden etkilenerek tozu ve kiri kolay tutarlar. Sudan çabuk etkilenirler. Bu nedenle temizlikte fazla su kullanılmaz. Süpürme işleminden sonra sıcak sodalı, sabunlu su ile veya tahta döşeme şampuanı ile silinerek temizlenir. Silme işleminde paspasın su fazlalığı alınmalı ve hemen kurulanmalıdır. Cilalı parkelerde asit ve alkali maddeler yüzeye zarar verdikleri için kullanılmaz. Periyodik olarak cilalama işi yapılır. Cilalama, süpürme ve silme işleminden sonra yapılır, cila kuruyana kadar tozlanma olmaması için salon pencerelerinin kapalı, giriş ve çıkışların olmaması gerekir. Mobilyalar, tahta kaplı duvarlar her gün hafif nemli bir bezle silinir ve haftada veya on beş günde bir sprey mobilya cilası ile cilalanır ve yumuşak bir bezle parlatılır. Cila, mobilyaları darbelere ve tozlanmaya karşı koruyarak, onları güzel gösterir. Cam Yüzeylerin Temizlenmesi: Cam yüzeylerin temizliğinde iki temel yöntem kullanılır. Ayna, dolap kapağı gibi küçük yüzeylerde toz alındıktan sonra cam sil gibi cam temizleyici sıvı, köpük sprey veya doğal liflerden hazırlanmış cam bezleri ile silinir ve parlatılır. Pencere gibi geniş yüzeylerde öncelikle, cam silme deterjanı ile bir solüsyon hazırlanır. Pelüşlü cam sileceği yardımı ile camın üst sağ köşesinden başlayarak alta doğru deterjanlı suyla kaba kiri alınır. Temizlik bezi veya lastik ağızlı cam sileceği ile kurulanır. Pencere çerçevesi ve kenarları deterjanlı su ile silinir, durulanır ve kurulanır. Temiz toz bırakmayan bir bezle amonyak veya alkol içeren bir cam temizleyicisi kullanarak son bir silme işlemi yapılır ve parlatılır. Yüksek camlarda kazaya meydan vermemek için temizliği yapan kişilerin emniyet kemeri ve merdiven kullanması gerekir. Metal Yüzeylerin Temizlenmesi: Özellikle mutfakta temizliği kolay olması, leke ve kir tutmaması nedeni ile birçok araç, çalışma tezgâhları metaldir. Mutfakta metal yüzeyler iş bitiminden hemen sonra aşındırma özelliği az olan deterjanlı su ile silinir. Gerekmedikçe ovucu madde, sert sünger ve fırça kullanılmamalıdır. 32

195 Gıda ile temas etmeyen metal yüzeylerde silme işleminden sonra, dezenfektan bir madde uygulanır. 5 dakika bekletildikten sonra durulanıp, kurulanır. Temasın yoğun olduğu yüzeylerde C sıcaklığında deterjanlı su ile temizleme ve çok iyi durulama yapılır dakika dezenfektan uygulaması ve sıcak hava ile kurutma sonrası hijyen sağlanır. Servis alanlarında kapı tokmağı, sandalye ayağı gibi gıda teması olmayan yüzeylerde temizlik sonrası parlatmak amacı ile koal, sprey veya krem metal parlatıcılar kullanılabilir. Fayans Yüzeylerin Temizliği: Fayans, kilin pişirilmesi ve sırlanması ile yapılır. Temizliği kolay, dayanıklı, suyu geçirmeyen yüzeylerdir. Mutfak duvarlarında, tuvaletlerde kullanılır. Yüksek asitli olmayan her türlü deterjanla silinir veya yıkanır. Duralama işleminden sonra mikroorganizmaların üremesini önlemek için klorlu veya amonyaklı maddelerle dezenfekte edilmeli, çok iyi kurulanmalıdır Haşereler ve Kemirgenler İçin Alınacak Önlemler Haşerenin tanımı; Bulundukları ortama uyum sağlama yeteneğine sahip zararlılardan, böcek, sinek ve fare gibi kemirgenlerdir. İnsanlar yaşam ortamlarını birçok canlı ile paylaşır. Bunların bazıları zararsız, bazıları hastalık taşımaları veya yiyeceklerimizi paylaşmaları nedeni ile tehlikeli ve zararlıdır. Haşerelere karşı önlemler almanın önemi: Haşereler salgıları ile taşıdıkları hastalık etkenlerini dolaştıkları yerlere veya yiyeceklere bulaştırarak insan sağlığı için tehlikeli ortamlar yaratır. Enfeksiyon hastalıklarının birçoğu sağlıklı kişilere ( sıtma, tifüs, humma gibi) haşereler yolu ile bulaşır. Haşereler, deliklerde, kuytu ve karanlık yerlerde, taşların altında, yarık ve çatlaklarda dolaplarda, radyatör arkalarında ürerler ve yaşamlarını sürdürürler. Beslenme ve su ihtiyaçlarını karşılamak için yiyecek olan ve suyun bulunduğu nemli ortamlarda gezerek mikroorganizmaları etrafa taşırlar. İnsan sağlığının bu canlılardan korunması ve sağlıklı, güvenli bir ortamda yaşam sağlamak için ortamdaki zararlı hayvanları tamamen yok etmek veya makul bir seviyede tutmak, üremelerini engellemek gerekir. Bu nedenle yaşam alanlarında haşere kontrolü önemli yer tutar. Haşere kontrolünün iki temel adımı vardır. Bunlar: Fiziksel mücadele ve kimyasal mücadeledir. Fiziksel ve mekanik mücadele, haşerelerin barınabilecekleri ortamları ortadan kaldırmaktır. Fiziksel mücadelede başarılı olmak temizlik ve hijyen kurallarını uygulama ile sağlanır. Kimyasal mücadelede, yok edilecek haşerenin türü ve bulunduğu ortamın özelliklerini bilmek önemlidir. Çünkü en etkili kimyasal madde ve yöntemin seçilebilmesi için bu bilgiler gereklidir. Haşereleri önlemede hijyenin önemi: Yaşam ve üretim alanlarının sürekli temiz olması, hijyenik koşulların sağlanması haşerelerin oluşmasını engelleyecektir. Bunun için şunları yapmak gerekir. Haşerelerin yerleşebileceği kırık, çatlak vb. yerlerin tamirini yapmak. 33

196 Haşerelerin dışardan girebileceği delikleri kapatmak, kapı altı, giriş kısımlarında, pencerelerde giriş ve çıkışlarını engelleyecek şekilde izolasyonu yapmak. Yiyecek depolarını düzenli ve temiz tutmak. Nemli olabilecek yerleri daima temiz ve kuru tutmak. Yiyecekleri zeminden yüksek yerde ve üstleri kapalı olarak korumak. Araç ve gereçleri nemli bırakmamak veya ıslak olarak dolaplara koymamak. Ortamda haşere görüldüğünde en uygun yöntemle yok etmek. Yiyecek üretim ve servis alanlarında haşereler kadar onları yok etmede kullanılan kimyasal maddelerden de yiyecekleri korumak. İlaçlama sonrası ortam temizliğini çok iyi yapmak, etrafta ilaç kalıntısı bırakmamak. Ortamda yiyecek kalıntısı bırakmamak, dökülen yiyecekleri hemen temizlemek. Ortamda çöp bırakmamak, çöp toplanan araçların üstünü daima kapalı tutmak. 34

197 UYGULAMA FAALİYETLERİ Aşağıdaki uygulamaları yapınız. İşlem Basamakları Çalışma ortamını fiziksel olarak iş verimine uygun hale getiriniz. Öneriler Çalışma ortamınızda iş ve temizlik sırasında çalışmanızı engelleyen araç vb. ortadan kaldırabilirsiniz. Çalışma alanınızda verimli iş yapmanızı engelleyen fiziksel koşulları tespit ediniz. Tespitlerinizi gruplayarak listeleyebilirsiniz. ( Aydınlatma, havalandırma, zemin ve duvarlar, ısıtma, araçların yerleşimi ) Listenizde sizin düzeltebileceğiniz koşulları belirleyebilirsiniz. Çalışma ortamınızda sanitasyon ilkelerini uygulayınız. Çalışma ortamınızda uymanız gereken sanitasyon ilkeleri ile ilgili talimat çizelgesi ve uyarı yazıları hazırlayabilirsiniz. Çalışma sırasında uygulanması gereken sanitasyon kurallarını listeleyebilirsiniz. Mutfakta her çalışma bölümleri ve servis alanı için ayrı talimat çizelgeleri hazırlayabilirsiniz. Bunu yaparken çevredeki yiyecek işletmelerinden ve öğretmeninizden yardım alabilirsiniz Talimatlara uygun uyarı yazıları veya resim kullanarak uyarı kartları hazırlayabilirsiniz. Çalışma ortamınızın temizliğini uygun şekilde planlayınız. Temizlik plan formunu kullanabilirsiniz. Planlama yaparken öğretmen ve iş yeri yöneticilerinden yardım alabilirsiniz. Mutfakta ve servis alanlarında yapılacak temizlik işlerini sıralayabilirsiniz. Yapılma sıklıklarını belirleyebilirsiniz. Temizlenecek alan veya araçların yüzey özelliklene dikkat ederek uygun temizlik maddesi ve temizlik araçlarını belirleyebilirsiniz. 35

198 Temizliği yüzeylere göre nasıl yapacağınızı belirleyebilirsiniz. Uygun araç ve gereci kullanarak çalışma ortamı hijyenini sağlayınız. Yaptığınız temizlik planından faydalanarak aşağıdaki işler için temizlik programı yapıp ve uygulayabilirsiniz. Temizlik program formundan yararlanarak yukarıda belirtilen işler için temizlik programını yapabilirsiniz. Temizlik için kıyafetinizi gözden geçirin. Üretim ve servis sırasında giydiğiniz önlük vb. Yapılacak işler için uygun deterjan ve temizlik araçlarını hazırlayabilirsiniz. Programladığınız şekilde ve sırada temizliği yapabilirsiniz. Temizlik yaparken su ısını kontrol edebilirsiniz. 36

199 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Çalışma ortamında iş verimini hangisi olumsuz etkiler? A) Her çalışma ünitesinde aydınlatma sisteminin olması B) Mutfakta nem oranının % 70 den fazla olması C) Çalışma alanlarında ısının C olması D) Mutfak duvar renginin beyaz olması 2. Hangisi mutfak zemini için istenilen nitelik değildir? A) Kolay temizlenir olmalı B) Açık renklerde olmalı C) Kaymaları önlemek için pütürlü olmalı D) Darbelere karşı dayanıklı olmalı 3. Hijyenik bir temizlik için hangisine ihtiyaç vardır? A) Mekanik etki B) Isı C) Dezenfektan madde D) Hepsi 4. Servis alanında halıların yıkama işlemi ne kadar sıklıkla olmalıdır? A) On beş günde bir B) Haftada bir C) Gün aşırı D) Hergün 5. Hangisi mutfakta yapılması gereken günlük işler içinde yer almaz? A) Zemin temizliği B) Tezgâh temizliği C) Cam temizliği D) Ocak temizliği 6. Mutfakta yapıldığı malzemeden dolayı hangi aracın kullanılması sakıncalıdır? A) Çelik tezgâh B) Tahta et kütüğü C) Polietilen tahta D) Teflon tepsi 7. Yüzey aktif özelliği olan temizlik maddesi hangisidir? A) Sud kostik 37

200 B) Sirke C) Soda D) Sabun 8. Hangisi dezenfektan maddede aranan özelliklerden biri değildir? A) Toksin özelliği olmamalı B) Organik maddelerin bulunduğu ortamlarda etkisinin az olması C) Mikroorganizmalara karşı hemen etkili olması D) Yüzeyleri aşındırıcı etkisi olmamalı 9. Hangisi dezenfektan maddenin etkisini arttırır? A) Deterjanla birlikte kullanmak. B) Soğuk su ile kullanmak C) Temizlenmiş yüzeye uygulamak. D) Farklı dezenfektanlarla karıştırmak. 10. Hangisi haşerelerin oluşumuna yol açar? A) Tezgâh altlarının nemli kalması B) Çatlak, deliklerin onarılmış olması C) Kapı altlarının izole edilmesi D) Ortada yiyecek kırıntısı bırakılmaması DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise Uygulamalı Değerlendirme ye geçiniz. 38

201 39

202 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ Mutfakta hijyen ve sanitasyon kurallarını uygulayarak ekipman hijyenini sağlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Grup çalışması yaparak, çevrenizde bulunan pastane, lokanta veya otel mutfaklarında ve servis alanlarında ekipman temizliğinde kullanılan araç ve gereçleri araştırınız. 3. EKİPMAN HİJYENİ 3.1. Mutfak Ekipmanlarında Temizliğin Önemi Mutfak ekipmanları konteminasyon yapması nedeniyle önemlidir., deterjan ile yıkanmış bir tencere iyi durulanmaz ve sonrasında aynı tencere içinde yemek yapılırsa iyi durulanmayan tenceredeki kimyasal maddeler besinlere bulaşarak bozulmasına sebep olacaktır. Aynı zamanda aşınmış tencere ve tavalar, kalitesiz plastik kaplar vb. eşyalar kimyasal zehirlenmelere yol açabilir. Fiziksel konteminasyon (bulaşma), yiyeceklere karışan kırık cam parçası, çöp, kesici metal parçaları, kemik, taş vb. sonucu oluşur. Daha çok iç kanama, diş kırılması, yemek borusu tıkanıklığı vb. rahatsızlıklara yol açar. Mikrobiyelkonteminasyon ise, patojen mikroorganizmaların değişik yollarla besinlerimize teması sonucunda oluşur. Mutfakta konteminasyona sebep olan araçlar; tencere ve kaplar, kesici aletleri, çalışma tezgâhı, giysiler, önlükler, doğrama tahtası, kıyma ve kesme doğrama makineleri, el bezleri, vb.dir Mutfak Ekipmanlarının Temizliğinde Kullanılan Araçlar ve Gereçler Mutfak ekipmanlari temizlik maddeleri: Bulaşık makinesi deterjanları: Değişik isimler altında, solid (katı), toz ve sıvı olarak deterjan ve durulama maddeleri çeşit çeşittir. Bunlardan makineye ve suya en uygun olanı seçilmelidir. Bu konuda üretici firmanın kullanım kılavuzuna uymak gerekir. Elde bulaşık yıkama: Ellere ve deriye zarar vermeyen ve bilinen bir markanın ürünü seçilmelidir. Ürün değişikliğinde, sorun yaşanmaması için, yeni ürün mutlaka denenmelidir. Yağ çözücü maddeler: Fırın, kuzine, davlumbaz, mutfak ekipmanları vb. temizliğinde kullanılır. 40

203 Ön ıslatma maddeleri: Fritöz, davlumbaz filtresi gibi ağır kir ve yağların oluştuğu mutfak ekipmanlarının kolayca temizliğini sağlar. Kireç çözme maddeleri: Bulaşık makinesi, benmari, vb. cihazlarda oluşan kireci çözer. Mutfak yüzeyleri için kir ve yağ çözücüler: Mutfak zemini ve diğer yağlı yüzeyler için uygun olan güçlü yağ ve kir temizleyicileridir. Aynı zamanda, kayganlığı da önlerler. Mutfak için dezenfeksiyon maddeleri: Mutfak dezenfeksiyon ürünleri: Yüzeyleri temizler ve dezenfekte eder. Özellikle, yiyecek maddelerin bulunduğu mutfaklarda güvenle kullanılır. Mutfak ortamında oluşabilen bazı bakterileri ve diğer patojenik (zararlı mikrop) etkenleri yok eder. Mutfak ekipmanlarını dezenfekte etme ürünleri: Köpüksüz olan ve durulama gerektirmeyen ürünler vardır. Mutfak ekipmanlarında temizlik, dezenfeksiyon, koku giderme ve ağartma işlemlerini yaparlar Mutfak Ekipmanlarının Temizlik Ve Bakımında Uyulması Gereken İlkeler Mutfak araçlarını temizliği satın alma aşamasında düşünülmeli, temizliği kolay, girinti, çıkıntıları fazla olmayan, parçaların kolay ayrılabilir olmasına dikkat edilmelidir. Tüm mutfak araçlarının temizliği yapılırken enerji denklemi esas alınmalıdır. Temizleme ilkesi doğrultusunda temizlik işlemi yapılmalıdır. Tüm araç- gereçlerin özellikle et kıyma makinesi, dilimleme makineleri gibi araçların kullanımdan sonra, her parçasının yıkanıp dezenfekte edilmesi, kurutulup yerine monte edilmesi sağlanmalıdır. Mutfak araçları ve ekipmanlarının yapıldığı malzemeye uygun deterjan, dezenfektan madde, temizlik aracı ve yöntem seçilmelidir. Yiyecekle temasın yoğun olduğu araç- gereçlerin kurutma işlemi sıcak hava ile olmalı, gerekli düzenek yoksa sadece bu amaçla kullanılan, hijyenik bezlerle veya bir kullanımlı bezlerle sağlanmalıdır. Çiğ besinle herhangi bir şekilde temas eden araçlar yıkanmalıdır. Elektrikle çalışan sabit araçların temizliğine başlamadan önce elektrikle teması kesilmelidir. Ekipmanların temizliğini kullanma talimatında belirtilen şekilde yapılmasınadikkat edilmelidir. Soğutucuları temizlerken, içindeki yiyeceklerin başka soğutucuya nakli yapılmalı, elektrik fişi prizden çıkarıldıktan sonra termostatı sıfıra getirilmeli, içindeki raflar sabit değilse çıkartılmalıdır ve yıkanmalıdır. Buzlanma varsa buzların erimesi beklenilmelidir. Dolap içi ve dış yüzeyi sıcak sıvı deterjanla silinip, durulama ve kurutma yapıldıktan sonra termostat ayarı yapılmalı, yiyecekler yerleştirilmeli ve fiş prize takılmalıdır. 41

204 Yağlı veya kabuklaşmış kir tabakaların bulunduğu alanların ( ocak, tencere, fritöz vb ) temizliğini yaparken önce yağ çözücü bir deterjan karışımı ile ıslatma yapılmalıdır Mutfak Ekipmanlarının Gruplandırılması Mutfak Araçlar Kullanım Amacı Özellikleri Pişirme Araçları Tencereler Helvane tencereler Silindir tencereler Musluklu et suyu tenceresi Sos tencereleri Breze kapları İstim tenceresi Kaçerola Satöz Krep tavası Omlet tavası Sos tavası Oval tavalar Pilav vb. yiyecekleri pişirmede kullanılan yayvan tencerelerdir. Çift tabanlı, silindirik, derin veya sığ olan tencerelerdir Et sularının ve çorbaların pişirildiği yuvarlak ve yüksek kenarlı kaplardır. Çeşitli sosları pişirmede kullanılır. Yiyeceklerin buharla pişmesini sağlayan kaplardır. İçerisinde sıvı ile teması kesen özel delikli bölmesi vardır. Dikdörtgen şeklindedirler. Benmari usulü pişirme yapılan çift katlı tenceredir. Alttaki tencerede kaynayan su ile üstteki yiyecek suyun ısısı ile pişer. Tavalar Karışık yiyeceklerin pişirildiği derin tavalardır. Yiyeceklerin sote edildiği tavalar Teflon ve yayvan tavalar Uzun saplı, yayvan tavalar Derin, uzun saplı veya kulplu Balık vb. yiyecekleri kızartma amacı ile Büyük, orta ve küçük boyda olabilirler. 2. Genelde paslanmaz çelikten yapılmış tencereler kullanılır. 3. Isının tüm tabana eşit bir şekilde yayılabilmesi için kalın tabanlı olanlar tercih edilir. 4. Tencere sapları ısıyı iyi iletmeyen malzemeden olmalı 5. İç tabanla, tencere duvarının birleştiği kısımlar oval olmalıdır. Böylece kaşık vb. araçlar karıştırma sırasında köşelere kolayca ulaşabilir. 1.Yapımında kullanılan madde zehirlenme riski yaratmamalı. 2. Isıyı iyi geçiren malzemeden yapılmalı. 3. Isınma esnasında eğilip, bükülmemeli. 4. Sapları sağlam olmalı. 5. Teflon tavalar tahta araçlarla kullanılmalı. kullanılan tavalar Hazırlama Araçları Bıçaklar 1. Sebze bıçağı Sebze soyma, ayıklama, 1. Kullanım amacına göre

205 2. Balık fileto bıçağı 3. Mutfak bıçağı 4. Parçalama bıçağı 5. Balık bıçağı 6. Dilimleme bıçağı 7. Testere bıçak 8. Palet bıçağı 9. Kemik ayıklama bıçağı 10. İstiridye bıçağı 11. Kemik testeresi 12. Satır 13. Masat 14. Çalışma çatalı şekillendirmede kullanılır. yüz uzunluğu 7-10 cm yüz uzunluğu cm Et kesme ve dilimlemede yüz uzunluğu cm Büyük balıkları dilimlemede yüz uzunluğu cm Soğuk et, salam vb. dilimlemede, esnek yapıda yüz uzunluğu cm Ekmek, pasta vb. kesmede, ucu tırtıklı bıçaklar. Yuvarlak uçlu, geniş, elastiki bıçaklardır. Pastacılıkta hamur yayma ve kazımada kullanılır. Geniş, ağır ve kare uçlu, kemik parçalamada kullanılır. Kullanım amacına göre farklı esneklikte olmalılar. Yüz kısmı kolay kırılmayan, dayanıklı metalden yapılmalı Sap kısımları sağla olmalı. Sap kısmı, tahta, metal veya plastik olabilir Sap kısmı elin kavrayabileceği yapıda olmalı Kesme sırasında eli kesici kısımdan korumak için uygun yükseklikte bıçak topuğu olmalı Spatulalar Plastik, metal olabilirler. Pişen yiyecek parçalarını çevirmede, ızgara kazımada, pasta kremi sürmede ve düzeltmede kullanılır. Dekor Alet ve Bıçakları Çeşitli yiyecekleri süslemede, şekil vermede kullanılan aletlerdir. farklı esneklikte olmalılar. 2. Yüz kısmı kolay kırılmayan, dayanıklı metalden yapılmalı. 3. Sap kısımları sağlam olmalı. 4. Sap kısmı, tahta, metal veya plastik olabilir. 5. Sap kısmı elin kavrayabileceği yapıda olmalı. 6. Kesme sırasında eli kesici kısımdan korumak için uygun yükseklikte Izgarada çevirme amaçlı kullanılanların ucu küt ve geniş, pasta spatulaları ince ve uzun olmalı. Sağlam ve kullanımı kolay olmalıdır. Çırpma Telleri Tel ve sap kısmından Sap ve tel kısımları 43

206 1. tel süzgeç 2. külah süzgeç 3. kevgir süzgeç 1. Sebze yıkama fırçaları 2. Yağ fırçaları 3. Yumurta fırçaları 4. Un fırçaları oluşan bu araçlar, teller yardımı ile sıvı maddelerin çırpılma sırasında içine hava almasını sağlarlar. Karıştıma Telleri Tel sıklığı yoğun ve kalın olan karıştırma amaçlı kullanılan teller Çırpma Kapları Değişik boylarda, derin, dibi yuvarlak kaplardır Süzgeçler Yiyeceklerin sularını süzmede kullanılan delikli, derin ve askılı kaplardır. Kulplu olanlar çiğ yiyeceklerin yıkandıktan sonra suyunun süzülmesinde, uzun saplılar ve ince telliler sos gibi sıvı maddelerin süzülmesinde kullanılır. Kevgir ve Kepçeler Kepçe sıvı yiyecekler, kevgir katılar için kullanılır. Kevgir süzme işleminde de kullanılır. Tepsiler Fırın içlerinde kullanılan, yüksek ve alçak kenarlı araçlardır. Yüksek kenarlılar yemek pişirmede, ince kenarlı olanlar pasta yapımında kullanılır. Hazırlama Tahtaları Çeşitli yiyecekleri parçalama, dilimleme işlemlerinde kullanılır. Fırçalar Yiyeceklerin üzerine yumurta sürme, yağlamada, fazla unu temizlemede kullanılır. Gastro-norm küvetler Standart hazırlanmış ocak, fırın gibi her türlü ekipmana uyum sağlayan, çok amaçlı kullanılan 44 paslanmaz çelikten olmalı, tellerin belirli aralıklarla dizilmiş, sap kısmımın yuvaya sağlam biçimde geçirilmiş olması gerekir. Karıştırma telleri ve çırpma kapları paslanmaz çelik olmalı. Temizliği kolay ve paslanma özelliği olmayan, sağlam malzemelerden yapılmış olmalı. Çeşitli boy ve ebatlarda olabilirler, paslanmaz çelik olmalıdır. Paslanmaz çelik veya alüminyum olabilir. Pastanede ısıyı iyi iletmesi nedeniyle alüminyum tepsiler kullanılır. Temizliği kolay olması ve hijyen açısından polietilen olmaları gerekir. Her yiyecek için ayrı renk polietilen tahta kullanılmalı. Yiyecek hazırlamada kullanılan fırçalar sert olmamalı, yiyecek de kalıntı bırakmayacak, kolay temizlenen malzemeden olmalı. Kullanımı, temizliği, yerleşimi kolaydır. İç içe girebilirler. Paslanmaz çelikten yapılırlar. Delikli, düz, derin, kulplu

207 standart kaplardır. olabilirler. Tablo 3. Mutfakta Kullanılan Küçük Araçlar ve Özellikleri Diğer Araçlar: Ölçü aletleri ve kapları, rendeler, elekler, pasta ve tart kalıpları, hamur kesme ruletleri, kek, sufle kalıpları, krema sıkma ve süsleme araçları, dereceler, maşalar gibi mutfakta değişik amaçla kullanılan birçok el aleti bulunmaktadır. Küçük elektrikli araçlar: Kesiciler ve Blenderler, kesici bıçaklarla yiyecekleri istenilen ölçülerde küçük parçalara bölerler. Garnitür, harç hazırlama, rendeleme işlemlerinde kullanılırlar. Kesici makineler yatay (buffalo) ve dikey şeklinde olabilirler. Dilimleyiciler, her türlü yiyecek grubunu standart kalınlıkta kesebilen, görünüm ve porsiyon denetimini sağlayan araçlardır. Mikserler, Tezgâh ve zemin üzerinde büyük ve küçük boylarda olabilirler. 20 litrelik kapasitesi olanlar tezgâh üzerine veya duvara monte edilirler. Kapasitesi fazla olan mikserler zemine monte edilirler. Karıştırma, yoğurma ve çırpma gibi işlemlerin yapılmasında gerekli araçlardır. Kıyma makinesi, büyük parça etleri kıyma haline getiren araçlardır. Büyük ve sabit ekipmanlar: Depolamada kullanılan soğutucu araçlar; yiyeceklerin düşük ısılarda tutularak bozulmasını önleyen ve saklanma sürelerini uzatarak yararlanmayı arttıran önemli ekipmanlardır. Kullanım sırasında kapıları çok sık açılıp, kapanmamalı, açık bırakılmamalı ve sürekli ısı kontrolü yapılmalıdır. Depo tipi soğutucular, oda şeklinde düzenlenen ve büyük miktarda yiyecek saklanan soğutuculardır. İçine girilerek yiyecekler raflara yerleştirilir. Giriş ve çıkışlar olduğu için temizliği ve hijyeni önemlidir. Galoşsuz veya ayakkabı dezenfektanı yapılmadan girilmemelidir. Dolap tipi soğutucular, az miktarda, kısa süreli saklamalar için kullanılır ve üretim bölümünde bulunurlar. Tezgâh tipi soğutucular, paslanmaz çelikten yapılmış, üst yüzeyleri tezgâh olarak kullanılan, soğuk bölmenin alt kısmında yer aldığı dolaplardır. Üretim sırasında hazırlığı tamamlamış yiyecekler, kullanıma kadar kısa süreli bu dolaplarda saklanır. Derin dondurucular, - 18 ile -20 derece arasında saklanması gereken yiyeceklerin konulduğu dolaplardır. Pişirme ekipmanları: 45

208 Devirmeli tencereler, Izgara, buharda pişirme gibi çok amaçlı kullanımı olan araçlardır. Dikdörtgen şeklinde, geniş ve düz bir iç yüzeye sahiptir. Bir kol yardımı ile devrilerek içindeki yiyecek bir başka kaba kolay alınır. Bu düzenek temizliğinin de kolay olmasını sağlar. Buharlı kazanlar, büyük kapasiteli, iki kattan oluşan yiyeceklerin buhar ısısı ile pişmesini sağlayan araçlardır. Yiyeceklerin yüksek ısı ile teması olmadığından yanmadan ve kavrulmadan pişerler. Basınçlı tiplerde yiyeceklerin pişme süresi düşüktür. Fırınlar, çeşitli fırınlar kullanılır. Geleneksel ( konvensiyonel ) fırınlar, doğrudan ısıtma sistemi ile çalışan kapasite ve yetenekleri sınırlı fırınlardır. Pişirme, ısınan havanın yükselerek üste çıkması ve soğuyarak tekrar aşağı inmesi şeklindeki hava hareketi ile gerçekleşmektedir. Bu hareket yavaş olduğu için pişme süresi uzun olur. Mekanik fırınlar, geleneksel fırınlara benzer, aralarındaki fark hareketli tablaların veya yürüyen bandın olmasıdır. Konveksiyonlu fırınlar, sıcak havanın bir fan yardımı ile hızlı hareket ederek ısının yiyeceğe eşit dağılımını sağlayan ve pişme süresinin kısa olduğu fırınlardır. Bu fırınlarda tepsi kapasitesi yüksektir. Olumsuz yanlarından biri yiyeceklerin pişme sırasında dış yüzeylerinin kurumasıdır. İyi sonuç almak için fırına yiyeceği koymadan önce pişme ısısından 60 derece fazlası ile ön ısıtma yapmalıdır. Buharlı- konveksiyonlu ( Kombi ) fırınlar, tüm fırın özelliklerinin kombine edildiği, en kullanışlı ve verimli fırınlardır. Ocak, devirmeli tencere, buharlı kazan gibi beş değişik mutfak aracının işlevini yapar. Pişen yiyecekte su ve yağ kabını aza indirir, eşit pişirme sağlar, pişme süresini kısaltır. Mikrodalga fırınlar, yüksek frekanslı radyo dalgaların yiyeceklerin ısıtılmasında kullanılan elektronik pişirme araçlarıdır. Elektro manyetik dalgalar aracı ile oluşan enerji yiyecekteki su moleküllerini etkileyerek pişmeyi sağlar. Mikrodalga fırınlarda ışını geçirdiği için cam, boyasız porselen, plastik torba ve kâğıt kullanılır. Asla metal kaplar ve alüminyum kağıt kullanılmamalıdır. Izgaralar, gaz, kömür veya elektrikle ısıtılan tipleri vardır. Pişirme kısımları dökme demir veya paslanmaz çelikten yapılmıştır. Bu yüzeyler vasıtası ile ısı yiyeceğe iletilir. Pişirme işlemine geçmeden önce ısıtılması ve ince bir yağ tabakasının sürülmesi yiyeceğin yüzeye yapışmasını önler. Salamander, Üstten ısıtmalı, yiyeceğin üst kısmının pişmesini sağlayan ızgaralardır. Fritözler, yiyeceklerin bol yağda kızartma işleminin yapıldığı araçlardır. Yağın yanmaması için bu araçlarda ısı kontrolünü sağlayan termostat ayarı vardır. Kızartma yağın ısısı 200 dereceyi geçmemesi gerekir. Basınçlı olan tiplerinde kızarma süresi kısadır. Ocaklar, gaz ya da elektrikle çalışırlar. Klasik yapıda tekli, dörtlü veya fırına monte edilmiş kuzineler mutfağın can damarıdır. Yeni, farklı sistemde çalışan ocaklar vardır. Endüksiyonlu ocaklar, elektrikle çalışan, ocak üstü seramik kaplı, jeneratörlü araçlardır. Jeneratörün çalışması ile üst kısımda manyetik bir alan oluşur, ocağa konan metal yüzeyin 46

209 değdiği kısımlarda oluşan akım ısınmayı sağlar. Isı pişirme kabının bulunduğu alanla sınırlı kaldığı için enerji harcaması azdır. Isı dağılımı eşit olmaktadır. Benmari, sıcak olarak hazırlanmış olan yemeklerin servis saatine kadar sıcaklığını koruyan ısıtma sistemli araçlardır. Gaz veya elektrikle çalışır. İçine konan suyun alttan verilen ısı ile sıcaklığı sağlanır. Sıcak suyun bulunduğu kısma yemek kapları konur. Sıcaklık dolabı, elektrik rezistansı ile ısıtılır. Bu dolaplara, sıcak tutmak amacıyla yemekler veya ısıtmak için tabak vb. servis araçları konulabilir. Çalışma tezgâhları, mutfakta paslanmaz çelikten yapılmış tezgâhlar, pastane bölümünde mermer tezgâhlar kullanılır. Tezgâhlar çalışan kişilere uygun ölçülerde olması gerekir. Alçak veya yüksek tezgâhlar yorucu olur. Tezgahlar için önerilen ölçü, genişlik cm, uzunluk m, yükseklik cm dir. Et kütüğü, eti parçalama vb işlemlerin yapıldığı bir tür tezgâhtır. Temizliğinin kolay olabilmesi ve etkili dezenfektan uygulaması için polietilen olmalı. Yıkama eviyeleri, bulaşık ve sebze- meyve yıkama için ayrı olmalıdır. Yiyecek yıkama için kullanılacak eviye çalışma tezgâhına monte edilebilir Mutfak Araç-Gereçlerinin Çeşit ve Özelliklerine Göre Temizlenmesi Kullanma kılavuzu mutlaka okunmalıdır. Araç ve ekipmanları kullanacak kişilerin eğitilmesi gerekir. Mutfak araç ve ekipmanlar, bilgi ve deneyimi olmayan kişiler tarafından kullanılmamalıdır. Her ekipmanın yanına kullanım talimatı asılmalıdır. Araç ve ekipmanlar tasarlandıkları amaçlar dışında kullanılmamalıdır. Kapasitelerinin üstünde çalıştırılmamalıdır. İş kazalarını önlemek için araç ve ekipmanın çalışması sırasında elle veyabaşka bir şekilde müdahale edilmemeli, gerekli ise çalıştırma düğmesi kapatıldıktan sonra yapılmalıdır. Kullanım sırasında araçlara zarar verebilecek, çarpma, vurma gibi davranışlardan kaçınmalıdır. Küçük araç ve ekipmanları kullandıktan sora temiz bir şekilde bulunduğu yere kaldırılmalıdır. Fırçalar; kullanılacak yüzeye göre biçimleri farklılık gösterir. Doğal liflerden yapılmış veya plastik olabilirler. Bulaşık yıkama, eviye yıkama şişe yıkama ve büyük tencerelerin yıkanmasında, fırın içlerinin temizlenmesi gibi çok amaçlı kullanılabilirler. Kullanım yerine göre uygun fırça tipi kullanılmalıdır. Fırçalar iş bitiminde yıkanmalı ve saplarından asılarak kurutulmalıdır Bakımlarının Yapılması / Yaptırılması Araç ve ekipmanların garanti süresi ve kapsamı iyi bilinmelidir. Yapılabilecek küçük arızalar dışında tamir ve onarım çalışanlar tarafından yapılmamalıdır. 47

210 Olabilecek arızalar, arızalı parça değişimleri yetkili kişiler tarafından yapılmalıdır. Elektrikli bir aracın çalışmama durumunda ilk önce elektrik bağlantısı kontrol edilmelidir. Çalışmaz durumdaki bir araca müdahale edilmeden önce enerji bağlantısı kesilmelidir. Araçların bakım ve onarımı için iyi bir servis kuruluşu ile çalışmalıdır. Elektrik prizlerin kontrolü, kablo yanığı kokusu, elektrik ve gaz kaçağı gibi kontroller sık sık yapılmalıdır. Alınan her büyük araç için bir sicil kartı tutulmalı, araçlarla ilgili tüm bilgiler bu karta işlenmelidir. UYGULAMA FAALİYETLERİ Mutfak ekipmanların hijyen ve sanitasyonunu gerçekleştirmek için uyulması gereken kuralları gösteren talimat örneği hazırlayınız. İşlem Basamakları Çalışma ortamınızda depolanan yiyeceklerin kontrolünü yaparak, sanitasyon ve hijyen kuralları doğrultusunda depo kontrolü ve düzenini sağlayınız. Öneriler Et soğuk depolarında, kokmuş, rengi bozuk, üst kısmı yapışkanımsı ve kaygan bir tabaka ile kaplanmış, küflenmiş et, kıyma, tavuk eti, balık varsa ayırabilirsiniz. Sebze- meyve deposunda çürümüş, küflenmiş olanları sağlamlardan ayırabilirsiniz. Süt soğuk deposunda son kullanım tarihi geçmiş, ekşimiş, kokmuş, küflenmiş ürünleri ayırabilirsiniz. Kırık, çatlak yumurta varsa, sağlam olanlardan ayırabilirsiniz. Kuru depolarda son kullanma tarihi geçmiş, küflenmiş, böceklenmiş, ambalajı bozuk, yırtılmış yiyecekler varsa ayırabilirsiniz. Bozuk, kullanılması kesinlikle sakıncalı olan yiyecekleri öğretmen veya mutfak şefinize danışarak yok edebilirsiniz. Bozulmuş yiyecekleri yok ettikten sonra ellerinizi çok iyi yıkayabilirsiniz. Soğuk ve kuru depolarda sağlam olan yiyeceklerin uygun kap ve ambalajlarda olmasını sağlayabilirsiniz. 48

211 Raflarda yerleşim düzeninde yiyeceklerin çok yakın veya üst üste gelmemesine dikkat edebilirsiniz. Depolarda dökülen yiyecek kırıntıları ve lekeleri varsa temizleyebilirsiniz. Depo ısılarını kontrol ediniz, ısılarda bir farklılaşma varsa düzeltiniz. Özellikle soğuk depoların ısı derecesini sabah ve akşam kontrol etmeye dikkat edebilirsiniz. Kuru depolarda yerde yiyecek olmamasına özen gösterebilirsiniz. Sanitasyon ve hijyen kurallarına uygun yiyecek üretimi ve servisi için hazırlama, pişirme, soğutma, bekletme ve servis aşamalarında kullanılacak talimat çizelgeleri hazırlayınız Talimat çizelgelerini aşağıdaki hazırlama bölümleri için ayrı ayrı hazırlayabilirsiniz. a. et hazırlama b. süt ve ürünleri hazırlama c. sebze hazırlama Hazırlama bölümünde kullanılan araçları renk kodlama sistemine uygun grupla yarak, talimat çizelgesinde gerekli uyarıları yapabilirsiniz. Talimat çizelgelerini hazırlarken hangi bölüme ait olduğunu belirtebilirsiniz. Servise hazırlık aşamasında ve servis sırasında dikkat edilecek işlemler için ayrı talimatlar hazırlayabilirsiniz. İşlem sırasına dikkat edebilirsiniz. Talimatlarda dikkat çekilmesi gereken kısımları altı çizgili ve koyu renkte belirtebilirsiniz. Talimatlar doğrultusunda çalışabilirsiniz. Arkadaşlarınızı gözlemleyiniz. Gerektiğinde uyarabilirsiniz. Talimat çizelgelerini hazırlarken öğretmen ve yiyecek üretiminden sorumlu kişilerden faydalanabilirsiniz. 49

212 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Yemeklerin servis saatine kadar sıcak tutulmasını ve korunmasını sağlayan araç hangisidir? A) Salata bar B) Salamander C) Buharlı tencere D) Benmari 2. Izgara, kızartma vb. çok çeşitli pişirme yöntemlerinin uygulandığı pişirme aracı hangisidir? A) Modern kuzine B) Mikro dalga fırınlar C) Devirmeli tavalar D) Mekanik fırınlar 3. Mutfak araçlarının kullanımı sırasında hangisi yanlıştır? A) Araçların daima temiz tutulması B) Kullanım kılavuzuna uygun kullanma C) Çalışan araca elle müdahale etme D) Amaç dışında kullanmaktan kaçınma Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 4. ( ) Mutfak araçları ve ekipmanlarının yapıldığı malzemeye uygun deterjan, dezenfektan madde, temizlik aracı ve yöntem seçilmelidir. 5. ( ) Et kütüğü, eti parçalama vb işlemlerin yapıldığı bir tür tezgâhtır. Temizliğinin kolay olabilmesi ve etkili dezenfektan uygulaması için tahta olmalıdır. 6. ( ) Salamander, üstten ısıtmalı, yiyeceğin üst kısmının pişmesini sağlayan tencerelerdir. 7. ( ) Derin dondurucular, - 18 ile -20 derece arasında saklanması gereken yiyeceklerin konulduğu dolaplardır. 8. ( ) Dilimleyiciler, her türlü yiyecek grubunu gelişigüzel kalınlıkta kesebilen, görünüm ve porsiyon denetimini sağlayan araçlardır. 9. ( ) Ekipmanların temizliğini kullanma talimatında belirtilen şekilde yapılmasına dikkat edilmelidir. 50

213 51

214 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 AMAÇ Mutfak ortamında gıda güvenliği ile ilgili mevzuat ve sistemlere uygun olarak üretim yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizde bulunan pastane, lokanta veya otel mutfaklarında yiyeceklerin bozulma ve kirlenmelerini önlemek için aldıkları önlemleri araştırınız. 4. GIDA GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ MEVZUAT VE SİSTEMLER Toplumun sağlığını korumak için; gıda maddelerinin taşıması gereken asgari ve teknik kriterleri içeren gıda mevzuatının uygulanması gerekir Gıda Güvenliği ve Önem Gıda güvenliği giderek önemi artan bir halk sağlığı konusudur. Tüm dünyada hükümetler gıda güvenliğini arttırmak için yoğun bir çaba göstermektedirler. Bu çabalar büyüyen gıda güvenliği sorunlarına ve artan tüketici endişelerine karşılıktır. Güvenli gıda, insanlar tarafından tüketildiğinde insan sağlığını etkileyecek herhangi bir rahatsızlığa yol açmayan ve besin değerini kaybetmemiş gıdalar olarak tanımlanabilir. Gıda güvenliği ise gıda maddelerinin her türlü bozulma ve bulaşma etkeninden uzaklaştırılarak tüketime uygun olması ve gıdalarda olabilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve hür türlü zararların ortadan kaldırılması için alınan önlemler bütünüdür. Güvenli besin, besleyici değerini kaybetmemiş, fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik açıdan bozulmamış besinlerdir Gıda Güvenliğinin Türkiye deki Gelişim Süreci: Anayasamızın 172. maddesinde tüketicilerin korunması ve aydınlatılması konusunda önlemler alma görevi devlete verilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra tarih ve 1593 sayı ile yürürlüğe konulan Umumi Hıfzısıhha Kanunu aslında bir gıda kanunu olmayıp genel sağlığın korunması ile ilgili kanundur. Fakat genel olarak gıda ile ilgili hükümleri de içermektedir. Yapılan gıda kontrolleri, bu kanuna ilaveten genelgeler, tebliğler ve standartlarla yürütülmekteydi. Ancak, sorun yasayı uygulayacak devletin yetkili biriminin kesin olarak saptanmamış olmasında yatıyor. Diğer bir ifadeyle gıda ile kontrolü yapmaya doğrudan ve dolaylı yoldan yetkili ve görevli yedi kurum bulunmaktaydı. Bu durum zaman zaman devletin kurumları arasında çatışma ve çelişkilere 52

215 neden oluyordu. Bunun üzerine 28 Haziran 1995 tarih ve sayılı resmi gazetede yayımlanan 560 sayılı gıdaların üretimi tüketimi ve denetlenmesine dair kanun hükmünde kararname ile yasal düzenleme getirilmiştir. Bu çerçeveyle yetki ve görev Sağlık Bakanlığı ile Tarım ve Köy İşleri Bakanlığına verilmiştir. Belediyelerin gıda kontrolündeki yetkileri, halen bu kanun hükmündeki kararname ile sınırlandırılmış ve kısıtlanmıştır Gıda Güvenliğinin Sağlanmasında Kullanılan Mevzuatlar Ulusal gıda mevzuatı gıdaların üretimi, tüketimi ve denetlenmesine dair kanun hükmünde kararname (KHK)Türkiye'de gıdaların üretimi, tüketimi ve denetlenmesi konularında düzenleme yapılması, tarih ve 4113 sayılı kanunun verdiği yetkiye dayanarak, Bakanlar Kurulunca tarihinde kararlaştırılmıştır. Bu amaçla 560 sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararname tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu Kanun Hükmünde Kararname tarih ve 5179 sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun ile değiştirilerek uygulanmaktadır. Bu kanunun amacı, gıda güvenliğinin temini, her türlü gıda maddesinin ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin teknik ve hijyenik şekilde üretim, işleme, muhafaza, depolama, pazarlama ve halkın gereği gibi beslenmesini sağlamak, üretici ve tüketici menfaatleriyle halk sağlığını korumak üzere gıda maddelerinin üretiminde kullanılan her türlü ham, yarı mamul ve mamul gıda maddeleri ile gıda işlemeye yardımcı maddeler ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin güvenliğine ilişkin özelliklerinin tespit edilmesi, gıda maddeleri üreten ve satan iş yerlerinin asgari teknik ve hijyenik şartlarının belirlenmesi, gıda maddeleri ile ilgili hizmetler ile denetimine dair usul ve esasları belirlemektir. Bu kanun; gıda güvenliğinin teminine, her türlü gıda maddesinin ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin hijyenik ve uygun kalitede üretimine, tasnifine, işlenmesine, katkı ve gıda işlemeye yardımcı maddelere, ambalajlama, etiketleme, depolama, nakil, satış ve denetim usulleri ile yetki, görev ve sorumlulukları ile risk analizine, ihtiyatî tedbirlere, gıda ile tüketici haklarının korunmasına, izlenebilirlik ve bildirimlere dair hususları kapsar Türkiye de kullanılan mevzuatlar (Türk gıda kodeksi) Türk gıda kodeksi ürün tebliğinin amacı; ürünün tekniğine uygun ve hijyenik şekilde üretim, hazırlama, işleme, muhafaza, depolama, taşıma ve pazarlamasını sağlamak üzere ürünlerin özelliklerini belirlemektir. Ürün tebliğleri, ilgili ürüne dair tanımlar, ürün özellikleri, katkı maddeleri, bulaşanlar, pestisit kalıntıları, hijyen, ambalajlama-etiketleme ve işaretleme, taşıma ve depolama, numune alma ve analiz metotları, tescil ve denetim, yürürlükten kaldırılan mevzuat, yürürlük ve yürütme ile ilgili hükümleri içeren kısımlardan oluşmaktadır. Bu yönetmelik tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Daha sonra yönetmeliğin bazı maddelerinde değişiklikler yapılmıştır. 12. değişiklik tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanmıştır. Bu yönetmeliğin amacı; üretici ve tüketici menfaatleri ile halk sağlığını korumak, gıda maddelerinin tekniğine uygun ve hijyenik şekilde 53

216 üretim, hazırlama, işleme, muhafaza, depolama, taşıma ve pazarlamasını sağlamak üzere gıda maddelerinin özelliklerini belirlemektir. Bu Yönetmelik; gıdaların kalite ve hijyenle ilgili özelliklerini, katkı maddelerini, aroma maddelerini, pestisit ve veteriner ilaç kalıntılarını, gıda bulaşanlarını, ambalaj ve işaretleme, depolama ve taşıma kurallarını, numune alma ve analiz metotlarını kapsar. Türk Gıda Kodeksinde yer alan tanımlardan bazıları aşağıda verilmiştir. Bunlar: Gıda güvenliği: Gıda maddelerinin her türlü bozulma ve bulaşma etkeninden uzaklaştırılarak tüketime uygun olmasıdır. Bulaşma: Bitki, hayvan ve toprak kökenli yabancı maddeler, ilaç kalıntıları, metalik ve biyolojik bulaşmalar, insan sağlığına zararlı olan plastik madde, deterjan, dezenfektan, radyoaktif madde kalıntıları ve her türlü istenmeyen maddelerdir. Gıda Maddeleri Üreten İş Yeri: Gıda maddelerinin ham maddeden başlayarak sınıflandırma, işleme, değerlendirme, dayanıklı hale getirme işlemlerinin yapıldığı ve gıda maddeleri satış yerlerine gönderilmek üzere depolandığı tesisler ile bu tesislerin tamamlayıcısı sayılacak yerlerin tamamıdır. Gıda Zinciri: Gıda maddelerinin üretiminde ham maddeden başlayarak hazırlama, işleme, imalat, ambalajlama, depolama, taşıma, dağıtım ve piyasaya arz aşamalarının tümüdür. Soğuk Zincir: Soğuk zincir gereksinimi olan gıda maddelerinin üretiminden tüketimine kadar her aşamada kendi özelliklerini koruyabilmesi için uygulanması zorunlu olan soğuk muhafaza, soğuk taşıma ve benzeri işlemlerinin tamamıdır AB Mevzuatları Avrupa Parlamentosu ve konseyinin gıda yasasıyla ilgili genel ilke ve şartları belirleyen, Avrupa gıda güvenliği idaresi ni kuran ve gıda güvenliği konularıyla ilgili işlemleri belirleyen 28 ocak 2002 tarih ve (ec)178/2002 sayılı tüzüğü gereğince Avrupa toplulukları resmi gazetesi l 31/1 Avrupa parlamentosu ve Avrupa birliği konseyi, Avrupa topluluğunu kuran antlaşma ve özellikle bu antlaşmanın 37, 95, 133 no.lu maddeleri ile madde 152 (4) (b) bendini, komisyon un önerisini, ekonomik ve sosyal komite nin görüşünü, bölgeler komitesi nin görüşünü dikkate alarak ve anlaşma nın 251. maddesinde belirtilen işlemler uyarınca hareket ederek: Güvenli ve sağlıklı gıdanın serbest dolaşımı iç pazarın asli bir unsuru olup, vatandaşların gerek sağlıkları ve refahına, gerek sosyal ve ekonomik çıkarlarına katkıda bulunmasına, Topluluk politikalarının izlenmesinde insan hayatı ve sağlığı için yüksek düzeyde bir koruma güvencesinin sağlanması gereğine, Gıda ve yemin, ancak gıda ve yem güvenlik şartlarının bir Üye Devletten diğerine büyük ölçüde değişmemesi halinde Topluluk içinde serbest dolaşabileceğine, Üye Devletlerin gıda yasaları arasında kavramlar, ilkeler ve işlemler bakımından önemli farklılıklar bulunmasına, Üye Devletler gıda konularını düzenleyen önlemler aldığında bu farklılıkların, gıdanın serbest dolaşımını engelleyebileceği ve rekabet için eşit olmayan koşullar yaratmak suretiyle iç pazarın işleyişini doğrudan etkileyebileceğine, 54

217 Buna göre, Üye Devletlerde ve Topluluk düzeyinde gıda ve yemle ilgili konuları düzenleyen önlemler için ortak bir temel oluşturmak üzere bu kavram, ilke ve işlemlerin birbirlerine yakınlaştırılmaları gerektiğine; bununla beraber, hem ulusal, hem Topluluk düzeyinde mevcut mevzuatta aykırı hükümlerin uyarlanması için yeterli zamanın tanınmasının ve uyarlama için geçen süre zarfında konuyla ilgili mevzuatın hâlihazır Tüzük te belirtilen ilkeler ışığında uygulanmasının sağlanması yönünde ve devamı olan kararlar alınmıştır Uluslararası Kullanılan Diğer Mevzuatlar Birleşmiş milletler örgütü (UNO)ne bağlı olarak çalışan Gıda ve Tarım Örgütü (FAO )ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 1962 yılında gıdalarda uluslar arası standardizasyonu ve ticarette tek düzeliği sağlamak, özellikle de tüketicinin sağlığını ve ekonomik çıkarlarını korumak amacıyla CodexAllımentarıusComission unu kurmuştur. Bu komisyon dünya genelinde kodeks standartları oluşturmak üzere ortak faaliyetler göstermektedir. Bu komisyona 1963 yılında Türkiye de katılmıştır Ülkemizde Gıda Güvenliğinin Sağlanmasında YetkiliKuruluşlar: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, kuruluş ve görevleri hakkında 441 sayılı KHK ye dayalı olarak gıda kontrol hizmetlerini yürütmektedir. Bakanlık bünyesindeki Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Tarım İl Müdürlükleri, İl Kontrol Laboratuar Müdürlükleri bu görevleri yürütmektedir. Gıda ile ilgili araştırmalar ise: Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Gıda Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürlükleri (Aynı zamanda gıda kontrol amaçlı da görev yapmaktadır) Diğer Araştırma Enstitüsü Müdürlüklerince yürütülmektedir. Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından ülkeye ithal edilecek veya ülkeden ihraç edilecek tüm ürünlere yönelik düzenlemeler yapmaktadır. Müsteşarlık her yıl Dış Ticarette Standardizasyon Tebliğleri yayınlamaktadır. Bu tebliğler gereğince gıda ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin ithalat aşamasındaki gıda güvenliği ve kalitesine yönelik kontroller Tarım ve Köy işleri Bakanlığınca yapılmaktadır. Sağlık Bakanlığı 5179 sayılı kanun hükümleri gereğince; Sağlık Bakanlığı bünyesindeki Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü doğal kaynak, doğal maden, içme, tıbbî sular ile işlenmiş içme, işlenmiş kaynak ve işlenmiş maden suyu üretimi, uygun şekilde ambalajlanması ve satış esaslarına ilişkin hizmetler ile enteral beslenme ürünleri dâhil özel tıbbî amaçlı diyet gıdalar, tıbbî amaçlı bebek mamaları ile ilaç olarak kullanımı bilimsel ve klinik olarak kanıtlanmış ancak reçeteye tabi olmayan ürünlerin üretim, ithalat, ihracat ve denetimine ilişkin hizmetleri yürütmektedir. Ayrıca 55

218 Türk Gıda Kodeksinin hazırlanmasında Sağlık Bakanlığı ile Tarım ve Köy işleri Bakanlığı birlikte çalışmaktadır Gıda Güvenliğinin Sağlanmasında Kullanılan Sistemler HACCP Genel olarak HACCP sistemi, gıdalarla ilgili olarak tehlikelerin belirlenmesi, zararların saptanması ve risk taşıyan noktaların kontrol altına alınması amacıyla gerçekleştirilen sistematik bir yaklaşımdır. Diğer bir tanıma göre HACCP sistemi, tanımlanmış tehlikeleri önlemeye yönelik stratejilere odaklanan, risk tabanlı gıda güvenliği güvence sistemidir. HACCP ifadesinin Đngilizce açılımı Hazard Analysis of Critical Control Points, Türkçe ifadesiyle Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları olarak kullanılmaktadır. HACCP, gıda güvenliği konusunda ve gıdaların neden olduğu hastalıkların kontrolünde uluslararası otoriteler tarafından en etkili sistem olarak görülmektedir. HACCP sisteminin yararları aşağıdaki gibi özetlenebilir (Denizer, 2005: 229): 1. HACCP yöntemi, yiyeceklerin üretim sürecinin kritik kontrolün çok iyi yapılmasını sağlamaktadır. 2. Kritik noktalarda kontrol; zaman, sıcaklık ölçümü ve görsel muayene gibi kolay ve ucuz olarak yapılmakta ve böylece kontrol maliyeti düşürülmelidir. 3. Potansiyel tehlikeler dikkate alınmakta ve sistemde önleyici faaliyetler ön plana çıkmaktadır. 4. Müşteri şikayetlerinin azalmasına ve müşteri tatmininin artmasına yardımcı olmaktadır. 5. Yiyecek üretim sisteminin kayda geçirilmesini, sürekli gözden geçirilmesini ve iyileştirilmesini sağlamaktadır. 6. Toplam kalite yönetimi ve benzer sistemler içinde gıda güvenliğinin korunması konusunda en önemli araçlardan biridir ISO (TS 13001) 2005 yılında revize edilerek yayımlanan ISO 22000:2005 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi; dünya çapında güvenli gıda üretim zinciri sağlamak amacıyla oluşturulmuş uluslararası bir standarttır. Tedarikçiler, kullanıcılar, yasal otoriteler, tüketiciler ve tüm ilgili birimler arasında iletişimi ve bu sayede güvenli gıdanın her basamakta izlenebilirliğini sağlamayı esas almaktadır. Bu standart, gıda zinciri boyunca son tüketime kadar gıda güvenliğini sağlamada HACCP standardı gibi, gıda zincirindeki potansiyel tehlikelerin oluşmadan önlenmesi ya da kabul edilebilir bir seviyeye indirilmesi için tehlike analizi yapılıktan sonra kritik kontrol noktalarının belirlenmesini, izlenmesini, gözden geçirilmesini, iyileştirilmesini ve temel ihtiyaçların sağlanmasını amaçlamaktadır BRC (British RetailConsortium): 56

219 İngiltere merkezli bir kuruluş olan British RetailConsortium (İngiliz Perakendeciler Birliği) tarafından geliştirilen BRC Standardı, tüketicilere güvenli ürün tedarik etme amacıyla oluşturulmuştur. Standart Avrupa Birliği"ne ve özellikle İngiltere"ye gıda maddesi sağlayan kuruluşlar tarafından benimsenmektedir. BRC Standardı; yasal uyum ve müşterinin korunmasıyla ilgili yükümlülükleri yerine getirmek üzere gıda imal eden kuruluş bünyesinde olması gereken güvenlik, kalite ve operasyon kıstaslarını belirlemek üzere geliştirilmiştir. BRC, gıdanın üretimi, ambalajlanması, saklanması ve dağıtımında üstlenilen bir dizi faaliyetle ilgili gereklilikleri ortaya koyan bir Global Standartlar yelpazesi geliştirmiştir IFS (International FoodStandarts) IFS Uluslar arası Gıda Standardı (International Food Standard), çıkış noktası Global FoodSafetyInitiative (GFSI) dır yılında, gıda güvenliğinin, Ticaret Odası CIES The Global Food Business Forum- tarafından iyileştirilmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralya da başlangıçta 40 ticari işletmenin katılımı ile oluşmuştur. GFSI nin amacı, global bir gıda güvenlik standardı hazırlayıp işletmelerin kendi pazarlarında daha güvenli gıda ürünü satmalarını sağlamaktır. Buna istinaden GFSI, anahtar kriterler ortaya çıkartarak, gıda güvenlik standardını ölçülebilir hale getirmiştir. Global bir gıda güvenlik standardı hazırlayıp işletmelerin kendi pazarlarında daha güvenli gıda ürünü satmalarını sağlamaktır. Buna istinaden GFSI, anahtar kriterler ortaya çıkartarak, gıda güvenlik standardını ölçülebilir hale getirmiştir. 57

220 UYGULAMA FAALİYETLERİ Gıda güvenliğinden sorumlu ilgili kurum ve kuruluşları tanıtan bilgilendirme panosu hazırlayınız. İşlem Basamakları Gıda güvenliğinden sorumlu kurum ve kuruluşları araştırınız. Kurum ve kuruluşları gruplandırınız Konu ile ilgili görselleri araştırınız Bilgilerle görselleri eşleştiriniz. Panonuzun materyallerini hazırlayınız Bilgi ve görselleri panonuza yerleştiriniz. Panonuzu asınız. Öneriler Basılı ve yazılı kaynaklardan araştırabilirsiniz. Ulusal ve uluslararası olarak gruplandırabilirsiniz. Dikkat çekici olan logolar,, ve sembolleri seçebilirsiniz. Birbiriyle ilişkili olanları bir araya getirerek kompozisyon oluşturabilirsiniz. Kırtasiye ve atık malzemelerden faydalanabilirsiniz. Temiz ve titiz çalışabilirsiniz Herkesin görebileceği bir yer asabilirsiniz 58

221 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümleleri dikkatlice okuyarak boş bırakılan yerlere doğru sözcüğü yazınız. 1. temel görevi, gıda ile ilgili tüm iş yerlerinde, gıda maddelerinin uygun şartlarda ve mevzuatına uygun olarak üretilmesini ve tüketime sunulmasını sağlamaktır. 2. Gıda Güvenliği; 5179 sayılı Kanunda Gıdalarda olabilecek..,..,.ve her türlü zararların bertaraf edilmesi için alınan tedbirler bütünü olarak tanımlanır. 3. Toplumun sağlığını korumak için; gıda maddelerinin taşıması gereken ve... içeren gıda mevzuatının uygulanması gerekir ,gıda güvenliği ile ilgili mevzuat ve sistemlerin uygulanması ile olabilir. 5. Türk gıda kodeksi ürün tebliğinin amacı ürünün tekniğine uygun ve hijyenik şekilde üretim, hazırlama, işleme, muhafaza,..ve. sağlamak üzere ürünlerin özelliklerini belirlemektir. 6. Türk gıda kodeksi yönetmelik tarih ve sayılı. yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 7. Gıda Güvenliği: Gıda maddelerinin her türlü..ve. etkeninden uzaklaştırılarak tüketime uygun olmasıdır gıda maddelerinin üretiminde ham maddeden başlayarak hazırlama, işleme, imalat, ambalajlama, depolama, taşıma, dağıtım ve piyasaya arz aşamalarının tümüdür tarafından ülkeye ithal edilecek veya ülkeden ihraç edilecek tüm ürünlere yönelik düzenlemeler yapmaktadır. 59

222 MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 1. Aşağıdakilerden hangisi, Yiyecek içecek sektöründe hizmet veren işletmelerde müşteri beklentilerinden biri değildir? A) Yedikleri yiyeceklerde kalite, güvenlik, ekonomiklik ve temizlik B) Temiz bir çevrede yemek yeme C) İyi ve kaliteli servis D) Önem vermeden servis 2. Aşağıdakilerden hangisi sanitasyon ve hijyen uygulamalarını göz ardı yapan işletmelerin karşılaşabileceği olumsuzluklardan biri değildir? A) Müşteri güvensizliği ve kaybı B) Satışlarda azalma ve üretim kayıpları C) Yasal uygulamalar ve cezalar D) Ödül almak 3. Günlük yaşantınızda ve iş ortamında hangisi uygulanması gereken sanitasyon kurallarından değildir? A) El temasını aza indirmek için gerektiği yerlerde eldiven kullanılmalı, eğer elde yara, yanık varsa üzeri bantla kapatılmalı ve mutlaka eldiven kullanılmalı. B) Saçların açık olmasına dikkat edilmeli. C) El temizliğine dikkat etmeli ve her aşamada, çiğ yiyecekleri elledikten sonra, hapşırma, öksürme, ağız, saç elleme gibi davranışlardan sonra elleri hijyenik bir şekilde yıkamalı. D) Yiyecek üretimi ve servis alanlarında yemek yeme, sakız çiğneme ve sigara içmekten kaçınmalı. 4. Aşağıdakilerden hangisi Biyolojik etmenlerden değildir? A) Hamam böceği B) Maya, C) Küf D) Bakteri 5. Aydınlatma sisteminin işyerinde olması gereken fonksiyonu ağıdakilerden hangisiyle gerçekleşmez? A) Yiyecek maddelerinin kalite ve yabancı madde kontrolünü kolaylaştırır. B) Loş romantik bir ortam sağlar. C) Yiyeceklerin hazırlanması, pişirilmesi, süslenmesi ve servisinin başarılı bir şekilde yapılmasını sağlar. 60

223 D) Personelin fiziksel ve zihinsel zorlanmadan, sinirlenmeden iş yapmasını, hızlı ve rahat çalışmasını sağlar. 6. Aşağıdakilerden hangisi mutfak ortamında uyulması gereken hijyen sanitasyon ilkelerinden değildir? A) Sıcak sudan geçirme B) Sabun veya deterjanla yıkama veya silme C) Mutfakta kapılar kendiliğinden kapanmamalı. D) Deterjan kalıntısını gidermek için çok iyi durulama 7. Dezenfektan maddeleri kullanırken aşağıdaki noktalardan hangisine uyulmaz? A) Dezenfektanlı karışımlar önceden temizlenmiş yüzeye uygulanmalıdır. B) Açık bırakılmamalıdır, aksi takdirde etkileri azalır. C) Kullanılmış dezenfektanlı suya yenisi eklenmemelidir D) Dezenfektan maddelerle çıplak tenle çalışmalı. 8. Mutfak ekipmanlarının bakımlarının yapılması / yaptırılmasında aşağıdakilerden hangisi dikkate alınmaz? A) Olabilecek arızalar, arızalı parça değişimleri yetkili kişiler tarafından yapılmalıdır. B) Elektrikli bir aracın çalışmama durumunda ilk önce aracın içine bakılmalıdır. C) Çalışmaz durumdaki bir araca müdahale edilmeden önce enerji bağlantısı kesilmelidir. D) Araçların bakım ve onarımı için iyi bir servis kuruluşu ile çalışmalıdır. 9. Gıda güvenliğinin tanımı aşağıdakilerden hangisidir? A) Gıda maddelerinin her türlü bozulma ve bulaşma etkeninden uzaklaştırılarak tüketime uygun olmasıdır. B) İnsan sağlığına zararlı olan plastik madde, deterjan, dezenfektan, radyoaktif madde kalıntıları ve her türlü istenmeyen maddelerdir. C) Uygulanması zorunlu olan soğuk muhafaza, soğuk taşıma ve benzeri işlemlerinin tamamıdır. D) İşleme, değerlendirme, dayanıklı hale getirme işlemlerinin yapılmasıdır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz. 61

224 CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 C 3 B 4 B 5 D 6 A 7 A 8 C 9 D 10 B 11 C 12 B 13 A 14 B 15 D ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 C 3 D 4 A 5 C 6 B 7 D 8 B 9 C 10 A 62

225 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 A 3 C 4 Doğru 5 Yanlış 6 Yanlış 7 Doğru 8 Yanlış 9 Doğru ÖĞRENME FAALİYETİ-11 CEVAP ANAHTARI 1 Devletin 2 Fiziksel, Kimyasal, Biyolojik 3 Asgari ve Teknik Kriterleri 4 Gıda güvenliği 5 Depolama, taşıma ve pazarlamasını 6 Resmi Gazetede 7 Bozulma ve bulaşma 8 Gıda zinciri 9 Dış Ticaret Müsteşarlığı MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI 1 D 2 D 3 B 4 A 5 B 6 C 7 D 8 B 9 A 63

226 64

227 KAYNAKLAR AKTAŞ, A.,B. Özdemir. Hotel İşletmelerinde Mutfak Hizmetleri Yönetimi. Detay yayıncılık, Ankara, 2005 AKTAŞ, A. O. Kutluca. Servis ve Bar, Anadolu Üniversitesi AÖF. Yayınları. ARLI,M. ve diğerleri. Yiyecek Üretimi I, Yapa yayınları, İstanbul, 2002 AYTAÇ. A. Gıda Hijyen Uygulamaları Denetim Kursu ( HACCP ) Ders Notları. Ankara, BULDUK, S. Gıda ve Personel Hijyeni, Detay yayıncılık, Ankara, CİĞERİM, N., Beyhan, Y. Toplu Beslenme Sistemlerinde Hijyen, Kök yayıncılık, Ankara, DENİZER, D. Konaklama İşletmelerinde Yiyecek ve İçecek Yönetimi, Detay yayıncılık, Ankara, GÖKDEMİR, A. Mutfak Hizmetleri Yönetimi, Detay yayıncılık, Ankara, GÜREL, M. Gürel, G. Servis ve Bar, M.E.B. yayınları, Ankara, MERDOL Kutluay, T.ve diğerleri. Hijyen ve Sanitasyon, Hatipoğlu yayınevi, Ankara, MERDOL kutluay, T., Başoğlu, S., Öner,N. Beslenme ve Diyet sözlüğü, Hatipoğlu yayınları,ankara,1999. KOZAK Akoğlan, M. Yıldız, E. Temizlik Ürünleri Kullanımı ve Denetimi.Detay yayıncılık. Ankara, 2002 KOZAK Akoğlan, M. Otel İşletmelerinde Kat Hizmetleri Yönetimi, Detay yayıncılık, Ankara, MAVRİŞ,F. Endüstriyel Yiyecek Üretimi, Detay yayıncılık, Ankara, NAZİK,H. ve diğerleri. Kat Hizmetleri I, Yapa yayınları, İstanbul, 2002 ÖZTAŞ,K., Uçan, H. Turizm Sektöründe Mutfak Hizmetleri, Nobel yayınları, Ankara, TÜRKSOY, A. Yiyecek- İçecek Hizmetleri Yönetimi, Turhan kitabevi, Ankara, TÜRKAN, C. Mutfak Teknolojisi. UBF foodsolutions yayını, SÖKMEN, A. Ağırlama Endüstrisinde Yiyecek ve İçecek Yönetimi,Detay yayıncılık, Ankara, SEVİNÇ, N.Ziyafet ve İkram Hizmetleri, Detay yayınları, Ankara, SEZGİN, M. Konaklama İşletmelerinde Kat Hizmetleri Yönetimi, Gazi Kitabevi, Ankara, YILMAZ, E. Endüstriyel Mutfaklarda Hijyen Riskleri Gastronomi Dergisi

228 66

229 67

230 68

231 ÇAMAŞIRLARI GRUPLAMA

232

233 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... v GİRİŞ... 2 ÖĞRENME FAALİYETİ ÇAMAŞIRHANE ÇALIŞMA KURALLARI Çamaşırhanenin (LinenRoom) Tanımı Çamaşırhanenin Bölümleri Bölümlerin Özellikleri Çamaşırhane Personeli Organizasyon Şeması Personel Çeşitleri Görev ve Özellikleri Çamaşırhane Şefi Çamaşırhane Şef Yardımcısı: Kuru Temizleme Elemanı: Yıkayıcı: Ütücü: Çamaşır Katlayıcı: Personel Çalışma Zamanları Personel iş başı kuralları Kıyafet hazırlığı Malzeme Hazırlığı Çamaşırhanede Kullanılan Form ve Raporlar Malzeme Takip Formu Kuru Temizleme Formu Makine Takip Formu Malzeme Giriş Formu Kullanım Dışı Malzeme Takip Formu vs Form düzenleme teknikleri Form doldurma teknikleri Formları Dosyalama ve Arşivleme Teknikleri... 9 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ ÇAMAŞIR GİRİŞ ÇIKIŞ İŞLEMLERİ Çamaşır Giriş Düzeni Çamaşırların Teslim Teknikleri iii

234 2.3. Çamaşırları Yıkamaya Hazır Hale Getirme İşlemleri Çamaşırhane Personeli Tarafından Yapılan Çıkış İşlemleri Departmanlardan Yapılan Çıkış İşlemleri UYGULAMA FAALİYETİ KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ TESİS VE KONUK ÇAMAŞIRLARINI NUMARALANDIRMAK Numaralama (Markalama) Tanımı NumaralandırmanınÖnemi Numaralandırma Yöntemleri Kontrol Etme UYGULAMA FAALİYETİ KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ TESİS VE KONUK ÇAMAŞIRLARINI GRUPLANDIRMA Gruplama Tanımı Gruplandırmanın Önemi Gruplandırma da Dikkat Edilecek Hijyen Kuralları Çamaşırları Departmana Göre Gruplandırma Kumaş Özelliğine Göre Gruplama UYGULAMA FAALİYETİ KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI KAYNAKLAR iv

235 AÇIKLAMALAR ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Konaklama ve Seyahat Hizmetleri Çamaşırhane Görevlisi Çamaşırları Gruplama Çamaşırhane çalışma kuralları, çamaşırların giriş çıkış işlemleri, çamaşırları gruplandırma ve numaralandırma ile ilgili, bilgi ve becerileri içeren bir öğrenme materyalidir. 32 saat teorik Temel düzeyde mesleğin gerektirdiği işleri ve yeterlilikleri yapabilecek bedensel ve fiziksel özelliklere sahip olmak. Mesleğin ait olduğu alandaki temel bilgi ve becerileri kazanacak, alanın gerektirdiği temel yeterliliklere sahip olacak, mesleğin gerektirdiği işleri yapabilecektir. Mesleğiniz ile ilgili kurallarını ve işletmelerin çamaşırhanedepartmanlarında işinin tüm detaylarını öğrenerek kurallara uygun olarak çamaşırhane faaliyetlerini gerçekleştirmek. Mesleki Eğitim Merkezleri, Halk Eğitim Merkezleri, Meslek liseleri, Uygulama otelleri, Turizm eğitim merkezleri (TUREM) ve sektördeki işletmelerde eğitim verilmektedir. Programın uygulanabilmesi için Konaklama ve Sehayat Hizmetleri alanı standart donanımları ve mesleklerin gerektirdiği ekipmanlar sağlanmalıdır. Bireylerin, çeşitli ölçme araçları kullanılarak; Modüllerin sonunda kazandığı yeterlikler ölçülecektir. Modüller ile kazandıkları bilgi, beceri ve tavırları ölçülecektir. Ölçme sonuçları program sonunda değerlendirilecektir. Eğitim kurumunda, işletmede ve kendi kendilerine yaptıkları tüm öğrenim faaliyetleri değerlendirilecektir. v

236 1

237 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Günümüzde insanların en büyük ihtiyaçlarından biride tatil ve eğlenme ihtiyacıdır. Kişiler devamlı olarak yaşadıkları yerlerden, çalışma ortamlarından ve şehirlerin stresinden uzaklaşmak, hem bedensel hem de ruhsal olarak rahatlamak adına değişik coğrafyalara ve farklı hizmetlere doğru seyahatler gerçekleştirmektedir. Bu aktivitelerdeinsanların konakladıkları tesislerde beklentilerine ulaşabilmesi, dinlenmiş ve mutlu olarak evine dönebilmesi için temel ihtiyaçlardan olan konaklama ve yeme-içme hizmetlerinin eksiksiz ve yüksek standartlarda sunulması gerekmektedir. Ancak bununla birlikte, işletmeler açısından başarılı bir tatil süreci açısından sunulan hizmetin temizlik ve hijyen kurallarına uygun olması önemli bir unsurdur. Başarılı bir temizlik için organizasyonu donanımlı ve kalifiye elemanlardan oluşan bir kat hizmetleri departmanıile mümkün olabilmektedir. Konuk çamaşırlarının temizlenerek kullanıma hazır hale getirilebilmeleri için, iyi düzenlenmiş ve işinde başarılı personeller çok önemlidir. Hizmetin başarısı serviste ve odalarda kullanılan çamaşırların temizliğiyle doğru orantılıdır. Kirli peçete, masa örtüsüyle başarılı bir servisin gerçekleştirilemeyeceği gibi kirli çarşaflarda güzel bir uyku alınması da mümkün değildir. Bu nedenle işletmelerin çamaşırhanedepartmanlarında görev yapan personel çok önemlidir ve başarının yakalanmasında büyük görev almaktadır. 2

238 3

239 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Bu faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında, çamaşırhane çalışma kurallarını doğru olarak uygulayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çamaşırhane çalışma kurallarını (Çamaşırhane bölümleri, özellikleri, personel organizasyonu, görevleri ve özellikleri vb) araştırınız. Çamaşırhanede kullanılan form ve raporlar ile personelin çalışma zamanı, iş başı kuralları ile ilgili konularda kitap, dergi ve internet taraması yapınız. Bulunduğunuz ortamdaki konaklama tesislerinde çalışan genel kat yöneticileri (housekeeper) ile görüşerek bilgi alınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sınıf ortamında sunum yapınız. 1. ÇAMAŞIRHANE ÇALIŞMA KURALLARI 1.1. Çamaşırhanenin (LinenRoom) Tanımı İşletmenin, konukların ve personelin çamaşırlarının gruplandırıldığı, dikiş-tamirinin yapıldığı, yıkanıp, sıkılıp, ütülendiği, katlanıp depolarda saklandığı ve çamaşır alış-verişinin yapıldığı bölümdür Çamaşırhanenin Bölümleri a) Temiz çamaşır: Yıkanan, dikiş ve tamiri yapılan, ütü ve kolası biten çamaşırlar kontrol edildikten sonra kendilerine mahsus olan raflara yerleştirilir. Çamaşır dolabının kapısı, toz girmeyecek şekilde sıkıca kapatılmalıdır. Çamaşırlar raflara, büyük ve ağır çamaşırlar bel hizasında ve altta, hafif ve küçük çamaşırlar ise üstte olacak şekilde yerleştirilir. Temiz çamaşırların sayılıp teslim edilmesi için tezgâhların bulunması gerekir. Temiz çamaşır bölümündeki görevliden başka personelin girmesini engelleyen üstü açılan ikili kapılar bulunmalıdır. Bu kapılar sayesinde temiz çamaşır konusundaki kayıplar engellenmiş olur. b) Kirli çamaşır: Bu bölümde bütün kirli çamaşırlar tasnif edilir ve sayılır. Çamaşırhane yıkanmak üzere gelen kirli çamaşırların tasnif edilmeleri pek çok pratik faydalar sağlar. Çamaşırlar yıkanmadan önce: 1-Renklerine 2-Cinslerine (ipek, yün, pamuk, keten vb) 4

240 3-Büyüklüklerine 4-Kirlilik derecelerine göre tasnif edilir. c) Yıkama-Kurutma: Bu bölümde, çamaşırlar makinelerde yıkanarak kirlerinden ve lekelerden arındırılır, gruplara ayrılarak kurutulur. d) Ütüleme: Yıkanan çamaşırlar tamir edildikten sonra ütülenir ve bazıları da kolalanır. Büyük otellerde ütü işleri özel olarak yapılmış özel makinelerde yapılır (Silindir ütü, pres ütü, el ütüsü, manken ütülerde ütülenebilir.). Ütüleme işlemlerinin ayrıntılı bilgileri için bakınız: Çamaşırları Ütüleme Modülü e) Dikiş tamir bölümü: Dikiş ve tamiri gereken çamaşırlar bu bölümde onarılır. Tamir ve dikiş için dikiş makineleri, dikiş malzemeleri (iplik, makas, vs) bulunmalıdır. Tamiri yapılmamış olan çamaşırlar yıkama ve ütülemeye gönderilirse orada arızalar daha da genişler ve eşya kullanılamaz hale gelir. Bu nedenle çamaşırların onarım işlemleri yıkanmadan önce yapılmalıdır Bölümlerin Özellikleri Temiz çamaşırların bulunduğu bölüm yıkama bölümüne en yakın yerde olmalıdır. Bazı tesislerde çamaşırhane şefi temiz çamaşır bölümünü ofis olarak da kullanabilir. Kirli çamaşırların bulunduğu bölüm genellikle çamaşırhanenin girişinde veya yakınında bulunur, yıkama kurutma işlemleri makineler tarafından yapılmaktadır. Günümüzde çok gelişmiş tam otomatik çamaşır makineleri çamaşırhanelerde yerlerini almaktadır. Ütüleme bölümünde ise yeni ütüler işleri çok kolaylaştırmıştır. Çamaşırhanelerde çalışmak personele zevk verir olmuştur. Çamaşırhanenin genel özellikleri: Aydınlık ve yeterince ışıklandırılmış olmalı Havalandırma tertibatı iyi olmalıdır. Tavanı alçak değil yüksek olmalıdır. Araç ve gereçlerin rahatça sığabileceği, personelin rahat hareket edebileceği genişlikte olmalıdır. Sıcak ve soğuk suyu devamlı akacak düzende olmalıdır. Zemini çabuk kuruyan, kir tutmayan ve kaygan olmayan özellikte olmalıdır. Emniyetli bir elektrik tertibatına sahip olmalıdır. Elektrik kabloları, elektrik prizleri ve su tesisatı iyi izole edilmiş olmalı, personelin çalışma alanına uzak olmalıdır. 5

241 1.4. Çamaşırhane Personeli Organizasyon Şeması 1) Küçük otellerde: Housekeeper Yıkayıcı Ütücü 2) Büyük otellerde: Housekeeper Çamaşırhane Çamaşır Yıkay. Ütücüler Terziler Markalayıcılar 1.5. Personel Çeşitleri Görev ve Özellikleri Çamaşırhane Şefi Çamaşırhaneye giriş yapan tüm çamaşırlardan, çamaşırhane personelinden ve burada bulunan tüm araç-gereçlerden sorumlu, genel kat yöneticisine bağlı çalışan kişidir. Çamaşırhane şefinin sorumlulukları: Kirli çamaşırların gruplara ayırıp kontrol edilerek, kullanılamayacak durumda olanların kayıtlardan düşürülerek sağlam olanların yıkama bölümüne teslim edilmesi. Çamaşırlar yıkanırken doğru ve yeterli miktarda kimyasal kullanılmasını sağlanması. Çamaşırhaneye personel alınması ve personelin işten çıkarılması konusunda görüş bildirmek. Çamaşırhanede kullanılacak olan bütün demirbaş ve yoğaltım eşyalarının temizlik, bakım, tamir ve düzeninden sorumludur. Çamaşırhanedeki stok kayıtlarını tutulmasından sorumludur. Yıkanacak çamaşırların lekelerinin çıkartılarak, dikiş- tamirinin yaptırılmasını sağlamak. Müşteri çamaşırlarının yıkatılıp, ütülettirilip, paketlenerek müşteriye teslim edilmesi. Müşteri çamaşır fişlerinin hesaplanarak ön büroya gönderilmesi. Çamaşırhane araçlarının temizlik ve bakımlarının yaptırılması. Çamaşırların sağlık ve hijyen kurallarına uygun stok edilmesi. Personelin hijyen kurallarına uygun olarak çalışmasını ve temiz üniforma giymesini sağlamak. 6

242 Çamaşırhanede ihtiyaç duyulan kimyasalların temin edilmesini sağlamak. Çamaşırhanede iş kazaları ve meslek hastalıkları konusunda gerekli tedbirleri alarak, personeli eğitmektir Çamaşırhane Şef Yardımcısı: Çamaşırhane şef yardımcısı şefine karşı sorumludur. Çamaşırhane şefinin olmadığında onun yerine vekâlet eder. Çamaşırhane şefinden aldığı talimatlar doğrultusunda, Çamaşırhanenin iş akışına uygun çalışmasından, çamaşırhane hijyeni ve güvenliğinden sorumludur Kuru Temizleme Elemanı: Kuru temizleme makinesi operatörü güçlü, dikkatli, sorumluluk sahibi ve aktif bir kişi olmalıdır. Konuk çamaşırlarını personel üniformalarını, tüm yumuşak dokulu mobilyaları, istenen en iyi standartta kuru temizleme yapmaktan çamaşırhane şef yardımcısına karşı sorumludur. Ayrıntılı bilgi için bakınız: Kuru Temizleme Modülü Yıkayıcı: Çamaşır makinesi operatörü genç ve fiziksel olarak güçlü, aktif bir kişi olmalıdır. Tesis ve konuk çamaşırlarının istenilen standartta yıkanmasından çamaşırhane şef yardımcısına karşı sorumludur. Diğer sorumlulukları: Hijyen kurallarına uygun çalışmak Yıkanacak çamaşırları saymak ve çeşitlerine göre ayırmak Yıkanacak çamaşırları, kapasitesine göre makineye yerleştirmek Yıkanacak çamaşırın cinsine uygun yıkama programı uygulamak Çamaşırları, cinsine uygun temizlik maddesi ve diğer kimyasal temizleyiciler kullanarak yıkamak, Yıkanan çamaşırları, taşıma arabasına koymak Çamaşır makinelerinin günlük temizliğini yapmak Çamaşır makinelerin arızalarını rapor etmektir Ütücü: Bu grupta çalışan personel çeşitli çamaşırların ütüleme ve katlama yöntemlerini iyi bilmeli, bütün ütüleri kullanabilme becerisine sahip olmalı, kumaşları tanıyıp hangi kumaşın hangi sıcaklıkta ütüleneceğini iyi bilmelidir. Ütülerde meydana gelebilecek küçük arızaların tamir ve bakımını yapabilmeli. Çalışkan ve becerikli olmalıdır. Bu personel çamaşırları ütüler katlar ve çamaşır şefine teslim eder. Ütücülerden bir kısmı sadece personel çamaşırlarıyla ilgilenir. 7

243 Çamaşır Katlayıcı: Çamaşırların yıkanıp ütülendikten sonra düzgün bir şekilde katlanmaları oldukça önemlidir. Çamaşır katlama işini genellikle ütücüler yapmaktadır. Otellerde ayrıca bulundurmayabilirler. Çamaşırları kullanırken, kat yeri sayesinde büyük kolaylık sağlanır (özellikle masa örtüsü ve çarşaflarda) 1.6. Personel Çalışma Zamanları İşletmedeki doluluk oranı ve personel sayısı göz önüne alınarak çalışma süresi genel kat yöneticisi tarafından tespit edilmektedir. Gerek görülürse personel sayısı artırılır ya da çalışma saatleri uzatılarak çamaşırlar zamanında yetiştirilir. Çamaşırhane personeli genellikle sabah şiftinde çalışmaktadır. Gerek görülürse yeterli miktarda eleman nöbetçi bırakılabilir Personel iş başı kuralları Kıyafet hazırlığı Çamaşırhanede çalışan personel işe başlamadan önce iş kıyafetini giymek zorundadır. Bu kıyafetin temiz ve ütülü olasına dikkat edilmelidir. İş kıyafetinin giyilmesi ve temizliğinin kontrolünün yapılması çamaşırhane şef yardımcısının sorumluluğundadır Malzeme Hazırlığı Çamaşırhane de çalışan personelin işe başlamadan önce yapacağı çalışma ile ilgili araç ve gereçleri önceden temin ederek hazırlaması en önemli konudur. Çalışmaları sırasında ihtiyaç duyacağı makinelerin kontrol ve bakımını yapmak zorundadır. Çalışma alanının temizlenmesi ve iş kazalarını önlemek için gerekli tedbirlerin alınması gerekir Çamaşırhanede Kullanılan Form ve Raporlar Malzeme Takip Formu Kuru Temizleme Formu Makine Takip Formu Malzeme Giriş Formu Kullanım Dışı Malzeme Takip Formu vs Form düzenleme teknikleri İşletmeler formları düzenlerken en çok dikkat ettikleri konu hazırlanan formun işletmede ki ihtiyaca tam olarak cevap vermesidir. Form da bulunan bölümlerin yeterli olması, kısaltmaların ve sembollerin anlaşılır olması, sıra numarasının mutlaka ilk sütunda gösterilmesi, formun adının açık 8

244 şekilde yazılması, formun düzenlendiği tarihin gösterileceği bölümün ayrılması, teslim eden ve teslim alanlara en altta yer verilmesi gerekmektedir Form doldurma teknikleri Form üzerinde ayrılan bütün bölümler eksiksiz doldurulmalıdır. Eksik doldurulmuş bir form ilgili her departmanda eksik kayıt yoluyla yanlışlıklara sebep olacağı için form doldurma tekniğine uygun doldurulması önemlidir Formları Dosyalama ve Arşivleme Teknikleri Formlar işletmenin benimsediği dosyalama sistemi içerisinde ilgili dosyalara kaldırılır, gerektiği zaman bu dosyalardan formlar çıkartılarak kontrol edilir. 9

245 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları cevaplayarak öğrenme faaliyetinde kazanmış olduğunuz bilgileri değerlendiriniz. 1) Aşağıdakilerden hangisi çamaşırhane görevlisi değildir? A) Yıkayıcı B)Ütücü C)Meydancı D) Markalayıcı 2) Çamaşırhanelerde havalandırma tertibatı neden çok önemlidir? A) Personelin soğuk havayı sevmesinden B) Çamaşırhanenin havalandırma ünitesine yakın olmasından C) Çamaşırhanenin basık olmasından D) Kullanılan makineler ve kimyasallardan dolayı çalışma ortamının aşırı sıcak ve deterjan kokusunun personeli etkilemesinden dolayı 3) Aşağıdaki personellerden hangisi her çamaşır hanede bulunması zorunlu personel değildir? A) Yıkayıcı B) Ütücü C) Terzi D) Kuru temizleme elemanı 4) İki gün önce giriş yapan Konuk resepsiyona telefon ederek dün yıkanmak üzere gönderdiği gömleği bugün yıkanıp getirildiğinde çekmiş olduğunu söyler. Yukarıdaki durumun yaşanmaması için ne yapılmış olmalıdır? A) Çamaşırlar imza karşılığı teslim edilmeliydi. B) Ütücü dikkatli çalışmalıydı. C) Yıkamacı doğru yıkama programında ve uygun sıcaklıkta yıkamalıydı. D) Markalayıcı dikkatli çalışmalıydı. 5) Aşağıdaki işlerden hangisi yıkayıcının görevi değildir? A) Yıkanan çamaşırları onarıp, ütüsünü yapmak B) Yıkanacak çamaşırları saymak ve çeşitlerine göre ayırmak C) Yıkanacak çamaşırları, kapasitesine göre makineye yerleştirmek D) Çamaşır makinesinin günlük temizliğini yapmak Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. 10

246 DEĞERLENDİRME Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetinizi tekrarlayınız. Cevaplarınızın hepsi doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 11

247 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Bu faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında, çamaşırhane kurallarına uygun olarak çamaşırların giriş-çıkış işlemlerini yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgedeki konaklama tesislerinde çalışan genel kat yöneticisinden (house keper) bilgi alınız. Çamaşırhanedeki çamaşır giriş-çıkış işlemlerini araştırınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sunum yapınız. 2. ÇAMAŞIR GİRİŞ ÇIKIŞ İŞLEMLERİ 2.1. Çamaşır Giriş Düzeni Tesis ve konuklara ait toplanan kirli çamaşırlar toplanan çamaşırlar çamaşırhaneye teslim edilir. Çamaşırları personel bizzat kendisi getirerek teslim edebileceği gibi bazı otellerde shotlama sistemi (katlardan çamaşırhaneye baca bağlantısı) olarak bilinen yöntemle kirli çamaşırlar çamaşırhaneye ulaştırılabilir. Bu yöntemle zamandan ve iş gücünden tasarruf sağlanır. a) Departmanlara göre zaman çizelgesi: Çamaşırhanede yürütülen çalışmalar bir programa bağlıdır. Önce servis departmanı daha sonra kat hizmetleri ve mutfak departmanları yıkanmak üzere kirli çamaşırlarını gönderir. Personel üniformalarının ise çamaşırhaneye gönderilmesi her bir departman için ayrı zamanlarda olmalıdır. Her işletme kendisine uygun zaman çizelgesi hazırlamalıdır. b) Çalışma düzenine uygun zaman çizelgesi: Çamaşırhanede çalışma düzenine uygun zaman çizelgesi hazırlanırken, çamaşırhanedeki işlem sırası göz önüne alınmalıdır. İş akışına uygun olmayan bir zaman çizelgesinin işletmeye fayda sağlaması mümkün değildir. İş gücünden ve zamandan büyük kayıplara sebep olacağı kesindir. 12

248 2.2. Çamaşırların Teslim Teknikleri a) Tekniğine göre gruplama Çamaşırhaneye yıkanmak üzere gelen çamaşırlar, üç ana grupta toplanır: 1. Otel çamaşırları: Yatak takımları, masa örtüleri, perdelikler, döşemelikler 2. Konuk çamaşırları: (Elbise, iç çamaşırı, gömlek, vb) 3. Personel çamaşırları: (Üniformalar, ceketler, başlıklar). Çamaşırlar aşağıdaki esaslara göre gruplandırılırlar: Renklerine göre, Cinslerine göre (İpekli, yünlü, pamuklu, vb), Büyüklüklerine göre (el-yüz havlusu, banyo havlusu), Kirlilik derecesine göre (Çok kirli, az kirli. b) Çamaşırhane görevlisine teslim etme Büyük otellerde çamaşırlar, çamaşırı getiren personel tarafından, imza karşılığı çamaşırhane görevlisine teslim edilmektedir. Fiziki şartları uygun olan otellerde özellikle tesis çamaşırları ve personel çamaşırları shotlama sistemiyle çamaşırhaneye ulaştırılmaktadır. Konuk çamaşırları odaya bakan maid tarafından çamaşırhaneye belge karşılığında teslim edilir Çamaşırları Yıkamaya Hazır Hale Getirme İşlemleri Kirli çamaşır bölümünde bulunan çamaşırlar önce dikkatlice kontrol edilmeli, tamir gerektirenler dikiş bölümüne gönderilmelidir. Diğerleri ise: Renklerine, Cinslerine göre, Büyüklüklerine göre, Kirlilik derecesine göre gruplandırılarak yıkamaya hazır hale getirilir. Çamaşırlarda leke var ise yıkama yapılmadan önce mutlaka çıkarılmalıdır aksi takdirde daha sonra lekenin çıkarılması güçleşir veya leke (Mürekkep lekesi vb) diğer çamaşırlara da bulaşabilir Çamaşırhane Personeli Tarafından Yapılan Çıkış İşlemleri a) Gelen listenin kontrolü Çamaşırhaneye gelen çamaşır istek listesindeki çamaşırların cins ve miktarlarında bir yanlışlık olup olmadığı kontrol edilir. b) Talep edilen malzemenin stok kontrolü 13

249 Talep edilen çamaşırların stoklarda yeterince olup olmadığı kontrol edilir. Eğer yeterli stok yoksa talepte bulunan departman şefiyle görüşülerek, problem çözülür. c) Talep miktarını stoklara uygun hazırlama Talep edilen malzeme miktarının stoklara uygun olarak hazırlanması sağlanmalıdır. Talep edilen malzemeler depolardan çıkartılarak listedeki miktara uygun hazırlanır. Stoklarla ilgili bir problem varsa ilgili kişilerle görüşülerek gerekli tedbirlerin alınması sağlanır. d) Malzemeyi departmanlara göre ayırma Çıkışı yapılacak malzemeleri istek yapan departmanlara göre ayırarak ileride olabilecek karışıklıklar önlenmiş olur. Her bir departmana giden çamaşırların cinsi ve miktarı doğru bir şekilde tespit edildiğinde malzeme takibi daha sağlıklı yapılır. e) Son kontrol ve sayımın yapılması Çıkış yapılacak malzemeleri departmanlara göre ayırdıktan sonra elimizdeki liste ile hazırlanan malzemeleri cins ve miktar olarak sayarak karşılaştırıp kontrol işlemini bitiririz. f) Malzemenin teslime hazır hale getirilmesi Daha önceden talep edilen malzemeler sayılıp, kontrol edildikten sonra ihtiyacı olan departmanlara taşınabilmesi ve bu taşınma sırasında zarar görmemesi için ambalajlanması ve uygun taşıma araçları içerisine konması gerekir. Bu işlem yapılmaz ise malzemelerin bir kısmı daha kullanılmadan tekrar kirli olarak çamaşırhaneye dönecektir. g) Malzemenin imza karşılığı görevli personele teslim edilmesi Çamaşırhaneden yapılan her çamaşır çıkış işleminde, çamaşırı teslim alacak departmanın yetkili personeline imza karşılığında çamaşırlar teslim edilir. Bu yöntemle çamaşırların hangi departmanda ve ne miktarda kullanıldığı öğrenilir Departmanlardan Yapılan Çıkış İşlemleri a) Departmanlarda malzeme eksiklerinin tespiti Departmanlarda malzeme eksikleri ilgili personel tarafından yapılır ve bu eksikler departman şefine bildirilerek gereken malzemelerin teminin de ilk işlem yapılır. b) Tespite uygun talep listesi hazırlama teknikleri Taleplerin listeleme yöntemleri: 1. Her departmanda düzenlenmiş olarak bulunan çamaşır listesini işaretleme. 2. Kullanılacak malzemelerin listesini eksiksiz olarak yazmak. c) Talep formunu doldurma teknikleri 14

250 Talep formlarında malzemenin karşısına ihtiyaç duyulan miktar yazmak suretiyle doldurulur ve departman şefi tarafından imzalandıktan sonra işleme konur. Talep formu liste şeklinde hazırlanacaksa malzemenin sıra no, cinsi, miktarının yazılması ve departman şefi tarafından onaylanması gerekmektedir. d) Hazırlanan formu çamaşırhane görevlisine teslim etme Departman şefinin düzenlediği malzeme talep formu görevli personel tarafından çamaşırhaneye götürülür ve çamaşırhanedeki ilgili personele teslim edilir. e) Hazırlanan malzemeleri form ile karşılaştırma Çamaşırhane görevlisi teslim aldığı malzeme talep formunu inceleyerek listedeki malzemeleri hazırlar ve kontrol eder. f) Kontrol edilen malzemeleri imza karşılığı teslim etme Çamaşırhane personeli tarafından hazırlanıp kontrol edilen çamaşırlar imza karşılığı talepte bulunan departmanın görevlisine teslim edilir. 15

251 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Çamaşır giriş-çıkış düzenini belirleyiniz. Çamaşır giriş- çıkış düzenini departmanlara bildiriniz. Çamaşırları tekniğine göre teslim alınız. Çamaşırları teslim alma formlarını kontrol ediniz. Tekniğine göre çamaşırların çıkış işlemlerini yapınız. Formları tekniğe uygun düzenleyiniz. Öneriler Üniformanızı giyiniz. Planlı ve organize olunuz. Detaylara özen gösteriniz Sorumluluk sahibi olunuz. Pratik olunuz. Malzemeleri ergonomi kurallarına uygun taşıyınız Kontrol ediniz. 16

252 KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Üniformanızı giydiniz mi? 2 Zaman çizelgesi departmanlara uygun mu? 3 Kirli çamaşırlar için sepetleri hazırladınız mı? 4 Çamaşırlar tekniğine uygun görevliye teslim edilmiş mi? 5 Çamaşırlar tekniğine uygun gruplanmış mı? 6 Çamaşırları yıkamaya hazır hale getirdiniz mi? 7 Gelen listeyi kontrol ettiniz mi? 8 Talep edilen malzemenin stok kontrolünü yaptınız mı? 9 Talep miktarını stoklara uygun hazırladınız mı? 10 Malzemeyi departmanlara göre ayırdınız mı? 11 Son kontrol ve sayımı yaptınız mı? 12 Malzemeyi teslime hazır hale getirdiniz mi? 13 Malzemeyi imza karşılığı görevli personele teslim ettiniz mi? 14 Departmanlardan gelen talep formunu imza karşılığı teslim aldınız mı? 15 Hazırlanan malzemenin form ile karşılaştırılmasını yaptınız mı? 16 Kontrol edilen malzemeleri imza karşılığı teslim ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Yaptığınız uygulamayı değerlendiriniz. Başarısız olduğunuz faaliyeti tekrarlayınız. 17

253 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları cevaplayarak öğrenme faaliyetinde kazanmış olduğunuz bilgileri değerlendiriniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi zaman çizelgesi yapmanın faydalarından biri değildir? A) Yığılmayı engeller. B) Personelin sürekli ve verimli çalışmasını sağlar. C) Çamaşırhanenin iş akışını kolaylaştırır. D) Karışıklığa sebep olur. 2. Aşağıdakilerden hangisi çamaşırhanede yıkanan çamaşır gruplarından biri değildir? A) Otel çamaşırları B) Konuk çamaşırları C) Personel çamaşırları D) Personel özel çamaşırları nu lu odada kalan konuk, yıkanması için gönderdiği bluzun kendine teslim edildiğinde renginde değişiklik olduğunu fark ederek, resepsiyona telefon eder ve hatanın telafi edilmesini ister. Yukarıda ki durumun yaşanmaması için ne yapılması gerekir? A) Modeline göre ayrılmalı B) Büyüklüklerine göre ayrılmalı C) Renklerine göre ayrılmalı D) Kirlilik derecesine göre ayrılmalı 4. Aşağıdakilerden hangisi çamaşırhane personeli tarafından yapılan çıkış işlemlerinden biri değildir? A) Gelen listenin kontrolü B) Talep edilen malzemenin stok kontrolü C) Malzemeyi departmanlara göre ayırma D) Sökük ve yırtık çamaşırları dikme 5. Aşağıdakilerden hangisi departmanlarda yapılan çıkış işlemlerinde biri değildir? A) Departman malzeme eksiklerinin tespiti B) Hazırlanan formu çamaşırhane görevlisine teslim etme C) Hazırlanan malzemeyi form ile karşılaştırma D) Malzemeyi departmanlara göre ayırma Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. 18

254 DEĞERLENDİRME Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetinizi tekrarlayınız. Cevaplarınızın hepsi doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 19

255 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Bu faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında, çamaşırhane kurallarına uygun olarak tesis ve konuk çamaşırlarını numaralandırabileceksiniz. ARAŞTIRMA İnternet ortamında çamaşırların numaralandırılması hakkında bilgi taraması yapınız. Bulunduğunuz bölgedeki bağımsız çamaşırhaneler ile görüşerek çamaşırların numaralandırılması hakkında bilgi alınız. Çevre otellerin housekeeperları ile görüşerek çamaşırların numaralandırılması konusunda bilgi alınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sunum yapınız. 3. TESİS VE KONUK ÇAMAŞIRLARINI NUMARALANDIRMAK 3.1. Numaralama (Markalama) Tanımı Çamaşırların bir birlerine karışmalarını önlemek ve her birinin ayrı takip edilmesi için yapılması gereken bir kodlama işlemidir NumaralandırmanınÖnemi Otel işletmelerinde ve bağımsız çamaşırhanelerde yıkama işlemi gören çamaşırlar hem miktar olarak hem de çeşit olarak çok fazladır. Bu nedenle çamaşırların birbirlerine karışmadan geri teslim edilmesi açısından numaralandırma yöntemi oldukça önemlidir. Ayrıca tesis içinde farklı salonlarda kullanılan masa örtüsü, perde gibi mefruşat grubu eşyaların da karışmaması için bu yöntem kullanılır. Böylece hem karışıklık önlenir hem de zamandan kazanılır Numaralandırma Yöntemleri a) Manuel, (kalemle) numaralandırma: Kalem ile yıkanacak olan elbisenin etiketi üzerine bilgi yazılması işlemidir. Bu teknik genellikle küçük otellerde uygulanan bir numaralandırma şeklidir. b) Makine ile numaralandırma: Yatak kapasitesi üzerinde olan otel işletmelerinde numaralandırma işlemi çok daha dikkatli yapılmalıdır. İş hacmi büyüdükçe hata yapılma olasılığı da büyümektedir. Büyük otel işletmelerinde Makine ile şerit üzerine personel veya konuk bilgisi işlenerek giysi üzerine işlenir. 20

256 3.4. Kontrol Etme Çamaşırhaneye gelen çamaşırların numaralandırma işlemi yapıldıktan sonra mutlaka kontrol edilmelidir. Bu işlem basamağı yapılmadığı durumlarda eksik veya yetersiz etiketlemeden dolayı karışıklıklar olacaktır. İşletmenin başarılı ve konuğun memnun olması için kontrol işlemlerinin dikkatli, tekniğine uygun olarak yapılması gerekir. 21

257 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Çamaşırhanedeki numaralandırılacak çamaşırları belirleyiniz. Numaralandırılacak çamaşırların bilgilerini doğru alınız. Çamaşırları numaralandırma yöntemini belirleyiniz. Numaralandırma işlemini yapınız. Çamaşırların numaralandırılmasını tekniğine uygun olarak kontrol ediniz. Öneriler Numaralandırma işlemini tekniğine uygun olarak yapınız. Çalışırken dikkatli olunuz. İşyeri çalışma prensiplerine uyunuz. 22

258 KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Numaralandırılacak çamaşırları belirlediniz mi? 2 Çamaşırları numaralandırma yöntemini belirlediniz mi? 3 Çamaşırhanedeki çamaşırları tekniğine uygun numaralandırdınız mı? 4 Kontrol tekniklerine uygun çamaşırların numaralandırılmasını kontrol ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa faaliyete dönerek ilgili konuyu tekrarlayınız. 23

259 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları cevaplayarak öğrenme faaliyetinde kazanmış olduğunuz bilgileri değerlendiriniz 1) Numaralandırma neden önemlidir? A) Göze hoş göründüğü için B) Çamaşırların takibinde karışmasının önlenmesi için C) Yıkama işlemini kolaylaştırmak için D) Personelin boş zamanlarını doldurmak için 2) 203 nu lu odada kalan konuk yıkanması için gönderdiği pantolonun yerine kendisine başka bir pantolon gönderilmiş olduğunu fark eder. Resepsiyona telefon ederek problemin çözümünü istemiştir. Yukarıdaki durumun yaşanmaması için hangi işlemin yapılması gerekir? A) Çamaşırları renklerine göre ayırma B) Çamaşırlar büyüklüklerine göre ayırma C) Çamaşırları numaralandırma. D) Kirlilik derecelerine göre ayırma 3) Aşağıdakilerden hangisi numaralandırma yöntemi değildir? A) Lekeli çarşafları düğümleyerek ayırmak B) Kalemle giysi etiketine isim yazmak C) Personel kıyafetlerine ip ile isimlerinin baş harfini yazmak D) Makine ile şerit üzerine personel veya konuk bilgilerini işlemek 4) Çamaşırların numaralandırılmasının kontrolü neden çok önemlidir? A) Personelin çalışıp çalışmadığını gösterir B) Yetersiz ve eksik etiketlemeden dolayı olabilecek karışıklıkları engeller C) Çamaşırların uygun programda yıkanmasını sağlamak için D) Çamaşırların renklerinin solmaması için 5) Çamaşırların bir birine karışmalarını önlemek ve her birinin takip edilmesi için yapılması gereken işlem aşağıdakilerden hangisidir? A) Gruplandırma B) Numaralandırma C) Yıkama D) Ütüleme Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. DEĞERLENDİRME 24

260 Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetinizi tekrarlayınız. Cevaplarınızın hepsi doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 25

261 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 AMAÇ Bu faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında, çamaşırhane kurallarına uygun olarak tesis ve konuk çamaşırlarını gruplandırabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgedeki bağımsız çamaşırhaneler ile görüşerek çamaşırların gruplandırılması hakkında bilgi alınız. Çevrede bulunan konaklama tesislerindeki housekeeperlar ile görüşerek çamaşırların gruplandırılması konusunda bilgi alınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sunum yapınız. 4. TESİS VE KONUK ÇAMAŞIRLARINI GRUPLANDIRMA 4.1. Gruplama Tanımı Gruplama odasına gelen kirli çamaşırlar kontrol edilerek tamirat ihtiyacı olan çamaşırlar terziye gönderilir. Lekeli çamaşırların tespitinde oda görevlileri lekeli çamaşırları işaretleyerek (düğüm atmak vb) çamaşırhaneye göndererek çamaşırhane personeline yardımcı olmuş olur. Sağlam olan kirli çamaşırlar renklerine, cinslerine, büyüklüklerine ve kirlilik derecelerine göre ayrılması işlemine gruplandırma denmektedir Gruplandırmanın Önemi Çamaşırları gruplandırarak en uygun yıkama programında doğru şekilde yıkanmaları sağlanır. Böylece çamaşırların yıpranmaları önlenerek uzun süre kullanılmaları sağlanmış olur. İşletmenin maliyetlerine olumlu katkılar sağlar. Konuk çamaşırlarında ise gruplandırma sayesinde çamaşırların özelliklerine uygun programda yıkanması sayesinde herhangi bir deformasyonun olması engellenerek konuğun memnuniyeti sağlanmış olur. Personel çamaşırlarının da gruplandırılarak yıkanması sayesinde kıyafetlerin görüntü güzelliği ve hijyen kurallarına uygunluğu sağlanmış olur. Temiz ve ütülü kıyafetler konuk üzerinde olumlu bir izlenim bırakarak işletmeye ve işletmede üretilen ürünlere güven duyulmasını sağlar Gruplandırma da Dikkat Edilecek Hijyen Kuralları Kirli çamaşırlar ve temiz çamaşırlar ayrı tutulmalıdır. 26

262 Kirli çamaşırlar temizlik araç ve gereçleriyle bir arada tutulmamalıdır. Kirli ve temiz çamaşırlar nemli ortamlarda bırakılmamalı, temiz, kuru ve havadar yerlerde saklanmalıdır. Konuklardan hasta olan varsa, çamaşırları diğer çamaşırlardan ayrı taşınıp temizlenmelidir. Hasta çamaşırlarının çamaşırhaneye gönderilmesin esnasında şut sistemi kullanılmamalıdır. Lekeli çamaşırlar diğerlerinden ayrı olarak çamaşırhaneye gönderilip temizlenmelidir. Kirli çamaşırlar, kirli çamaşır torbası veya kirli çamaşır arabasında çamaşırhaneye gönderilmeli, konuk çamaşırları ise ya şut sitemiyle ya da konuk çamaşır torbasına konarak çamaşırhaneye teslim edilmelidir. Kirli çamaşırlar taşınırken dikkatli ve hijyen kurallarına uygun taşınmalı, çeneye ve koltuk altına sıkıştırılmamalıdır Çamaşırları Departmana Göre Gruplandırma a) Kat hizmetleri: Yatak çarşafları; tek çift kişilik Yorgan çarşafı; tek veya çift kişilik, Yastık kılıfı Banyo havluları El yüz havluları Banyo paspasları Pikeler, battaniyeler, divan örtüleri, yatak örtüleri Koltuk, kanepe örtüleri Yedek perde ve tüller Masa örtüleri, peçeteler Bornozlar, vb. b) Servis bar malzemeleri Masa örtüleri Kapaklar Moltonlar Skörtler Peçeteler Garson peçeteleri Kurulama bezleri Sandalye minderleri ve giydirmeleri Devamlı havlular c) Mutfak malzemeleri Tutacaklar Kurulama bezleri Devamlı havlular d) Bulaşıkhane malzemeleri Bulaşıkhane için hazırlanmış özel önlükler 27

263 Devamlı havlular Kurulama bezleri e) Genel alan malzemeleri Koltuk minderleri Perdeler Koltuk örtüleri Küçük yolluklar f) Özel alan malzemeleri Koltuk kılıfları Sandalye minderleri Masa örtüleri Perdeler g) Temizlik bezlerini gruplandırma Güderiler Cam bezleri Ovma bezleri Kurulama bezleri Parlatmada kullanılan bezler Toz bezleri h) Paspasları gruplama Islak paspaslar Genel alan da kullanılan WC de kullanılan Yemekhane ve restaurantta kullanılan Dış alanlarda kullanılan Kuru paspaslar (moplar) i) Üniforma gruplama Mutfak personeli üniformaları (Önlük, pantolon, ceket, gömlek, kep, çorap, fular, el havlusu) Servis personeli üniformaları (Pantolon, gömlek, etek, şort, tşört, yelek, kravat, papyon, fular, çorap, ceket, süeter, servis eldivenleri) j) Konuk çamaşırlarını gruplama: İç çamaşırlar (renkliler ayrı) Gömlekler Mendiller Pantolonlar Kazak, süeter vb. 28

264 Çorap vb. eşyalar Kumaş Özelliğine Göre Gruplama a) Büyüklüğüne: Yastık kılıfı ve çarşaf aynı cins olmasına rağmen, büyüklükleri farklıdır. Küçük çamaşırlar, büyüklerin arsında yıpranır. b) Cinsine: Yatak ve havlu takımları hem dokunuş hem de kullanılış yönünden farklı cinstedir. Her ikisi bir arada yıkanmamalıdır. Ayrıca pamuklu ve yünlü kumaşlar farklı ısıdaki suda yıkandığından birlikte yıkanmamalıdır. c) Rengine: Renkli ve beyaz çamaşırlar bir arada yıkanmamalıdır. Çünkü renkler birbirine karışacağı gibi, beyaz için kullanılan ağartıcılar, renklileri bozabilir. d) Kirlilik derecesine: Az kirli çamaşırlar, çok kirli çamaşırlarla birlikte yıkanmamalı; çok kirli çamaşır üç su ile temizlenirken, az kirli çamaşıra iki su yeterli olabilir. Kirlilik derecesine göre gruplamak, az kirli çamaşırın yıpranmasını önleyeceği gibi su, deterjan, elektrik, zaman ve enerji tasarrufu gibi faydalar da sağlaması bakımından önem kazanır. 29

265 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Çamaşırları departmanlara göre gruplandırınız. Çamaşırları kumaş cinsine göre gruplandırınız. Çamaşırları renklerine göre gruplandırınız. Çamaşırları kirlilik derecesine göre gruplandırınız. Çamaşırları büyüklüklerine göre gruplandırınız. Lekeli çamaşırları ayırınız. Personel üniformalarını gruplandırınız. Kontrol ediniz. Öneriler Üniformanızı giyiniz. Departmanlardan gelen çamaşır gruplarını tanıyınız. Meslek ahlakına uygun davranınız. Çamaşırların tekniğine uygun Çalışırken dikkatli olunuz. Sorumluluk sahibi olunuz. İşyeri çalışma prensiplerine uyunuz. İş kazalarına karşı tedbir alınız. Çamaşırları taşırken ergonomi kurallarına uyunuz. 30

266 KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Çamaşırları departmanlara göre gruplandırdınız mı? 2 Departmanlara göre ayrılan çamaşırları tekniğe uygun gruplandırdınız mı? 3 Hijyen kurallarına uygun davrandınız mı? 4 Ergonomi kurallarına uygun çalıştınız mı? 5 Çamaşırların gruplandırılmasını tekniğine uygun kontrol ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Yaptığınız uygulamayı değerlendirme kriterlerine uygun olarak değerlendiriniz Yaptığınız değerlendirme sonunda eksikleriniz varsa faaliyete dönerek ilgili konuyu tekrarlayınız. 31

267 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları cevaplayarak öğrenme faaliyetinde kazanmış olduğunuz bilgileri değerlendiriniz. 1) Gruplandırma neden önemlidir? A) Çamaşırhanenin güzel görünmesi için B) Çamaşırların takibini kolaylaştırır. C) Aynı cins çamaşırları en uygun programda yıkamaya imkan sağladığı için D) Personelin daha fazla çalışması için 2) Aşağıdakilerden hangisi gruplandırmada dikkat edilecek hijyen kurallarından değildir? A) Kirli çamaşırlar ve temiz çamaşırlar aynı yerde saklanmalıdır. B) Temiz çamaşırlar koltuk, sandalye vb eşyaların üzerine konulmamalı, temizlik araçları ve gereçleriyle bir arada tutulmamalıdır. C) Konuklardan hasta olan varsa, çamaşırları diğer çamaşırlardan ayrı taşınıp temizlenmelidir. D) Lekeli çamaşırlar diğer çamaşırlardan ayrı olarak çamaşırhaneye gönderilip temizlenmelidir. 3) Aşağıdakilerden hangisi servis ve bar çamaşırlarından biri değildir? A) Peçeteler B)Skörtler C)Molton D) Pikeler 4) Aşağıdakilerden hangisi çamaşırların departmanlara göre gruplandırılmasının faydalarında biri değildir? A) Çamaşırlarda hijyeni sağlamak kolaylaşır. B) Departmanların çamaşırlarının karışmasını engeller. C) Çamaşırhanenin çalışma zaman çizelgesine göre iş akışını kolaylaştırır ve daha verimli çalışmasını sağlar. D) Çalışma süresini uzatır. 5) Çamaşırların gruplandırılması neden çok önemlidir? A) Personelin çamaşırlar hakkındaki bilgisini ölçer B) Çamaşırların daha uzun süre kullanılabilmesi için uygun program ve sıcaklıklarda yıkanmalarını sağlar. C) Zamandan tasarruf sağlar D) Enerjiden tasarruf sağlar. Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. 32

268 DEĞERLENDİRME Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetinizi tekrarlayınız. 33

269 MODÜL DEĞERLENDİRME Öğrenme faaliyetlerini başarı ile tamamladıysanız öğretmeninizle iletişim kurunuz. 34

270 CEVAP ANAHTARI ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 CEVAP ANAHTARI 1 C 2 D 3 D 4 C 5 A ÖĞRENME FAALİYETİ- 2 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 D 3 C 4 D 5 D ÖĞRENME FAALİYETİ- 3 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 C 3 A 4 B 5 B ÖĞRENME FAALİYETİ- 4 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 C 3 B 4 D 5 C 35

271 KAYNAKLAR DÖNMEZ Arzu, Emel DÖNMEZ, Nurdan GÜLAP, Hatun ÖZDEMİR, Zinnet POSTA, Ebru TÜTEN, (OTED Eğitim komitesi), Konaklama İşletmeleri Yataklı Tedavi Kurumları İş ve Alış Veriş Merkezleri Temizlik İşletmelerinde Housekeeping, İstanbul, İNAL Serap, Nilüfer MUMCULAR, Kat Hizmetleri, Yorum matbaası, Ankara, KOZAK AKOĞLAN Meryem, Otel İşletmelerinde Kat Hizmetleri Yönetimi, Ankara, KOZAK AKOĞLAN Meryem, Emine YILDIZ, Temizlik ürünlerinin kullanımı ve denetimi, Detay Yayıncılık Ankara, Kasım, SATUREL İsmail, Yayınlanmamış Öğretmen Ders Notları, (Meslek Dersleri Öğretmeni) SEZGİN Orhan Mesut, Uygulamalı ve Açıklamalı Konaklama İşletmelerinde Kat Hizmetleri Yönetimi, Gazi Kitap evi Ankara, SÖNMEZ Ayşe, Kat Hizmetleri, Serler Matbaası İstanbul, NAZİK Halim, Hüsne DEMİREL, Aybala DEMİRCİ, Şirvan BORAN NAĞME Kat Hizmetleri ll Turan ofset İstanbul,

272 37

273 38

274 39

275 40

276 ÇAMAŞIRLARI YIKAMA

277

278 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... v GİRİŞ...2 ÖĞRENME FAALİYETİ LEKELERİ ÇIKARMA Leke Tanımı Leke Çıkarmanın Önemi Leke Çeşitleri Kumaş Çeşitleri ve Özellikleri Leke Çıkarma İlaçları Çeşitleri Kullanım Özellikleri Leke Çıkarma Alanının Özellikleri Çalışma Alanında Alınacak Güvenlik Önlemleri Leke Çıkarma Uygulaması Kuralları Kontrol Etme...8 UYGULAMA FAALİYETİ...9 KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ YIKAMA ARAÇ GEREÇLERİNİ HAZIRLAMA Yıkama Gereç Çeşitleri ve Kullanım Özellikleri Deterjan çeşitleri Yumuşatıcılar Ağartıcılar, renk koruyucular ve kullanım kuralları Kireç sökücü Demir tutucu Grilik Giderici Yıkama Ünitesindeki Diğer Araçlar Çamaşırları Sıkma Özelliğine Göre Çamaşır Makineleri Çalışma Fonksiyonuna Göre Çamaşır Makineleri UYGULAMA FAALİYETİ KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ii

279 ÖĞRENME FAALİYETİ KONUK ÇAMAŞIRLARINI YIKAMA Konuk Çamaşırı Tanımı Konuk Çamaşır Giriş İşlemleri Konuk Tarafından Teslim Oda Görevlisi Tarafından Teslim Alma Çamaşırhane Görevlisi Tarafından Teslim Alma Çamaşırhane Görevlisine Teslim İşlemleri Çamaşırları Tekniğe Uygun Numaralandırma Çamaşırları Tekniğe Uygun Gruplandırma Hasar Tespiti ve Konuğa Bilgi Verme İşlemleri Yıkanmaya Elverişli Olmayan Kumaşlara Yapılan İşlemler Leke kontrolü; Tekniğe Uygun Leke Çıkarma Çamaşır Gruplarını Tekniğe Uygun Yıkama Çamaşır Listesi Fiyatlandırma Liste Kopyalarının İlgili Birimlere İletme Konuğa Teslim İşlemleri UYGULAMA FAALİYETİ KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ OTEL ÇAMAŞIRLARINI YIKAMA Otel Çamaşırlarına Yıkama Öncesi Yapılan İşlemler Gruplama Leke ve hasar tespiti Kumaş Özelliğine Göre Yıkama Programları Kumaş Özelliğine Uygun Su Sıcaklıkları Deterjan, Yumuşatıcı ve Ağartıcıları kumaş Özelliğine Göre Ayarlama Yıkama İşlemini Takip Etme Yıkama Araçlarının Günlük Bakım Teknikleri Çamaşırların genel kontrolü Ergonomi Kurallarına Uygun Çalışma Yöntemleri Çalışma alanı güvenlik önlemleri Uyarı Levhalarının Özellikleri ve Önemi UYGULAMA FAALİYETİ iii

280 KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ ÇAMAŞIRLARI KURUTMA Kurutma Makinesinin Tanımı Kurutma Makinesi Çeşitleri Kurutma Makinesi Kullanım Kuralları Çamaşırların Cinsine Göre Kurutma Özellikleri Kurutma Makinesinin Günlük Bakımı Teknikleri UYGULAMA FAALİYETİ KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ ÇAMAŞIRLARI KOLALAMA Kola Tanımı Kola Yapmanın Önemi Kola Çeşitleri Kolanın Kullanım Özellikleri Kola Yapılacak Kumaş Özellikleri Kola Yapma Teknikleri UYGULAMA FAALİYETİ KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI MODÜL DEĞERLENDİRME KAYNAKLAR iv

281 AÇIKLAMALAR MODÜLÜN KODU ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Çamaşırları Yıkama Konaklama ve Seyahat Hizmetleri Çamaşırhane Görevlisi Çamaşırları Yıkama Çamaşırhanede tekniğine uygun olarak çamaşır yıkama konusunda, bilgi, beceri ve tavır içeren öğrenme materyalidir. 32 Ders Saati Bu modülün ön koşulu yoktur. Çamaşırları yıkamak Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında, tekniğine uygun olarak çamaşır yıkama işlemlerini yapabileceksiniz. Çamaşırhanede tekniğine uygun olarak lekeleri çıkarabileceksiniz. Çamaşırhanede yıkama araç gereçlerini eksiksiz ve doğru olarak hazırlayabileceksiniz. Çamaşırhanede tekniğe uygun olarak konuk çamaşırlarını yıkayabileceksiniz. Çamaşırhanede tekniğe uygun olarak otel çamaşırlarını yıkayabileceksiniz. Çamaşırhanede tekniğine uygun olarak çamaşırları kurutabileceksiniz. Çamaşırhanede tekniğe uygun olarak çamaşırları kolalayabileceksiniz Çamaşırhanede çamaşırların yıkanmasında kullanılan araç-gereçler, leke çıkarıcılar, tesis ve konuk kirli çamaşırları. Çamaşırhanede kullanılan araç-gereçlerin kullanma talimatları Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra verilen ölçme araçları ile kazanılan bilgileri ölçerek kendinizi değerlendirebileceksiniz. Modül sonunda öğretmeninizin uygulayacağı ölçme araçları ile modül ile kazandığınız bilgi ve beceriler değerlendirilecektir. v

282 1

283 GİRİŞ Sevgili öğrenci, Gelişen dünyada ulaşım imkanlarının hızla gelişmesi ve yolculuk zamanının kısalması, insanların turistlik amaçlı geziler yapmalarını kolaylaştırmıştır. Konuğun beklentilerine ulaşabilmesi, dinlenmiş ve mutlu olarak evine dönebilmesi için konaklama işletmelerinin yüksek standartlarda mal ve hizmet üretme zorunluluğu doğmuştur. Hizmetin yüksek kalitede olabilmesi, işletmedeki iyi organizasyona, kalifiye personele ve tam donanımlı bir tesise bağlıdır. Konuğun hayalindeki tatili gerçekleştirebilmesi; housekeeping departmanının kusursuz performans göstermesine bağlıdır. Başarılı temizlik hizmeti için temizlik ve hijyen kurallarına uyulması şarttır. Organizasyonu tam, kalifiye elemanlardan oluşan bir kat hizmetleri departmanı gerekmektedir. Çamaşırların temizlenerek kullanıma hazır hale getirilebilmeleri için, iyi düzenlenmiş bir çamaşırhaneye ve başarılı personellere ihtiyaç vardır. Hizmetin başarısı serviste ve odalarda kullanılan çamaşırların temizliğiyle doğru orantılıdır. Kirli, ütüsüz ve kolasız çarşaflarda güzel bir uyku alınması mümkün değildir. Bu nedenle çamaşırhanede çalışan personel, arka planda görülmesine rağmen, başarının yakalanmasında büyük rol oynarlar. Turizm sektörüne hoş geldiniz, sizi meslektaşım olarak görmekten onur duyuyor ve size başarılar diliyorum. 2

284 3

285 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Bu faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında çamaşırhanede tekniğine uygun olarak lekeleri çıkarabileceksiniz. ARAŞTIRMA Kumaş ve leke çeşitlerine uygun leke çıkarma ve yöntemlerini araştırınız. Lekelerin çıkarılması ile ilgili konularda kitap, dergi ve internet taraması yapınız. Bulunduğunuz bölgedeki konaklama tesislerinde çalışan çamaşırhane şefi ile görüşerek bilgi alınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sınıf ortamında sunu yapınız. 1. LEKELERİ ÇIKARMA 1.1. Leke Tanımı Bulunduğu ortamı kötü gösteren, yüzeyin çabuk yıpranmasına neden olan ve bulunduğu yüzeyin ömrünü kısaltan kirdir Leke Çıkarmanın Önemi Lekeler sağlıklı bir ortamda yaşamak, eşyaların güzel görünmelerini sağlamak, bozulup yıpranmalarını, eskimelerini önlemek ve daha uzun süreli kullanmak için çıkartılır Leke Çeşitleri Lekelerin gruplandırılması: Kabuklu lekeler: Yüzey üzerinde tabaka oluşturan lekelere verilen isimdir. Kabuklu lekeler; zift, katran, yağlı boya, mum, oje, vb lekeler örnek verilebilir. Bu gruptaki lekeleri çıkarmadan önce lekenin kabuğu keskin olmayan bir bıçak veya benzeri bir araçla çıkarılır. Geri kalan kısım leke çıkarma yöntemleri uygulanarak çıkarılır. Renkli lekeler: İlk bakışta hangi maddeye ait olduğu kolaylıkla tanınan lekelerdir. Kan, ter, çimen, çay, pas, küf, meyve suyu, kahve vb lekeler bu grupta yer alır. Şeffaf lekeler: Genellikle yağların ve bileşiminde yağ bulunan maddelerin meydana getirdiği lekelerdir. Yağ, krema, dondurma lekeleri bu grupta yer alır. Bu lekeler meydana geldiği an leke olan yere emici özelliği bulunan maddelerden herhangi biri olan tuz, un, talk pudrası, tebeşir tozu bol miktarda dökülür. Lekenin fazlası emdirilerek fırçalanır. Geri kalan leke, leke çıkarma tekniğine uygun olarak çıkarılır. 4

286 1.4. Kumaş Çeşitleri ve Özellikleri Elyaf Türleri DoğalElyaf Kimyasal Selülozbazlı Proteinbazlı Selülozbazlı Sentetikler Pamuklu Keten-Kenevir Yünlü Viskoz İpek Asetat Sentetik Karışımlar Naylon Orlon Diolen Trevira Polyamid Perlon Polyacryl Dralon Pamuklu/Polyester Yünlü/Polyacryl 1.5. Leke Çıkarma İlaçları Çeşitleri Leke çıkarma ilaçları beş ana grup altında toplanmaktadır: Çözücüler: Aseton, tiner, benzin, amonyak, ispirto (Etil alkol), asit oksalik, boraks, amil asetat, vb. Ağartıcılar: Çamaşır sodası (sodyum karbonat), javel suyu (Potasyum hipoklorit), kireç kaymağı (Kalsiyum hipoklorit), sodyum perborat, hidrojen peroksit, vb. Bu ilaçlar lekeleri çıkarmanın yanında çok güçlü ilaçlardır. Kimyasal maddeler: Ticari amaçlı hazırlanan leke çıkarıcılardır. Emiciler: Tuz, şeker, talk pudrası, tebeşir tozu vb.dir. Enzimler: Biyolojik sentetik deterjanlardır. Protein esaslı lekeleri çıkarırlar. 5

287 Kullanım Özellikleri Çözücüler: Her türlü lekeleri çözerek, lekelerin bulunduğu ortamdan daha çabuk çıkarılmasını sağlar. Aseton: ojelerin ve ruj lekelerinin çıkarılmasında kullanılmaktadır. Tiner: Yağlı boya lekelerinin çözülmesinde kullanılmaktadır. Benzin: Uçucu, patlayıcı, yanıcı bir maddedir. Genellikle katran zift vb lekelerin çözülmesinde kullanılmaktadır. Amonyak: Yağ lekelerinin çözülmesinde kullanılmaktadır. Asit, meyve suyu lekelerini çıkarmakta da kullanılır. Bunun yanında zehirli böcek, sivri sinek, arı, yılan sokmalarında ısırılan bölgeye sürülmesinde fayda vardır. İspirto: Yosun, çimen, tükenmez kalem gibi lekelerin çözdürülmesinde kullanılır. Bunun yanında sirke, su ve mavi ispirto karışımı ile çam temizliğinde çok etkili bir ilaç olarak kullanılır. Asit oksalik: Beyaz sert ve kristal halde bulunup suda çözülen bir maddedir. Az miktarda bile yakıcı ve zehirleyicidir. Pas lekelerini çıkartılmasında kullanılır. Boraks: Kristal veya toz halinde bulunan bir maddedir. Zayıf bir bazdır. Çay, kahve, meyve suları ve asit lekelerinin çıkartılmasında kullanılır. Uygulanması; Yarım litre suya yaklaşık 30 gr Boraks konup çözülmesi sağlanır. Lekeli kumaş bu çözeltiye batırılır, kısa bir süre bekletilir. Bu leke çıkarıldıktan sonra bol suda çalkalanır. Leke çok yeni ise lekeli kısım bir kap üzerine gerdirilir. Kuru boraks lekenin üzerine yayılır. Üzerine sıcak su dökülerek leke çıkarılır. Bol suda çalkalanır. Amil asetat: Birçok kumaşlarda rahatlıkla kullanılır. Özellikle suni ipek ve renkli kumaşlardaki tırnak cilası lekelerinin çıkarılmasında kullanılır. Ağartıcılar: Oksijen bazlı ve klor bazlı olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan kalsiyum hipoklorit (kireç kaymağı) ve sodyum hipoklorit (çamaşır suyu) klor bazlıdır. Sodyum perborat, hidrojen peroksit vb oksijen bazlı ağartıcılardır. Ağartıcılar suyun sıcaklığına uygun olarak çamaşırlarda kullanılırlar. Klor bazlı ağartıcılar en fazla derece sıcaklığa kadar oksijen bazlı ağartıcılar daha yüksek sıcaklıklarda kullanılabilir. Çünkü klor parçalayıcı özellikte bir maddedir. Yüksek ısıda çamaşırların yıpranıp parçalanmalarına neden olabilir. Kimyasal maddeler: Bu maddeler kimyasal olarak üretilip özellikle mürekkep lekeleri ve ütü yanık izlerinin çıkartılmasında kullanılır. Özellikle temizlik ilaçları üreten firmaların kimyasal olarak hazırladıkları ve satışa sundukları pratik leke çıkarıcılar vardır. Bu ilaçlar; protein ve kan çözücü, tanin çözücü, yağ ve boya çözücü, pas çözücü olarak kullanılırlar. İsim ve kodları firmalara göre farklılıklar göstermektedir. 6

288 Emici maddeler: Bunlar tüylü dokumalarda meydana gelen yağlı lekelerin üzerine bol miktarda dökülerek yağın yayılmasını emerek engeller. Bunlar leke çıkaran ve çözen ilaçlar değildir. Enzimler: Ağır kirli çamaşırlardaki protein içeren kan, yumurta, süt, çeşitli sos lekeleri ve yağlı lekelerin çıkartılmasında kullanılan ilaçlardır. Enzimler nişasta gibi uzun zincirli büyük moleküllerin birleşme noktalarını etkileyerek, bu bağın gevşemesini sağlar. Enzimler seçici çalışır. Bazı enzimler proteinleri bazıları yağları ve bazıları ise sadece 9 karbonhidrat moleküllerini parçalar. Protein kir denen lekeler; cilt yağları, yemek sosları, et suları, yumurta, süt ve kan lekeleridir. Enzimlerin etkili olabilmesi için: Yıkama suyu sıcaklığı 50 derecenin altında olmalıdır. Yıkama ortamı ph 9-10 arasında olmalıdır. Klor bazlı ağartıcılarla kullanılmamalıdır. Enzimler etkinliklerini minimum iki saat içerisinde başlatır ve tüm etkilerini 12 saat gibi uzun sürede gösterir Leke Çıkarma Alanının Özellikleri Leke çıkarmak için çalışma masası bulunmalıdır. Çalışma ortamı iyi aydınlatılmış olmalıdır. Çalışma esnasında leke ilaçlarını koymak için raflar bulunmalıdır. İlaçların konabileceği kilitlenebilir dolaplar bulunmalıdır. Havalandırma tertibatı çok iyi olmalıdır. Bu bölümde kullanılan ilaçlar zehirleyici, yanıcı ve yakıcı özelliklere sahiptir. Yerler kaymayan kolay temizlenen ve çabuk kuruyan özellikte olmalıdır. Çamaşırların konabileceği dolaplar ve askılar bulunmalıdır. Çalışan personelin rahatça hareket edebileceği ve eşyaları alabileceği genişlikte olmalıdır. 7

289 1.7. Çalışma Alanında Alınacak Güvenlik Önlemleri Leke çıkarılacak alan iyi havalandırılmalıdır; çünkü kullanılan ilaçlar yanıcı, yakıcı ve zehirleyicidir. Leke çıkaran kişi ilaçların olumsuz etkilerinden korunmak için eldiven ve gerekirse maske kullanmalıdır. Alkali ve asitli ilaçların zehirli gaz çıkarmamaları için birlikte kullanılmamalarına dikkat edilmelidir. Klor veya peroksit bazlı ağartma maddelerini depolama ve yıkama ortamlarında demir, manganez gibi ağır metal iyonları ile temas etmemeleri gerekmektedir. Leke çıkaran ilaçlar pahalı yanıcı, yakıcı ve zehirli maddeler oldukları için mutlaka iyi kapatılmalı ve etiketli olarak kilitli bir dolapta saklanmalıdır Leke Çıkarma Uygulaması Kuralları Leke çıkarmada başarılı olmak için leke oluştuktan hemen sonra çıkarma işlemi uygulanmalıdır. Lekesi çıkarılacak çamaşır doğru şekilde çalışma masasına yerleştirilmelidir. Lekenin ve kumaşın cinsine uygun olan ilaç seçilmelidir. İlacın yeterli miktarda kullanılması gerekir. Fazla kullanılması israfa neden olacağı gibi az kullanılması da leke üzerinde yetersiz etki ederek başarısızlığa neden olur. Lekeyi çıkarmaya başlamadan önce aynı kumaşın görülmeyen bir bölümünde küçük bir deneme yapılmalıdır. Leke çıkarılırken eşyanın çift kat olmamasına dikkat edilmelidir. Çift kat ise ortaya tampon konmalıdır. Eşyada leke çıkarılırken lekenin etrafa dağılmaması için tampon daima dıştan içe doğru sürülmelidir. Lekeli eşyanın tersinden çalışmak daha uygundur Kontrol Etme Lekenin çıkarılması için seçilen ilacın doğru olup olmadığının kontrolü yapılmalıdır. Lekenin çıkarılması için seçilen leke çıkarma tekniğinin doğru olup olmadığının kontrolü yapılmalıdır. Personelin çalışırken iş güvenliği kurallarına uyup uymadığının kontrolü yapılmalıdır. Çamaşırdaki lekenin çıkarılmasında başarılı olunup olunmadığının anlaşılması için çamaşırın diğer kısımlarıyla karşılaştırılmalıdır. 8

290 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları 1) Leke çıkarmada kullanılan kimyasalları tespit ediniz. 2) Kimyasalları temin ediniz. 3) Leke türüne göre kimyasal miktarını belirleyiniz. 4) Uygun araç ve ekipmanları hazırlayınız. 5) İşlem için uygun ortam hazırlayınız. 6) Leke çıkarma işlemini yapınız 7) Belirlenen yöntemi uygulayınız. 8) Kontrol ediniz. Öneriler Tekstil malzemelerindeki leke çeşitlerini belirleyiniz. Leke çıkarmada kullanılan kimyasalları belirleyiniz. Leke çıkarıcıları ölçülerine uygun hazırlayınız. Leke çıkarma araç-gereçlerini doğru kullanınız. Leke çıkarma tekniklerine uygun lekeleri çıkarınız. Çalışma ortamındaki iş güvenliği ve işçi sağlığı ile ilgili önlemleri alınız. Leke çıkarma kalite kontrolünü yapınız. Araç ve gereç ekipmanların kullanımına özen gösteriniz. Zamanı iyi kullanınız 9

291 KONTROL LİSTESİ Uygulama faaliyetinde yapmış olduğunuz çalışmayı değerlendiriniz. Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Üniformanızı giydiniz mi? 2 Lekeli çamaşırlar çamaşırhane görevlisine teslim edilmiş mi? 3 Lekeli çamaşırlar için sepetleri hazırladınız mı? 4 Lekeli çamaşırlar önceden markalanmış mı? 5 Lekeli çamaşırlar tekniğe uygun gruplanmış mı? 6 Gelen listeyi kontrol ettiniz mi? 7 Lekeli çamaşırı işleme hazır hale getirdiniz mi? 8 Leke çıkarmak için gerekli olan ilaçları temin ettiniz mi? 9 Leke çıkarmak için uygun çalışma alanı hazırladınız mı? 10 Leke çıkarılacak çamaşırda lekenin dağılmaması için gerekli tedbirleri aldınız mı? 11 Leke çıkarmak için uygun yöntemi seçtiniz mi? 12 Gerekli miktarda leke ilacını kullandınız mı? 13 Çalışırken iş güvenliği konusunda gerekli önlemleri aldınız mı? 14 Leke çıkarıldıktan sonra son kontrolü yaptınız mı? 15 Kontrol edilen malzemeleri imza karşılığı teslim ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Yaptığınız uygulamayı değerlendiriniz. Başarısız olduğunuz faaliyeti tekrarlayınız. 10

292 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Mum lekesi aşağıdaki leke çeşitlerinden hangi grup içinde yer alır? A) Şeffaf lekeler B) Renkli lekeler C) Kabuklu lekeler D) Yağlı lekeler 2. Aşağıdaki elyaf (iplik) türlerinden hangisi selüloz bazlı (bitkisel) elyaf türlerinden biri değildir? A) Pamuklular B) Ketenler C) Kenevir D) Yünlüler 3. Aşağıdaki kumaş çeşitlerinden hangileri için ön yıkama programı uygulanır? A) Beyaz ipekliler B) Beyaz yünlüler C) Beyaz sentetikler D) Çok kirli beyaz pamuk ve ketenler 4. Renkli bir kumaşta leke çıkarma işlemi yapılmıştır. Sonuç olarak lekenin tamamen çıkarıldığı ancak o bölgenin renginin açıldığı görülmüştür. Bu olumsuz sonucun doğmaması için ne yapılmalıydı? A) Çamaşırın lekesi çıkarılırken çift kat olmaması gerekir. B) Uygun olan ilacın kullanılması gerekirdi. C) Leke ilacı az miktarda kullanılmalıydı. D) Lekeli eşyanın düz tarafından çalışılması gerekirdi. 5. Aşağıdaki leke çıkarma ilaçlarından hangisi protein esaslı lekeleri çıkarmada kullanılır? A) Enzimler B) Emiciler C) Kimyasal maddeler D) Ağartıcılar Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. 11

293 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında çamaşırhanede yıkama araçgereçlerini eksiksiz ve doğru olarak hazırlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çamaşırhanede çamaşır yıkama araç-gereçleri konusu ile ilgili kitap, dergi ve internet taraması yapınız. Çamaşır yıkama araçlarının kullanma yöntemlerini araştırınız. Çamaşır yıkama araç- gereçlerinin özelliklerini araştırınız. Çamaşır yıkama gereçlerinin kullanma şekillerini ve miktarlarını araştırınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sunu yapınız. 2. YIKAMA ARAÇ GEREÇLERİNİ HAZIRLAMA 2.1. Yıkama Gereç Çeşitleri ve Kullanım Özellikleri Deterjan çeşitleri Deterjanlar çamaşırın kirden arındırılması, bazı lekelerin çıkartılması amacıyla kullanılır. Sert ve yumuşak suya göre farklı türlerde imal edilmişlerdir. Sert sularda sentetik deterjanlar kullanılır. Yıkama deterjanlarında bulunması gereken özellikler şöyle sıralanabilir: Islatma elemanı olarak görev yapan yüzey gerilimini azaltıcı maddelerin bulunması. Bu madde kirin kolaylıkla eriyerek gevşemesini sağlar. Kuvvetlendirici, suyun yumuşamasını sağlar. Köpük ayarlayıcı madde (otomatik makinelerde). Kirin süspansiyon halde kalmasını, tekrar yüzeye yapışmasını önleyici madde. Çok az miktarda oksijenli ağartıcı bulunmalıdır(%1 oranında). Deterjanın soğuk ve sıcak suda etkili olmasını sağlayan TAED sisteminin olması. Frolason parlatıcı, mavi ışık vererek çamaşırların sararmasını engeller ve parlak görünmelerini sağlar. İçinde bir miktar yumuşatıcı ve parfüm bulunması gerekmektedir. 12

294 Yumuşatıcılar Son durulama suyuna ve soğuk suya katılır. Etkili olabilmeleri için, çamaşırların iyice durulanması gerekir. Özellikle havlu türü kumaşların yumuşatılmasında kullanılmaktadır. Parfümleriyle çamaşırların güzel kokmasını sağlamaktadır. Çamaşırlar üzerinde statik elektrik oluşumunu önler. Sürekli yıkama ve sürtünme sonucu çamaşırların dokularında oluşabilecek yıpranmayı önler. Sert su bölgelerinde çamaşırlarda renk değişimini önlemek için boyasız olarak üretilir. Ütülemede kolaylık sağlar, özellikle silindir ütünün etkinliğini arttırır. Arıtma tesislerine zarar vermez Ağartıcılar, renk koruyucular ve kullanım kuralları Beyaz çamaşırların ağartılması ve beyazlar üzerindeki lekelerin giderilmesi amacıyla kullanılan deterjanlardır. Bu deterjanların içeriklerinin farklı olması nedeniyle farklı yıkama programlarında kullanılması gerekmektedir. Ağartıcılar, klorlu ağartıcılar, oksijenli (perporatlı) ve hidrojen peroksitli ağartıcılar olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Klorlu ağartıcılar: Sıvı haldedirler sodyum veya kalsiyum hipoklolürlü olarak üretilmişlerdir. Her ikisinde de temel ağartıcı maddesi klor olduğundan ağartıcı içinde bekletme, çok sıcak suda kaynatma çamaşıra zarar vermektedir. Oksijenli ağartıcılar: Bu ağartıcılar klorlu ağartıcılara göre daha pahalıdır. Piyasada toz halde bulunur. Oksijenle ağartma yaptıkları için çamaşırları yıpratmaz. 60 derecenin üzerinde özellikle derece sıcaklıklarda mükemmel beyazlık sağlar. Hidrojen peroksitli ağartıcılar: Çok narin kumaşların ağartılmasında ve lekelerin çıkartılmasında kullanılır. Beyaz ve renklilerde rahatlıkla kullanılan bir ağartıcı türüdür Kireç sökücü Sert su bölgelerinde ana yıkama maddesine ilave edilerek kullanılır. Deterjanın etkisini arttırarak sert sularda kullanılan deterjan miktarında büyük ölçüde tasarruf sağlar. Çamaşırların grileşmesini önler. Düzenli kullanıldığında makinenin kireçlenmesini önler ve korur Demir tutucu Yıkama suyundaki demiri tutarak çamaşırların sararmasını önler. Renkli ve beyaz çamaşırlarda güvenle kullanılır. Yıkama ve durulamada diğer ürünlerden (yumuşatıcı, ağartıcı) en az iki dakika önce kullanılmalıdır. Bu şartlara uyularak ana yıkama maddesi, ağartıcı, yumuşatıcı veya nötralize edici maddelerle kullanılabilir. 13

295 Grilik Giderici Suya sertlik veren tuzların çamaşırlar üzerinde birikmesi sonucu meydana gelen grilik ve sertliğin giderilmesi için özel olarak formüle edilmiştir. Çamaşırlar ilk günkü beyazlık ve yumuşaklıklarını korur. Makinelerde oluşmuş kireçlenmeyi çözer Yıkama Ünitesindeki Diğer Araçlar Çamaşır yıkama makineleri: Endüstriyel çamaşır yıkama makineleri iki tiptedir. Tünel tipi çamaşır makineleri ve otomatik çamaşır makineleridir. Bu makineler ağır metal veya paslanmaz çelikten yapılmışlardır. Ancak bazı işletmelerde hala eski tip çamaşır makineleri kullanılmaktadır. Çamaşır makinelerini özelliklerine göre aşağıdaki şekilde sıralaya biliriz: Çamaşırları Sıkma Özelliğine Göre Çamaşır Makineleri Sıkmasız çamaşır makineleri: Genellikle elle kumanda edilen, üstten ve önden yüklemeli olan ancak sıkma işlemini gerçekleştiremeyen makinelerdir. Sıkmalı çamaşır makineler: Teknolojik olarak daha gelişmiş olduklarından sıkma işlemini de yapabilen özellikteki makinelerdir Çalışma Fonksiyonuna Göre Çamaşır Makineleri Manuel makineler: Otomatik olmayan elle kumanda edilen makinelerdir. Soğuk ve sıcak su girişleri genellikle vanalar yardımıyla yapılır. Bu makinelerde sıkma yapılamamaktadır. Zaman ayarları kumanda panosu veya makine üzerindeki düğmeler yardımıyla sağlanır. Otomatik makineler: Yıkama ve sıkma işlemlerinin hepsi otomatik olarak gerçekleşir. Yüklemeler genellikle önden yapılır. Çoğunlukla bilgisayar ve kart yardımıyla programlanırlar. Maliyeti yüksek olmasına rağmen zamandan ve işçilikten tasarruf sağlayarak uygulama hatalarını ortadan kaldırır. Tünel makineler: Birim zamanda çok fazla çamaşırların yıkanmasını sağlayan silindirik yıkayıcılardır. Makinenin bir ucundan giren çamaşır yarım saat içinde diğer uçtan yıkanmış olarak çıkar. Çıkan çamaşırlar sisteme uyumlu işleyen sıkma ve kurutma bölümlerinden geçerek ütüye gönderilir. 14

296 Tünel makineler üçe ayrılır: Tek Tamburlu Makineler: Bu makinelerin hareketli parçaları azdır. Bu sebeple mekanik problemlerle daha az karşılaşır ve bakımı daha kolaydır. Çift Tamburlu Makineler: Hareketli parça sayıları; motorları ve kullanılan malzemeler daha fazla olduğundan fiyatları da daha pahalıdır. Karma Makineler: Ekonomik bir çözüm ile kullanım kolaylığını bir araya getiren makinelerdir. Hem tek hem de çift tambura sahiptirler. Çift tamburlu makinelerin mükemmelliği ile tek tamburlu makinelerin mekanik basitliği bir araya getirilerek maliyet azaltılmıştır. Extractor: Büyük extractorler presleyerek suyu sıkmalarına rağmen birçoğu santrifüj kuvvetinin sağladığı dönme etkisiyle suyu sıkarlar. Extractorler durulama süresini ve maliyetini azaltır. Tek başına olan extractorler genellikle büyük çamaşırhaneler de tünel makineleri ile kullanılırlar. Bu makineler aynı zaman da tambur içindeki çamaşırı sıcak hava ile kurutur. Santrifüj: Yıkanmış durulanmış çamaşırların kalan sularını atmak için merkez kaç kuvvetiyle çalışan makinelerdir. 15

297 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları 1) Yıkama araç çeşitlerini belirleyiniz. 2) Araçların kullanım özelliklerini tespit ediniz. 3) Yıkama gereç çeşitlerini belirleyiniz. 4) Gereçlerin kullanım özelliklerini tespit ediniz. 5) Araçları tekniğe uygun olarak hazırlayınız. 6) Gereçleri doğru ölçüde hazırlayınız. 7) Kontrol ediniz. Öneriler Yıkama araçlarını tanıyınız. Yıkama gereçlerini tanıyınız. Yıkama araçlarını doğru olarak hazırlayınız. Gereçleri doğru ölçüde kullanınız. Kontrol tekniklerine uygun kontrol ediniz. Sorumluluk sahibi olunuz. Pratik olunuz. İş sağlığı ve iş güvenliği önlemlerini alınız. Araç ve gereçlerin kullanımına özen gösteriniz. Zamanı iyi kullanınız. 16

298 KONTROL LİSTESİ Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine uygun olarak değerlendiriniz. Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Üniformanızı giydiniz mi? 2 Yıkama araç çeşitlerini belirlediniz mi? 3 Araçların kullanıma hazır olduğunu kontrol ettiniz mi? 4 Yıkama gereçlerini tespit ettiniz mi? 5 Yıkama gereçlerini temin ettiniz mi? 6 Yıkama araçlarını tekniğine uygun hazırladınız mı? 7 Yıkama gereçlerini yeterli ölçüde hazırladınız mı? 8 Yıkama gereçlerinin fazlasını kapaklı dolaplara kaldırdınız mı? 9 Kontrol ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Değerlendirme sonucunda başarısız olduğunuz çalışmayı tekrarlayınız. 17

299 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1) Aşağıdakilerden hangisi yumuşatıcıların kullanılma nedenlerinden biri değildir? A) Ütülemede kolaylık sağlar. B) Sürekli yıkama ve sürtünme sonucu çamaşırların dokularında oluşabilecek yıpranmayı önler. C) Çamaşırların güzel kokmasını sağlar. D) Çamaşırlardaki lekelerin çıkarılmasına yardımcı olur. 2) Aşağıdakilerden hangisi deterjanlarda bulunması gereken ortak özelliklerden biri değildir? A) Çok az miktarda oksijenli ağartıcı bulunmalıdır. B) Otomatik çamaşır makinelerinde köpük ayarlayıcı madde bulunmalıdır. C) Kirin süspansiyon halde kalmasını, tekrar yüzeye yapışmasını önleyici madde bulunmalıdır. D) Deterjanın içinde klorlu ağartıcı bulunmalıdır. 3) 605 numaralı odadaki konuk kullandığı havluların yeterince yumuşak olmadığını ve güzel kokmadığını resepsiyona bildirmiştir, sizce bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Parfümlü deterjan kullanılmadığı için B) Eksik miktarda deterjan kullanıldığı için C) Son durulama suyuna yumuşatıcı atılmadığı için D) Sıkma devir hızının yüksek olmasından dolayı 4) Aşağıdakilerde hangisi kireç önleyici kullanılmasının nedenlerinden biri değildir? A) Suyun yumuşatılmasını sağlar. B) Çamaşırlardaki lekelerin çıkarılmasını sağlar. C) Çamaşırlardaki kumaş liflerinin yıpranmasını engeller. D) Makinedeki suyun daha çabuk ısınmasını sağlar. 5) Aşağıdakilerden hangisi tünel makinelerin kuruluş amaçlarından biri değildir? A) Kuruluş maliyeti düşük olan makinelerdir. B) Çok miktardaki çamaşırı kısa sürede yıkanmasını sağlar. C) Zaman ve enerjiden tasarruf sağlar. D) İşçilik maliyetlerinin düşmesini sağlar. Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. 18

300 19

301 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Bu faaliyet sonunda uygun ortam sağlandığında çamaşırhanede tekniğine uygun olarak konuk çamaşırlarını yıkayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz çevredeki işletmelerde konuk çamaşırlarının tanımı hakkında bilgi taraması yapınız. Çevre işletmelerdeki çamaşırhane şefi ile görüşerek konuk çamaşırlarının yıkanması konusunda bilgi alınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sunum yapınız. 3. KONUK ÇAMAŞIRLARINI YIKAMA 3.1. Konuk Çamaşırı Tanımı Otellerde konaklayan konukların temizlenmek üzere çamaşırhaneye gönderdiği kendilerine ait özel çamaşırları ifade eder Konuk Çamaşır Giriş İşlemleri Konuk Tarafından Teslim Konuk, kişisel giysilerine bir işlem yapılmasını istediği zaman odada düzenlenmiş olarak bulunan çamaşır listesini doldurur ve giysilerle birlikte çamaşır torbasının içine yerleştirir. Bu çamaşır torbasını konuk, kendisi ön büroya teslim edebileceği gibi oda görevlisine de verebilir Oda Görevlisi Tarafından Teslim Alma Konuk tarafından hazırlanan çamaşır listesi ve çamaşırlar özel çamaşır torbalarına konulur, oda görevlisi tarafından kontrol edilerek teslim alınır Çamaşırhane Görevlisi Tarafından Teslim Alma Oda görevlisi tarafından konuktan teslim alınan çamaşırlar çamaşırhaneye getirilir. Görevli tarafından liste ve çamaşırlar birlikte kontrol edilerek teslim alınır veya çamaşırhane görevlisine haber verilerek odadan gelip alınması sağlanır. 20

302 3.3. Çamaşırhane Görevlisine Teslim İşlemleri Oda görevlisi tarafından getirilen konuk çamaşırları listeye yazılanlarla karşılaştırılarak kontrol edilir. Konuk çamaşırları kontrol edilerek teslim alınmalıdır. Çamaşırlarda leke ve tamirat gerektiren durum var ise bu durum önceden çamaşırhane görevlisine bildirilmelidir. Çamaşırlar teslim edilirken sayılmalıdır. Çamaşırhane görevlisi giysileri inceleyerek hasar ve leke kontrolü yapmalıdır Çamaşırları Tekniğe Uygun Numaralandırma Konuk çamaşırları yıkamaya gönderilmeden önce diğer konukların çamaşırları ile karışmaması için markalayıcı tarafından özel olarak numaralandırılır. Bu işlem bazen özel markalama makineleri ile yapılabildiği gibi bazen de özel kalemlerle de yapılabilir Çamaşırları Tekniğe Uygun Gruplandırma Konuk çamaşırları diğer çamaşırlardan daha hassas yıkanmayı gerektirdiği için şu şekilde gruplandırılır: Çocuk çamaşırları Pantolonlar Gömlekler İç çamaşırları Çoraplar Yünlüler Mendiller Her bir grup çamaşır, kendi arasında gruplandırma tekniğine uygun olarak gruplandırılmaktadır (Renklerine, kirlilik derecesine vs) Hasar Tespiti ve Konuğa Bilgi Verme İşlemleri Çamaşırhane görevlisi tarafından teslim alınan konuk çamaşırlarında hasar veya çıkması zor lekeler varsa konuk bilgilendirilir. Konuğun isteği doğrultusunda gerekli işlem yapılır Yıkanmaya Elverişli Olmayan Kumaşlara Yapılan İşlemler Yıkamaya elverişli olmayan kumaşlar tespit edildikten sonra konuğa bilgi verilir ve konuk tarafından uygun bulunduğu takdirde kuru temizleme bölümüne gönderilerek temizlenmesi sağlanır Leke kontrolü; Tekniğe Uygun Leke Çıkarma Tespit edilen lekeler birinci öğrenme faaliyetinde belirtilen kurallara göre çıkarılır. 21

303 3.9. Çamaşır Gruplarını Tekniğe UygunYıkama Tekniğine uygun olarak gruplandırılan çamaşırlar uygun yıkama programları seçilerek yıkanır Çamaşır Listesi Fiyatlandırma Konuklara ait çamaşırların fiyat listeleri her odada bulunmaktadır. Bu liste üzerinden çamaşırlar fiyat ve adet olarak üç kopyalı adisyonlara yazılır ve toplam tutarı hesaplanır ve ön büroya teslim edilir Liste Kopyalarının İlgili Birimlere İletme Üç kopya olarak hazırlanan adisyonlar konuk tarafından imzalanır. İlk kopya konuğa verilir, ikinci kopya hesaba geçirilmesi için ön büroya gönderilir, üçüncü kopya çamaşırhanedeki koçanda kalır. Bazı işletmelerde otel bilgisayar programı sayesinde hesap doğrudan ön büroya konuk hesabına işlenir Konuğa Teslim İşlemleri İşlemleri tamamlanan konuk çamaşırları katlanıp uygun şekilde çamaşır torbasına konarak adisyonla birlikte görevli tarafından kontrol edilerek teslim alınır. Görevli konuğa eşyaları kontrol ettirerek teslim ettikten sonra adisyonu konuğa imzalatıp üst kopyayı konuğa verir. Diğer adisyonları çamaşırhaneye geri teslim eder. 22

304 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları 1) Konuk çamaşır listesini kontrol ediniz. 2) Çamaşırları numaralandırınız. 3) Çamaşırları gruplandırınız. 4) Hasar ve leke tespiti yapınız. 5) Yıkama araç ve gereçlerini hazırlayınız. 6) Tekniğe uygun yıkayınız. 7) Çamaşırları tekniğine uygun kurutunuz. 8) Tekniğine uygun ütüleyiniz. 9) Konuk çamaşırları için adisyon düzenleyiniz. 10) Çamaşırları teslim tekniklerine uygun konuğa teslim ediniz. 11) Kontrol ediniz. Öneriler Konuk çamaşırlarını kontrol ederek teslim alınız. Numaralandırma işlemini tekniğine uygun olarak yapınız. Çamaşırların özelliğine göre gruplandırınız. Tekniğe uygun araç-gereçleri hazırlayınız. Belirlenen yönteme uygun yıkayınız. Çamaşırları kontrol ettikten sonra konuğa teslim ediniz. Meslek ahlakına uygun davranınız. İşyerine ait araç-gereç ekipmanların kullanımına özen gösteriniz. İş güvenliği kurallarına uygun çalışınız.. Çevrenin korunmasına karşı duyarlı olunuz. 23

305 KONTROL LİSTESİ Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine uygun olarak değerlendiriniz. Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Üniformanızı giydiniz mi? 2 Konuk çamaşır listesini kontrol ettiniz mi? 3 Konuk çamaşırlarını sayarak teslim aldınız mı? 4 Çamaşırlara markalama işlemi yaptınız mı? 5 Çamaşırları gruplandırınız mı? 6 Hasar ve leke tespiti yaptınız mı? 7 Yıkama araç ve gereçlerini hazırladınız mı? 8 Tekniğe uygun yıkadınız mı? 9 Çamaşırın cinsine uygun sıkma işlemi yaptınız mı? 10 Çamaşırları tekniğine uygun kuruttunuz mu? 11 Tekniğine uygun ütülediniz mi? 12 Konuk çamaşırları için adisyon düzenlediniz mi? 13 Çamaşırları kontrol ederek oda görevlisine imza karşılığı teslim ettiniz mi? 14 Çalışırken iş güvenliği konusunda gerekli önlemleri aldınız mı? 15 Teslim edilen malzemelere ait adisyon imzalandıktan sonra bir nüshasını çamaşırhaneye geri teslim aldınız mı? DEĞERLENDİRME Değerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa faaliyete dönerek ilgili konuyu tekrarlayınız. 24

306 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1) Aşağıdakilerden hangisi konuk çamaşırlarının çamaşırhaneye teslim kurallarından biri değildir? A) Konukların çamaşırları kontrol edilmeden teslim edilmemelidir. B) Çamaşırlarda leke ve tamirat gerektiren durum söz konusu ise bu durum önceden çamaşırhane görevlisine bildirilmelidir. C) Çamaşırlar teslim edilirken sayılmalıdır. D) Çamaşırlar kuralına uygun olarak yıkanmalıdır. 2) 223 numaralı odada kalan konuk, yıkanması için gönderdiği ipek gömleğinin çekerek küçüldüğünü fark etmiştir. Durumu resepsiyona hemen bildirmiş ve hatanın telafi edilmesini istemiştir. Bu hata hangi yanlış işlemden dolayı gerçekleşmiştir? A) Çamaşırları renklerine göre ayırma işlemi yapılmadığından B) Çamaşırlar büyüklüklerine göre ayırma işlemi yapılmadığından C) Çamaşırlar uygun yıkama programı ile yıkanmadığından D) Kirlilik derecelerine göre ayırma işlemi yapılmadığından 3) Aşağıdaki konuk çamaşırlarından hangisi yıkamaya elverişli değildir? A) Palto B) Mendiller C) İç çamaşırları D) Havlular 4) Konuklara ait çamaşırlardan beyaz pamuklu olanlar kaç derece sıcaklıkta yıkanmalıdır? A) derece B) derece C) derece D) derece 25

307 5) 111 Nulu odada kalan konuk yıkanması için gönderdiği pantolonun paçasında yırtık olduğunu fark eder. Resepsiyonu arayarak kendisinin pantolonu sağlam teslim ettiğini fakat yırtık olarak kendisine teslim edildiğini bildirir ve durumun düzeltilmesini ister. Bu olayın yaşanmaması için hangi işlemin yapılmış olması gerekirdi? A) Tekniğine uygun markalama işlemi yapılmalıydı. B) Çamaşırlar konuktan teslim alınırken kontrol yapılmalıydı. C) Çamaşırlar tekniğine uygun gruplandırılmalıydı. D) Uygun yıkama programı seçilmiş olmalıydı. Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. 26

308 27

309 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 AMAÇ Bu faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında, çamaşırhanede tekniğine uygun otel çamaşırlarını yıkayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgedeki bağımsız çamaşırhaneler ile görüşerek otel çamaşırlarının yıkanması hakkında bilgi alınız. Çevredeki işletmelerde çamaşırhane şefi ile görüşerek otel çamaşırları yıkanması konusunda bilgi alınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sunum yapınız. 4. OTEL ÇAMAŞIRLARINI YIKAMA 4.1. Otel Çamaşırlarına Yıkama Öncesi Yapılan İşlemler Gruplama Bölümlerden gelen çamaşırlar yıkama özelliğine gruplandırılır Leke ve hasar tespiti Gruplama odasına gelen kirli çamaşırlar kontrol edilerek tamirat ihtiyacı olan çamaşırlar terziye gönderilir. Lekeli çamaşırların tespitinde oda görevlileri lekeli çamaşırları işaretleyerek (düğüm atmak vb.) çamaşırhaneye göndererek çamaşırhane personeline yardımcı olmuş olur Kumaş Özelliğine Göre Yıkama Programları Çamaşırları gruplandırarak en uygun yıkama programında doğru şekilde yıkanmaları sağlanır. Çamaşırların yıpranmaları önlenerek uzun süre kullanılmaları sağlanmış olur. İşletmenin maliyetlerine olumlu katkılar sağlar. Pamuklular (otel yatak takımları, havlular): Pamuk elyafları ısıya ve yıkamaya karşı gayet dayanıklıdırlar. Saf pamuklu dokumaları hiç tereddüt etmeden kaynatılabilir. Beyaz pamuklular derece ısıda, renkliler ise en fazla 60 derece ısıda yıkanabilir. Pamuklu dokumaların en olumsuz yönleri buruşmaya çok yatkın olmaları ve ilk ıslanmalarında çekmeleridir. Elyafın çekme süreci ilk on yıkama boyunca sürer. Ağartıcılara karşı dayanıklıdırlar, fakat asitlere karşı zayıftır. Ketenler (masa örtüleri, perdeler): Keten bitkisinden elde edilir. Düz ve parlak görünüme sahiptir. Pamuklulara göre daha pahalı işlenmesi güç ve bakımı zor 28

310 olduğundan sadece kaliteli masa örtüsü ve yatak takımlarında kullanılır. Yıkama özellikleri aynen pamuklu dokumalardaki gibidir. Yüzeyi düzgün olduğundan az kir tutar geç kirlenir. Yünlüler(battaniyeler): Yün elyafı ısıya alkaliteye ve mekanik harekete karşı hassastır. Yıkama suyu sıcaklığının dereceyi geçmemesi gerekir. Yünlü çamaşırlar makineye konurken sürtünmenin önlenmesi için normal kapasitenin altında yükleme yapılması gerekir. Klor bazlı ağartma maddeleri ve çamaşır suyu asla kullanılmamalıdır. İpekliler(özel dekor örtüleri): İpek kumaşlar ter, güneş ışığı, ısıdan etkilenerek lekelenir. Bu nedenle ipek kumaşlar çamaşırhanede temizlenmemeli kuru temizleme yapılmalıdır. Sentetik elyaflar(masa alt örtüleri, yatak koruyucular): Piyasada diolen, polyamid, naylon, perlon, orlon, polyacryl, drolon bu grup kumaşlar için de yer alır. Su ile zor ıslanır. Suyu az emdikleri için fazla kabarmazlar. Bu nedenle çok çabuk kururlar. Genellikle çok düşük ısıda yıkanır. Yağ lekeleri bu tür elyafların derinliklerine işlediği için çıkarılması çok zordur. Böyle bir durumla karşılaşılırsa kumaşlar derece su sıcaklığında bir ön yıkama yapılarak lekelerden arındırılmaları ve daha sonra 90 derece su sıcaklığında esas yıkamanın yapılmasında fayda vardır. Pamuklu - polyester karışımı(masa örtüleri, perdeler): Ön yıkama suyu sıcaklığı derece arasında ana yıkama sıcaklığı derece arasında yapılmalıdır Kumaş Özelliğine Uygun Su Sıcaklıkları Pamuklular: Beyaz pamuklular derece ısıda, renkliler ise en fazla 60 derece ısıda yıkanabilir. Ketenler: Ön yıkama suyu sıcaklığı derece arasında ana yıkama sıcaklığı derece arasında yapılmalıdır. Yünlüler: Yıkama suyu sıcaklığının dereceyi geçmemesi gerekir. İpekliler: Kuru temizleme yapılması daha uygundur. Çamaşır makinesinde yıkanması gerekiyorsa derece sıcaklıkta yıkanmalıdır. Sentetik elyaflar: Genellikle çok düşük ısıda yıkanır. Yağ lekeleri bu tür elyafların derinliklerine işlediği için çıkarılması çok zordur. Böyle bir durumla karşılaşılırsa kumaşlar derece su sıcaklığında bir ön yıkama yapılarak lekelerden arındırılmaları ve daha sonra 90 derece su sıcaklığında esas yıkamanın yapılmasında fayda vardır. Pamuklu polyester karışımı: Ön yıkama suyu sıcaklığı derece arasında ana yıkama sıcaklığı derece arasında yapılmalıdır 29

311 4.4. Deterjan, Yumuşatıcı ve Ağartıcıları kumaş Özelliğine Göre Ayarlama Deterjanlar: Deterjanlar çamaşırın kirlilik derecelerine, kumaşın cinsine, kumaşın rengine, suyun sıcaklığına ve en önemlisi de suyun sertlik derecesine göre ayarlanır. Ortalama olarak bir litre su için bir gram deterjan miktarı hesap edilir. Ortalama bir kilogram çamaşır makinelerde dört litre su ile yıkandığı hesaplanırsa bir kilo çamaşır için dört gram deterjan hesap edilir. Ancak ülkemizde su sertlik derecesi yüksek olduğundan dolayı ortalama deterjan miktarı çamaşır miktarının % 1 olarak hesap edilir. Piyasada renkli çamaşırlar için özel olarak üretilmiş deterjanlar kullanılır. Özellikle hassas ve sentetik kumaşlarda kullanılan deterjan miktarı diğer çamaşırlara göre daha azdır. Yumuşatıcı: Son durulama suyuna ve soğuk suya katılırlar. Etkili olabilmeleri için, çamaşırların iyice durulanmış olması gerekmektedir. Özellikle tüylü çamaşırların (genellikle havlular) yumuşatılmasını ve güzel kokmasını sağlarlar. Çarşaf nevresim ve benzeri malzemelerde kullanılmaları silindir ütüden kolay geçmelerini sağladığı için tercih edilirler. Yumuşatıcı miktarları kumaşın cinsine ve suyun sertlik derecesine göre ayarlanır. Yumuşatıcı miktarı makinelerde deterjan miktarı ile aynı orandadır. Ağartıcılar: Beyaz çamaşırların ağartılması ve beyazlar üzerindeki lekelerin giderilmesi amacıyla kullanılan ilaçlardır. Ağartıcılar klorlu ağartıcılar, oksijenli (ozon) ağartıcılar ve hidrojen peroksitli ağartıcılar olmak üzere üç gruba ayrılırlar. Ağartıcılar çamaşırın rengine, suyun sıcaklığına, suyun serlik derecesine göre ve en önemlisi çamaşırın kirlilik derecesine göre ayarlanırlar. Ağartıcılar ana yıkama programında kullanılır. Klorlu Ağartıcılar: Sıvı haldedirler, genellikle 60 derecenin altındaki beyaz çamaşırların altındaki yıkamalarda kullanılır. Hassas çamaşırlarda kullanılmaması tavsiye edilir. Oksijenli ağartıcılar: Klorlu ağartıcılara göre daha pahalıdır. Genellikle toz halde bulunurlar, 60 derecenin üzerindeki sıcaklıklarda kullanılır. Hidrojen peroksitli ağartıcılar: Çok narin kumaşların ağartılmasında ve lekelerin çıkartılmasında kullanılır. Beyaz ve renkli çamaşırlarda rahatlıkla kullanılır. Ağartıcıların kullanılma miktarları bir litre su için bir gram olarak hesap edilirse de deterjan ve yumuşatıcı miktarının yarısı kadar hesap edilir. Sert suyu olan bölgelerde çamaşır miktarının % 0,5 hesaplanır Yıkama İşlemini Takip Etme Yıkama işlemi tam otomatik olmayan çamaşır makinelerinde özellikle saat tutularak takip edilmelidir. Ancak günümüzde üretilen çamaşır makinelerinin tamamen otomatik olması nedeniyle yıkama işlemi makinenin elektronik programlar, sayesinde yapılmaktadır. Buna rağmen bir personelin makinenin başında bulunmasında fayda vardır Yıkama Araçlarının Günlük Bakım Teknikleri Çamaşırlar makineden çıkarıldıktan sonra deterjan kalıntısı olup olmadığı kontrol edilmeli, varsa durulama suyu ile yıkanıp temizlenmeli bu durum sürekli ise yetkili 30

312 servise bildirilmeli. Makinenin içerisinde su kalıp kalmadığı kontrol edilmeli varsa boşaltılıp nedeni araştırılmalı. Deterjan gözünde deterjan kalıp kalmadığı kontrol edilmeli var ise temizlenmeli ve nedeni araştırılmalıdır. Makinenin filtresi kontrol edilerek herhangi bir cismin kalıp kalmadığı kontrol edilmeli varsa temizlenmelidir. Elektrik, mekanik ve elektronik bölümleri ile ilgili arızalar dokunulmadan yetkili servise bildirilmelidir Çamaşırların genel kontrolü Yıkanan çamaşırların istenilen şartlarda yıkanıp yıkanmadığı çamaşırlara bakılarak kontrol edilmelidir. Çamaşırlar üzerinde yıkanmadan kaynaklanan yırtılma renk değişimi düğme ve benzeri kopma gibi durumların kontrol edilmesi gerekir Ergonomi Kurallarına Uygun Çalışma Yöntemleri Özellikle çamaşırların makineye yerleştirilmesi ve yıkanan çamaşırların makineden çıkarılması esnasında vücudun en rahat pozisyonda olmasına dikkat edilmelidir. Özellikle büyük işletmelerde kilogramlık sanayi tipi makinelerin kullanıldığı ve bunların ortalama bir günde üç dört defa kullanıldığı düşünülürse doğru metotla çamaşırların yerleştirilip alınmasının önemini daha iyi anlarız. Çamaşır makinesinde kullanılan ilaçların zehirleyici, yakıcı, solunum sistemini tahriş edici etkileri göz önünde bulundurularak bu konuda personelin önceden bilgilendirilmesi gerekir. Bu konuda çalışırken iş güvenliği içi gerekli tedbirler alınmalı ve çamaşırhane uygun şartlarda dizayn edilmelidir. Aynı zamanda çamaşır yıkayıcısı olarak çalışan personelin genç, kuvvetli ve dinamik olması gerekir. Ergonomi kuralları iş kazaları ve meslek hastalıklarından korunmak için çok önemlidir Çalışma alanı güvenlik önlemleri Çamaşırhanedeki elektrik ve su tesisatlarının iyi izole edilmiş olması gerekir. Çalışma alanının iyi aydınlatılmış olması gerekir. Havalandırma tertibatının iyi ve çalışır durumda olması gerekir. Çamaşırhane zemininin kaymayan malzemeden olması gerekir. Pis su giderlerinin güzel çalışması gerekir. Çalışma alanı personelin rahat hareket edebileceği ve araçların rahat sığacağı genişlikte olmalıdır. Çamaşır makinelerinin topraklaması iyi olmalıdır. Makinelerde elektrik kaçağı olmamasına dikkat edilmemelidir Uyarı Levhalarının Özellikleri ve Önemi Çamaşırhanede kullanılan ilaçların konulduğu dolapların üzerinde yanıcı, yakıcı ve zehirleyici olduklarını gösteren levhalar olmalıdır. Çamaşır makinelerinin üzerinde kullanma talimatının gösterildiği uyarı levhaları bulunmalıdır. 31

313 Çamaşırhanede personelin çalışırken uyması gereken iş kurallarını gösteren uyarı levhalarının bulunması gerekir. Bu uyarı levhaları resimli yazılı olmalı. Resimler seçilebilir ve yazılar büyük okunaklı olmalıdır. Çalışanların rahatlıkla görebileceği yerlere konulmalıdır. İş kazalarını ve meslek hastalıklarını önlemek için bu uyarı levhaları çok önemlidir. 32

314 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları 1) Çamaşırları departmanlara göre gruplandırınız. 2) Çamaşırları kumaş cinsine göre gruplandırınız. 3) Çamaşırları renklerine göre gruplandırınız. 4) Çamaşırları kirlilik derecesine göre gruplandırınız. 5) Çamaşırları büyüklüklerine göre gruplandırınız. 6) Lekeli çamaşırları ayırınız. 7) Personel üniformalarını gruplandırınız. 8) Kontrol ediniz. Öneriler Planlı ve organize olunuz. Üniformanızı giyiniz. Çamaşırları tekniğine uygun olarak doğru gruplayınız. İşyeri çalışma prensiplerine uyunuz. Çamaşırları gruplama sırasında iş kazalarına karşı tedbir alınız. Çamaşırları taşırken ergonomi kurallarına uyunuz. Sorumluluk sahibi olunuz. 33

315 KONTROL LİSTESİ Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine uygun olarak değerlendiriniz. Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Üniformanızı giydiniz mi? 2 Otel çamaşır listesini kontrol ettiniz mi? 3 Otel çamaşırlarını sayarak teslim aldınız mı? 4 Çamaşırlara markalama işlemi yaptınız mı? 5 Çamaşırları gruplandırdınız mı? 6 Hasar ve leke tespiti yaptınız mı? 7 Yıkama araç ve gereçlerini hazırladınız mı? 8 Tekniğe uygun yıkadınız mı? 9 Çamaşırın cinsine uygun sıkma işlemi yaptınız mı? 10 Çamaşırları tekniğine uygun kuruttunuz mu? 11 Tekniğine uygun ütülediniz mi? 12 Otel çamaşırları için liste düzenlediniz mi? 13 Çamaşırları kontrol ederek departman görevlisine imza karşılığı teslim ettiniz mi? 14 Çalışırken iş güvenliği konusunda gerekli önlemleri aldınız mı? DEĞERLENDİRME Değerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa faaliyete dönerek ilgili konuyu tekrarlayınız. 34

316 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1) Aşağıdakilerden hangisi otel çamaşırlarının yıkanması öncesi yapılan işlemlerden biri değildir? A) Lekenin çıkarılması B) Çamaşırların gruplandırılması C) Leke ve hasarların tespit edilmesi D) Çamaşırların kolalanması 2) Aşağıdaki kumaş türlerinden hangisi düşük ısılarda yıkanan kumaşlardan değildir? A) Pamuklular B) Yünlüler C) İpekliler D) Sentetik kumaşlar 3) Lobide kullanılan tül perdeler çamaşırhanede yıkanıp getirildikten sonra asıldığın da buruşuk olduğu görülmüştür. Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Deterjanı çok kullanılmıştır. B) Yumuşatıcı kullanılmamıştır. C) Yüksek ısıda yıkanmıştır. D) Perdeler iyi durulanmamıştır. 4) Aşağıdakilerden hangisi çamaşır makinesinde su tahliye edildikten sonra içinde su kalmasının nedenidir? A) Deterjan gözünde deterjan kalmıştır. B) Çamaşır makinesinin yüksek devirde çalışmasından C) Sıkma işleminin düşük devirle yapılmış olması D) Makinenin filtresinin tıkalı olması 5) Aşağıdaki maddelerden hangisi çamaşırhanede çalışma alanı güvenlik önlemlerinden biri değildir? A) Elektrik ve su tesisatının iyi izole edilmiş olması gerekir B) Çamaşırhanede çalışan personelin şiftlerinin her hafta değiştirilmesi C) Çalışma alanının iyi aydınlatılmış olması D) Çamaşırhane zemininin kaymayan malzeme ile döşenmiş olması Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. 35

317 ÖĞRENME FAALİYETİ-5 AMAÇ Bu faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında, çamaşırhanede tekniğine uygun çamaşırları kurutabileceksiniz. ARAŞTIRMA İnternet ortamında otel çamaşırların kurutulması hakkında bilgi taraması yapınız. Bulunduğunuz bölgedeki bağımsız çamaşırhaneler ile görüşerek otel çamaşırların kurutulması hakkında bilgi alınız. Çevre işletmelerdeki çamaşırhane şefi ile görüşerek çamaşırları kurutulması konusunda bilgi alınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sunum yapınız. 5. ÇAMAŞIRLARI KURUTMA 5.1. Kurutma Makinesinin Tanımı Çamaşırların kurutulması amacıyla kullanılan günümüzde çamaşır makineleri kadar önemli olan gaz, buhar veya elektrikle çalışan sıcak havanın çamaşırlar arasında geçerek kurutma yapan araçlardır. Makinenin içerisinde döndürme dümenine bağlı olan tambur vardır. Motor tamburun dönmesini, makinenin içine sıcak havanın üflenmesini ve havanın dışarı atılmasını sağlar Kurutma Makinesi Çeşitleri Kurutma makinesinde sadece çamaşır kurutma işlemi yapılır. Kurutma makineleri gaz, buhar veya elektrikle çalışmaktadır. Günümüzde kurutma işlemi tam otomatik çamaşır makinelerince de yapılabilmektedir. Bazı işletmelerde kurutma odaları da bulunmaktadır. Büyük odalar şeklinde düzenlenen bu odalarda çamaşırların asılması için askılar bulunmaktadır. Odanın içerisine sıcak hava üfleyen sistem bulunur. Odanın kapı girişin de sıcaklığı gösteren termometre bulunur. İstenen sıcaklığa ulaşıldığında termostat devreye girerek sıcak hava girişini durdurur, sıcaklık düşünce tekrar devreye girer. 36

318 5.3. Kurutma Makinesi Kullanım Kuralları Çamaşırın cinsine uygun sıcaklık ve zaman ayarı iyi yapılmalıdır. Ütülenmesi gereken çamaşırlar (çarşaf, yastık kılıfı, nevresim vb) tamamen kurutulmamalı, ütülenmeyecek çamaşırlar (havlu, battaniye) tamamen kurutulmalıdır. Havluların makinede fazla kalmadan dolayı sararacağından zaman ve ısı kontrolü iyi yapılmalıdır. Kurutma makinesinin bacasının çalışanların sağlığı düşünülerek mutlaka dışarıya bağlanması gerekir. Makine çalışırken kesinlikle kapağı açılmamalı ve içerisinden malzeme alınmaya çalışılmamalıdır. Makine çalışırken elektrik kesilmemelidir. Makine durmadan içinden çamaşır alınmamalıdır. Kurutma makinesine kapasitesinden fazla çamaşır konmamalı 5.4. Çamaşırların Cinsine Göre Kurutma Özellikleri Beyaz pamuklular ve beyaz ketenler ütüleneceğinden dolayı tam kurutulmamalı ve yüksek ısıda kurutulabilir. Renkli pamuklular ve ketenler biraz daha düşük ısıda kurutulmalı ve biraz nemli bırakılmalıdır. İpekliler ve yünlüler hassas çamaşırlar olduğu için makinede kurutulmaması ancak mecbur kalınırsa düşük ısıda kurutulması gerekir Havlular ve ütülenmeyecek eşyalar tam kurutulmalı, nemli bırakılmamalıdır. Naylon, dakron, orlon, perlon gibi sentetikler düşük ısıda ve kısa sürede kurutulur. Pamuk polyester karışımı çamaşırlar renkli pamuklar ve ketenler gibi kurutulur. Renkli çamaşırlar beyaz çamaşırlara göre daha düşük ısıda kurutulmalıdır Kurutma Makinesinin Günlük Bakımı Teknikleri Kurutma makinesinin filtresinin tüy ve havlarla dolmasından dolayı günlük olarak iki üç kullanımdan sonra temizlenmesi gerekir. Kapağın kenarında bulunan ve havanın dışarı çıkmasını engelleyen lastiğinin sürekli kontrol edilmesi gerekir. Elektrik bağlantısı ve buhar basıncının sürekli kontrol edilmesi gerekir. 37

319 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları 1) Kurutma yapılacak çamaşırları kontrol ediniz. 2) Kurutma makinelerini tekniğine uygun hazırlayınız. 3) Kapasitesine uygun çamaşırları yerleştiriniz. 4) Kumaşı özelliğine uygun kurutunuz. 5) Makinelerin günlük bakımını yapınız. 6) Kontrol ediniz. Öneriler Üniformanızı giyiniz. Kurutma makinelerinin özelliklerini tanıyınız. Kumaş özelliğine ve araç-gereç kullanma talimatlarına uygun kurutma yapınız. Tekniğine uygun makinenin günlük bakımını yapınız. Kurutulan çamaşırları tekniğine uygun kontrol ediniz. Çalışırken dikkatli olunuz. Detaylara özen gösteriniz. Sorumluluk sahibi olunuz. İşyeri çalışma prensiplerine uyunuz. İş kazalarına karşı önlem alınız. Araç-gereçlerin kullanımına özen gösteriniz. 38

320 KONTROL LİSTESİ Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine uygun olarak değerlendiriniz. Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Kurutma yapılacak çamaşırları kontrol ettiniz mi? 2 Kurutma makinelerini tekniğine uygun hazırladınız mı? 3 Kapasitesine uygun olarak çamaşırları yerleştirdiniz mi? 4 Kumaşı özelliğine uygun kuruttunuz mu? 5 Makinelerin günlük bakımını yaptınız mı? 6 Kontrol ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Değerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa faaliyete dönerek ilgili konuyu tekrarlayınız. 39

321 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1) Aşağıdakilerden hangisi kurutma makinesi çalışma kurallarına aykırıdır? A) Çamaşırın cinsine uygun sıcaklık ve zaman ayarı iyi yapılmalıdır. B) Havluların makinede fazla kalmadan dolayı sararacağından zaman ve ısı kontrolü iyi yapılmalıdır. C) Kurutma makinesinin bacasının çalışanların sağlığı düşünülerek mutlaka dışarıya bağlanması gerekir. D) Ütülenmesi gereken çamaşırlar (çarşaf, yastık kılıfı, nevresim) tamamen kurutulmalı, ütülenmeyecek çamaşırlar (havlu, battaniye, bornoz) tamamen kurutulmamalıdır. 2) Aşağıdakilerden hangisi kurutma makinesinin kullanım kurallarından biri değildir? A) Makine çalışırken elektrik kesilmemelidir. B) Makine durmadan içinde çamaşır alınmamalıdır. C) Gün sonunda kurutma makinesinin filtresi temizlenmelidir. D) Kurutma makinesine kapasitesinden fazla çamaşır konmamalıdır. 3) Aşağıdakilerden hangisi kurutma makinesine gereğinden fazla yükleme yapılmasının doğuracağı sonuçlardan biri değildir? A) Kurutma süresini uzatır. B) Kurutma süresini kısaltır. C) Çamaşırlarda buruşmaya neden olur. D) Kuruma tam gerçekleşmez. 4) Aşağıdaki çamaşır cinslerinden hangisi daha uzun sürede ve yüksek ısıda kurutma işlemine tabi tutulur? A) Yün ve ipek çamaşırlar. B) Pamuk- polyester karışımı çamaşırlar. C) Naylon, dakron, orlon, perlon. D) Beyaz keten ve pamuklular. 40

322 5) 345 numaralı oda da kalan konuk resepsiyonu arayarak ipek gömleğinin çamaşırhaneden yıkandıktan sonra geldiğinde kırışık olduğunu belirtmiştir. Çamaşırhanedeki görevli personel ise ütülendiğini ancak kırışıklığı tam olarak gideremediğini bildirmiştir. Bu durum hangi yanlış uygulama sonucu meydana gelmiş olabilir? A) Kurutma makinesine gereğinden az yükleme yapılmıştır. B) Gömlek kurutma makinesinde düşük ısıda ve kısa sürede kurutulmuştur. C) Makineye gereğinden fazla yükleme yapılmış veya yüksek ısıda kurutma yapılmıştır. D) Enerjiden tasarruf sağlar. Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız 41

323 ÖĞRENME FAALİYETİ-6 AMAÇ Bu faaliyetin sonunda, uygun ortam sağlandığında, çamaşırhanede tekniğine uygun çamaşırları kolalayabileceksiniz. ARAŞTIRMA İnternet ortamında otel çamaşırların kolalanması hakkında bilgi taraması yapınız. Bulunduğunuz bölgedeki bağımsız çamaşırhaneler ile görüşerek çamaşırların kolalanması hakkında bilgi alınız. Çevre işletmelerdeki çamaşırhane şefi ile görüşerek çamaşırları kolalanması konusunda bilgi alınız. Toplanan dokümanları bir rapor haline getirerek sunum yapınız. 6. ÇAMAŞIRLARI KOLALAMA 6.1. Kola Tanımı Çamaşırların yenilenmesi, parlaması, dokusunun daha sık görünmesi ve daha kolay şekil alması için kullanılan pirinç ve plastik malzemeden yapılan katkın malzemesidir Kola Yapmanın Önemi Çamaşırları kolalamanın faydaları şunlardır: Kolalı çamaşırlar göze hoş görünür. Kolalı çamaşırlar dolapta az yer kaplar. Kolalı çamaşırlar geç kirlenir, böylece eşya daha uzun ömürlü olur Kola Çeşitleri Günümüzde en çok kullanılan kola çeşitleri şunlardır: Pirinç kolası: Beyaz patiska, keten, pamuklu kumaşlarda uygulanan kola türüdür. Bu kola çamaşırlara iki şekilde uygulanır. Özellikle yatak takımlarında, sofra takımlarında ve beyaz dantel örtülere uygulanır. Plastik kola: Piyasada hazır olarak şişelerde satılan ve her renk kumaşta rahatlıkla uygulanan kola türüdür. Özellikle sentetik kumaşlarda (perdeler, tüller, polyester örtüler vb) başarıyla uygulanır. Kolalama kurutma aşamasından sonra ütülemeden önce yapılan bir işlemdir. 42

324 6.4. Kolanın Kullanım Özellikleri Pirinç kolası: Kumaşa yumuşak ve dökümlü bir hava verilmek isteniyorsa sıcak su ile hazırlanır. Sert bir görüntü verilmek isteniyorsa soğuk su ile hazırlanmış kola kullanılır. Kola her iki şekilde de ölçülerde de belirtildiği gibi beş kaşık pirinç kolası on kaşık suda ezilir, sonra yaklaşık 1,3 1,5 litre su üzerine dökülerek çoğaltılır. Bu karışım birkaç kez kullanılabilir Plastik kola: Bu kolanın özelliği soğuk ve sıcak suda aynı etkiyi göstermesidir. Aynı zamanda bir veya birkaç yıkamayla kola etkisini yitirmemektedir. Kumaşın sert ve yumuşak görüntülü olması kolanın sudaki oranına bağlıdır. Miktar az ise yumuşak çok ise sert bir görünüm verir. Ölçülerde de belirtildiği gibi beş kaşık plastik kola on kaşık suda ezilir, sonra yaklaşık 1,3 1,5 litre su üzerine dökülerek çoğaltılır Kola Yapılacak Kumaş Özellikleri Pirinç kolası: Beyaz patiska, keten, pamuklu kumaşlarda uygulanan kola türüdür. Bu kola çamaşırlara iki şekilde uygulanır. Özellikle yatak takımlarında, sofra takımlarında ve beyaz dantel örtülere uygulanır. Plastik kola: Özellikle sentetik kumaşlarda (perdeler, tüller, polyester örtüler vb) başarıyla uygulanır Kola Yapma Teknikleri Hazırlanan kola karışımına çamaşır kuru olarak batırılır. Biraz bekledikten sonra iyice sıkılır ve uygun ütüleme aracına yerleştirilir. Çamaşırın cinsine, özelliğine ve şekline uygun ütülenmesi gerekir. El ütüsü ile ütüleme yaparken ütü direk olarak kolalı kumaş üzerine sürülürse ütü altında lekeler oluşabilir bu nedenle mutlaka ütü bezi kullanılmalıdır. Kola ile ıslatılmış kumaşın üzerine ütü bezi serilir ve kumaş kuruyup istenilen şekli alıncaya kadar ütüleme işlemine devam edilir. 43

325 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları 1) Kola yapılacak tekstil ürününü belirleyiniz. 2) Kullanılacak kola çeşidini belirleyiniz. 3) Gerekli araç-gereçlerini belirleyiniz. 4) Araç-gereçleri temin ediniz. 5) Yönteme uygun kolalama işlemini yapınız. Öneriler Planlı ve organize olunuz. Üniformanızı giyiniz. Meslek ahlakına uygun davranınız. Tekniğe uygun olarak kolalama işlemi yapınız. Malzemeleri doğru ölçüde kullanınız. Çalışırken dikkatli olunuz. Detaylara özen gösteriniz. Sorumluluk sahibi olunuz. İşyeri çalışma prensiplerine uyunuz. Zamanı iyi kullanınız. İş kazalarına karşı tedbir alınız 44

326 KONTROL LİSTESİ Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine uygun olarak değerlendiriniz. Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Kola yapılacak tekstil ürününü belirlediniz mi? 2 Kullanılacak kola çeşidini belirlediniz mi? 3 Gerekli araç-gereçleri tespit ettiniz mi? 4 Araç-gereçleri temin ettiniz mi? 5 Yöntemine uygun kolalama işlemini yaptınız mı? DEĞERLENDİRME Değerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa faaliyete dönerek ilgili konuyu tekrarlayınız. 45

327 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1) Aşağıdakilerden hangisi kolalamanın faydalarından biri değildir? A) Kolalı eşya dolapta az yer kaplar. B) Kola çamaşırlardaki mikropları yok eder. C) Kolalı eşya göze hoş görünür. D) Kolalı eşya geç kirlenir. 2) Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Kolalama işlemi yıkama işleminden önce yapılır B) Kolalama işlemi ütülemeden sonra yapılır C) Kolalama işlemi kurutmadan sonra ütülemeden önce yapılır D) Kolama işlemi yıkama işleminden sonra sıkma işleminden önce yapılır 3) Aşağıdakilerden hangisi manken ütü ile ütülenen çamaşırlardandır? A) Peçeteler, masa örtüleri B) Palto, manto, ceket vb C) Pantolon, etek vb D) Çarşaf, yastık kılıfı, nevresim vb 4) 423 numaralı odada kalan konuk çamaşırhaneye temizlenmesi için verdiği pantolonunun parladığını belirterek resepsiyona bildirmiştir. Bu durum sizce hangi işlem sonucunda meydana gelmiştir. A) Yanlış yıkama programı uygulanmıştır. B) Yıkama esnasında fazla deterjan kullanılmıştır. C) Kolalama yapılırken gereğinden fazla kola kullanılmıştır. D) Yüksek ısıda ütüleme yapılmıştır. 5) Aşağıdaki çamaşırlardan hangileri en düşük sıcaklıkta ütülenir? A) Naylon, dakron,orlon, perlon vb B) Ketenler C) Pamuklular D) Karışık elyaflar (polyester- pamuk vb) Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız 46

328 CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1. C 2. D 3. D 4. B 5. A ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1. D 2. D 3. C 4. B 5. A ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI 1. D 2. C 3. A 4. B 5. B ÖĞRENME FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI 1. D 2. A 3. C 4. D 5. B 47

329 ÖĞRENME FAALİYETİ-5 CEVAP ANAHTARI 1. D 2. C 3. B 4. D 5. C ÖĞRENME FAALİYETİ-6 CEVAP ANAHTARI 1. D 2. C 3. B 4. D 5. A 48

330 MODÜL DEĞERLENDİRME Çamaşırları yıkama modülü faaliyetleri ve araştırma çalışmaları sonunda kazandığınız bilgilerin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için öğretmeniniz size ölçme aracı uygulayacaktır. Bu değerlendirme sonucuna göre bir sonraki modülü uygulamaya geçebilirsiniz. Çamaşırları yıkama modülünü bitirme değerlendirmesi için öğretmeninizle iletişim kurunuz. 49

331 KAYNAKLAR DÖNMEZ Arzu, Emel DÖNMEZ, Nurdan GÜLAP, Hatun ÖZDEMİR, Zinnet POSTA, Ebru TÜTEN, (OTED Eğitim komitesi), Konaklama İşletmeleri Yataklı Tedavi Kurumları İş ve Alış Veriş Merkezleri Temizlik İşletmelerinde Housekeeping, istanbul İNAL Serap, Nilüfer MUMCULAR, Kat Hizmetleri, Yorum Matbaası Ankara, KOZAK AKOĞLAN Meryem, Otel İşletmelerinde Kat Hizmetleri Yönetimi, Ankara, KOZAK AKOĞLAN Meryem, Emine YILDIZ, Temizlik Ürünlerinin Kullanımı ve Denetimi, Detay Yayıncılık Ankara, Kasım, SATUREL İsmail, Yayınlanmamış Öğretmen Ders Notları, (Meslek Dersleri Öğretmeni) SÖNMEZ Ayşe, Kat Hizmetleri, Serler Matbaası İstanbul, SEYMEN Oya Aytemiz, Melike GÜL (KARAGÖZ) Konaklama İşletmelerinde Çağdaş Kat Hizmetleri Yönetimi, Detay Yayıncılık, Ankara, NAZİK Halim, DEMİREL Hüsne, DEMİRCİ Aybala, ŞİRVAN BORAN Nağme Kat Hizmetleri ll, Turan Ofset, İstanbul, JONES Ursula, Kat Hizmetleri ve Ön büro, MEBYayınları,

332 51

333 52

334 ÇAMAŞIRLARI ÜTÜLEME

335

336 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... vi GİRİŞ... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ ÜTÜLEME ARAÇLARINI HAZIRLAMA Ütü Çeşitleri ve Özellikleri Elektrikli El Ütüsü Pres Ütü Manken Ütü Silindir Ütü Araçların Ütüye Hazırlanması Elektrik Kontrolü Buhar Kontrolü Isı Kontrolü Ütü Yüzey Kontrolü Kumanda Kontrolü Silindir Ütüde Şerit Ve Katlama Aparatı Kontrolü Araçların Kullanımında Dikkat Edilecek Kurallar Araçların Günlük Bakım Teknikleri... 6 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 7 ÖĞRENME FAALİYETİ ÇAMAŞIRLARI ÜTÜLEME Ütü Yapmanın Önemi Çamaşırları Ütüye Hazırlama Kuralları Ütüleme Sırasında Dikkat Edilecek Kurallar Güvenlik Önlemlerini Alma Mesleki Hastalıkları Önleyici Tedbirler Ütüleme Teknikleri iii

337 Gömlek Pantolon Ceket, Üniforma Yatak Takımları Masa Örtüleri Peçeteler Çamaşırların Kontrolü UYGULAMA FAALİYETİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ ÇAMAŞIRLARI KATLAMA Katlamanın Tanımı ve Önemi Çamaşırların Katlama Teknikleri ve Nedenleri Çarşaf Yastık Kılıfı Havlu Masa Örtüleri Gömlek Ceket Çamaşırların Depolara Gönderilmesi UYGULAMA FAALİYETİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI MODÜL DEĞERLENDİRME KAYNAKÇA iv

338 v

339 AÇIKLAMALAR MODÜLÜN KODU ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİLİK Çamaşır Ütüleme Konaklama ve Seyahat Hizmetleri Çamaşırhane Görevlisi Çamaşırları Ütüleme Çamaşırhanede, çamaşırları ütüleme ile ilgili yapılan işlemleri tespit etme ve işlemlerin sorunsuz olarak yürütülmesi ile ilgili bilgi ve becerileri kapsayan öğrenme materyalidir. 32 Ders Saati Bu modülün ön koşulu yoktur. Çamaşırları Ütülemek. Genel Amaç: Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında çamaşırhanede tekniğe uygun olarak çamaşırları ütüleyebileceksiniz. Amaçlar MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE Çamaşırhanede tekniğe uygun olarak ütüleme araçlarını hazırlayabileceksiniz. Çamaşırhanede tekniğe uygun olarak çamaşırları ütüleyebileceksiniz. Çamaşırhanede tekniğe uygun olarak çamaşırları katlayabileceksiniz. Ortam: Sınıf,işletme,atölye,ev Donanım: Pres ütü,el ütüsü,silindir ve manken ütü,ütü masası,dvd,vcd DONANIMLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Modülde yer alan her bir öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek kendinizi değerlendirebileceksiniz. vi

340 Modül sonunda öğretmeniniz tarafından hazırlanan ölçme araçları ile modülde kazandığınız bilgi ve beceriler değerlendirilecektir. vii

341 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Konaklama tesislerinde kalan konukların beklentilerini yerine getirmek ancak kusursuz bir hizmetle sağlanabilir. Tesisin tüm bölümleri kendisine düşen görevi tam anlamıyla yerine getirdiği zaman tesis bütün olarak kusursuz hizmet verir. Kat hizmetlerinin önemli ünitelerinden bir tanesinin de çamaşırhane olduğunu biliyorsunuz. Temiz çarşaflar, güzel kokan havlular, lekesiz masa örtüleri çamaşırhane personelinin işini çok iyi yapmasıyla bağlantılıdır. Yıkanan çamaşırlar ne kadar temiz olursa olsun, eğer ütü işlemi yapılmamış ise güzel görünmeyecektir; ayrıca hijyen açısından konaklama tesislerinde ütü işleminin yeri oldukça önemlidir. Çamaşırhanede yapılan ütüleme işlemlerinin hem görsel açıdan, hem de hijyen açısından öneminin bilinmesi bu alanda çalışacak personel için önemlidir. Sizlerin bilinçli yetişen birer turizmci olarak, bu konuda üzerinize düşen görevi en iyi şekilde yerine getireceğiniz şüphesiz bir gerçektir. 1

342 2

343 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Öğrenme faaliyetinde kazandırılacak bilgi ve beceriler doğrultusunda, uygun ortam sağlandığında çamaşırhanede tekniğe uygun olarak ütüleme araçlarını hazırlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çamaşırhanelerde kullanılan ütüleme araçlarını araştırınız. Bu araçların özellikleri, çalıştırma ve kullanma kuralları hakkında bilgi alınız. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. ÜTÜLEME ARAÇLARINI HAZIRLAMA 1.1. Ütü Çeşitleri ve Özellikleri Ütü; elbise, yatak takımı, çeşitli giyim eşyalarının buruşukluklarını gidermek ve düzgün durmalarını sağlamak için kullanılır Elektrikli El Ütüsü El ütüleri, ev ve sanayi tipi olmak üzere iki çeşittir. Çamaşırhanelerde sanayi tipi, el ütüsü kullanılır. Bu ütülerin ısı kontrol ve buhar sistemi vardır. Buharı merkezi buhardan alır, ancak kendisine ait buhar sistemi olan sanayi ütüleri de bulunmaktadır. Gerektiği durumlarda bu sistem de kullanılabilir. Taban yapısı paslanmaz çelikten yapılmıştır ancak istenildiği zaman altına teflon takılabilir. Özel donanımlı ütü masası üzerinde kullanılır (Resim 1.1.). Ütü Masasının Özellikleri: Vakum ve ısıtma sistemi vardır. Vakum sistemi masa üzerine yerleştirilen çamaşırın aşağıya kaymasını engeller ve ütülenen çamaşırın soğutulmasını sağlar; ütü masasının altında bulunan pedal sistemi ile istenildiği zaman rahatlıkla çalıştırılabilir. Ayrıca masa üzerinde buhardan oluşan terlemeyi önlemek için masa altında ayarlanabilir ısıtma sistemi vardır. Bu sistem masa üzerinde bulunan keçe, kaplamanın ömrünü uzatır Pres Ütü 3

344 Pantolon, gömlek gibi eşyaların ütülenmesinde kolaylık sağlayan bir ütüleme aracıdır. İki çeşit pres ütü vardır: Bu ütünün üst kısmında keçe ve bez kaplaması yoktur, metalden yapılmıştır. Ütünün alt bölümü buhar, üst bölümü sıcaklık verir. Islak çamaşırların kurutulması ve ütülenmesi için kullanılır. Isısı otomatik olarak ayarlanır. İpekli kumaşlar, duş perdesi gibi eşyalar için kullanılır. Basınç ayarı ve alt kısmının vakumlama özelliği vardır. Bu ütünün her iki parçası da bezle kaplıdır ve her iki parçadan da buhar verir. Pantolon, gömlek gibi çamaşırlar için kullanılır. Çamaşırın yerleştirildiği masa, diğerleriyle aynı özelliktedir Manken Ütü İnsan vücuduna benzeyen bu ütüler ceket, pantolon, üniforma gibi zor ütülenen eşyalar için kolaylık sağlar. Merkezi buhar sistemi ve hava ile çalışır. Çalışma programı ütülenecek çamaşıra göre kullanan kişi tarafından yapılır Silindir Ütü Çarşaf, peçete, masa örtüsü gibi düz çamaşırların kurutulması ve ütülenmesi için kullanılır. Değişik büyüklükte ve modelde çeşitleri vardır. İşletmenin çamaşır kapasitesine göre modeli belirlenir. Yeni teknoloji ile üretilen silindir ütüler, ütüleme işleminin yanında otomatik olarak katlama yapmaktadır. Çalıştırılmasında merkezi buhar sistemi ve hava kullanılır Araçların Ütüye Hazırlanması Ütüleme araçları ütü işlemine başlamadan kontrol edilmelidir Elektrik Kontrolü Şalter açılarak elektrik kontrolü yapılır Buhar Kontrolü Çamaşırhanede bulunan tüm ütü çeşitleri merkezi buharla çalışır. Çalışmaya başlamadan buhar kontrolü yapılmalıdır Isı Kontrolü Ütülenecek çamaşırın özelliğine göre ısı ayarı yapılır ve ütünün istenen ısıya gelmesi beklenilir. 4

345 Ütü Yüzey Kontrolü Ütü tabanında, ütü masası üzerinde leke yapıcı maddenin olup, olmadığı kontrol edilir ve yüzeylere uygun günlük bakımları yapılır Kumanda Kontrolü Tüm ütü çeşitlerinde yapılacak işleme göre ısı, zaman, basınç gibi işlemler programlanarak kontrol edilir Silindir Ütüde Şerit Ve Katlama Aparatı Kontrolü Silindir ütü üzerinde bulunan taşıyıcı şeritlerde kopma olup olmadığı kontrol edilir. Eğer kopma varsa yenisi ile değiştirilir. Şeritlerin günlük bakımı yapılır. Katlama şeritleri kontrol edilir ve katlama yapılacak çamaşıra göre programlanır Araçların Kullanımında Dikkat Edilecek Kurallar Araçlarda meydana gelen arızalar giderilmeye çalışılmamalıdır, teknik servis çağırılmalıdır. Araçların kullanma talimatlarına uyularak çalışılmalıdır. El ütülerinde kullanılan ütü masalarının ısı ayarları dikkatli ayarlanmalıdır; fazla ısı masanın keçe kaplamasının yanmasına neden olabilir. Silindir ütüye çamaşır verildikten sonra eller, geri çekilmelidir. Ütünün koruma perdesi yoksa eller, silindir arasına sıkışabilir. Silindir ütüye yanlış verilmiş çamaşırı geri almak için uğraşılmamalıdır; hem makinenin hem de kullanan kişinin zarar görmesine neden olabilir. Pres ütülerde eller masa üzerinden çekildikten sonra kapatılmalıdır. Bu tip ütülerde dalgınlığı önlemek için presi kapatmada çift buton kullanılır. Butonların bir tanesi istenilirse iptal edilebilir. Kullanan kişinin her iki butonu da kullanarak presi kapatması dalgınlık sonucu olabilecek kazaları engeller. 5

346 1.4. Araçların Günlük Bakım Teknikleri El ütülerinin her gün çalışmaya başlamadan önce kaydırıcı parafin ile temizlenir. Parafin, ütü tabanına sürülür, bir süre bekletildikten sonra silinir. Bu işlem, ütü tabanında oluşan lekeleri temizler, ütünün daha kaygan olmasını sağlar. Periyodik olarak yetkili servis tarafından ütülerin teknik bakımları yapılır. Pres ütülerin günlük olarak tozu alınır, çevresi temizlenir. Kullanım yoğunluğuna göre aralıklarla bezleri ve keçeleri değiştirilir. Periyodik olarak yetkili servis tarafından teknik bakımları yapılır. Manken ütülerin bakımları periyodik olarak yetkili servis tarafından yapılır. Silindir ütülerin de, ütüleme işlemine başlamadan önce günlük bakımları yapılır. Taşıyıcı şeritler kontrol edilir, kopan varsa değiştirilir. Silindirden çamaşırların rahat kayması için günlük olarak silindirlere kaydırıcı parafin sürülür. Özel bez üzerine sürülen parafin silindirden yavaş olarak geçirilir. Arkasından kuru bez geçirilerek silindir üzerindeki parafin artıkları temizlenir. Yoğun kullanıldığı günlerde bu işlem iki kez yapılabilir. Ayrıca haftada bir kez pas çözücü parafin kullanılır. Bu işlem ütüde oluşan lekeleri ve biriken pislikleri temizler. Özel bez üzerine pas çözücü parafin sürülür ve düşük hızda silindire verilir, 3-5 dakika bekletilir. Daha sonra özel, zımpara şeklindeki bez ütüden geçirilir. Son olarak kaydırıcı parafin sürülerek bakımı tamamlanır. Diğer teknik bakımları yetkili servis tarafından periyodik olarak on beş günde bir yapılır. 6

347 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki bilgilerin doğru veya yanlış olduğunu kontrol edip yanlışsa (Y) doğruysa (D) yazınız. 1- ( ) Sanayi tipi el ütülerinde buhar merkezi sistemden gelir. 2- ( )Ütü masasının vakum sistemi ütünün daha kolay kaymasını sağlar. 3- ( )Ütü masasının ısıtma sistemi masa üzerinde bulunan keçe kaplamanın ömrünü uzatır. 4- ( ) Bez kaplamasız pres ütüler ve pantolon gömlek ütüsünde kullanılır. 5- ( ) Manken ütüler çarşaf ütüsünü kolaylaştırır. 6- ( ) Ütü masasının ısı ayarı yüksek olursa keçe yanar. 7- ( ) El ütülerinin tabanı alüminyum kaplıdır. 8- ( ) Pres ütüleri kapamak için çift buton kullanılır. 9- ( ) Silindir ütülerde pas çözücü parafin her gün kullanılır. 10- ( ) Ütüleme araçlarında meydana gelen arızaları ütü yapan personel gidermelidir. Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. 7

348 8

349 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Öğrenme faaliyetinde kazandırılacak bilgi ve beceriler doğrultusunda, uygun ortam sağlandığında; çamaşırhanede tekniğe uygun olarak çamaşırları ütüleyebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgedeki çamaşırhanelerde farklı eşyaların ütüleme tekniklerini araştırınız. Ütüleme sırasında uyulacak kuralları öğreniniz. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. ÇAMAŞIRLARI ÜTÜLEME 2.1. Ütü Yapmanın Önemi Ütü yapmanın yararları; Ütülü çamaşır, göze hoş görünür. Çamaşır daha geç kirlenir. Çamaşırlardaki mikropları öldürür, çamaşırın dezenfekte olmasını sağlar. Konaklama tesislerinde hijyen açısından oldukça önem taşır. Ütülü çamaşır daha az yer kaplar Çamaşırları Ütüye Hazırlama Kuralları Çarşaflar: Yıkama işleminden sonra makinelerde sıkılan çarşaflar kurutma işlemi yapılmadan ütüleme yapılır. Havlular: Kurutma makinelerinde kurutulduktan sonra bekletilmeden katlama makinelerine gönderilir. Masa Örtüsü, Peçete: Yıkanmış çamaşırlara sıkma işlemi yapılır. Sıkma işleminde sıkışan çamaşırların açılması için kurutma makinelerinde 5-8 dakika kurutulur. Daha sonra ütüleme işlemi yapılır. Duş Perdeleri: Sıkma işleminden sonra kurutulmadan ütüleme yapılır. 9

350 Gömlek, Ceket, Üniforma: Ütü işleminin daha kolay yapılması için manken ütülerde, buhar sistemiyle kırışıklıkları açtırılır 2.3. Ütüleme Sırasında Dikkat Edilecek Kurallar Güvenlik Önlemlerini Alma Ütüleme araçları kullanılırken kullanma talimatlarına uyulmalıdır. Arızalar giderilmeye çalışılmamalı, teknik servise bildirilmelidir. Silindir ve pres ütülere ellerin sıkışmaması için kurallarına uygun kullanılmalıdır Mesleki Hastalıkları Önleyici Tedbirler Çalışma sırasında kullanılan araçlar mümkün olduğu kadar boy uzunluğuna uygun ayarlanmalıdır; aksi halde vücut yanlış pozisyonda çalışacaktır ve bu durum zaman içerisinde rahatsızlıklara neden olacaktır. Çalışma sırasında dik olmaya özen gösterilmelidir. Ütü işleminde buhar çok kullanıldığı için astım gibi rahatsızlıklara neden olabilir. Ayrıca kullanılan kimyasallarda solunum yollarına zarar verebilir. Bu tür rahatsızlıkları engellemek için çalışma sırasında maske kullanmaya önem verilmelidir Ütüleme Teknikleri Gömlek Ütüleme işlemine yakadan başlanır. Kumaş özelliğine uygun ayarlanmış ütü, buharla birlikte önce yakanın arka tarafı daha sonra ön tarafı yakanın bir ucundan gergin tutularak, üzerinde gezdirilir. Omuz ve sırt kısmı ütü masasının ön köşesine düzgün yerleştirilir ve dikiş yerleri de dikkate alınarak ütülenir. Tüm ütüleme işlemlerinde, buhar verilir ve ütü masasının vakum sistemi kullanılır. Daha önce de bahsedildiği gibi bu sistem, çamaşırın masa üzerinden kaymasını engeller ve ütü işleminden sonra çamaşırın soğumasını sağlar. Sıcak çamaşır, kolay kırışır ve ütünün bozulmasına neden olur. Gömleğin ön tarafları sırayla ütülenir. Burada bulunan düğme ve ilik yerleri önce tersten ütülenmelidir. Düğme üzerlerinde ütü kullanılmamalıdır çünkü bu, düğmenin bozulmasına neden olabilir. Dikiş yerleri unutulmamalıdır. 10

351 Ütü masasının kol ütüleme parçasına kol yerleştirilir. Önce manşet bölümü içten ve dıştan gergin bir şekilde ütülenir, daha sonra kol düzgün bir şekilde ütülenir. İşlem bittikten sonra gömlek askıya asılır. Ütüleme işleminde pres ütü kullanılacaksa işlem sırası aynı şekilde yapılır. Pres ütü altında bulunan pedallar kullanılarak vakumlama yapılır ve buhar verilir. Butonlar kullanılarak ütünün kapanması sağlanır. Yaka, manşet ve omuz kısımları özel düzenlenmiş preslerde de ütülenebilir Pantolon Pantolon ütüleme işlemine kemerden başlanır. Kemerin iç kısımları ve dikişler gergin tutularak ütülenir. Cepler ters çevrilir ve düzgün bir şekilde ütülenir. Bu işlemler yapılırken buhar ve vakum kullanılır Tersten tüm dikişler ütülendikten sonra pantolon çevrilir ve cep kısımları ütülenir. Daha sonra paça kısımları ütülenir. Paçalarda eski ütü izi var ise bu iz kaybedilmeden ütülenir, eğer ütü izi kaybolmuş ise paçalardaki dikişler karşılıklı gelecek şekilde yerleştirilerek ütü izi yeniden bulunur. Kontrol edilerek ütüleme işlemi bitirilir ve pantolon askıya asılır Ceket, Üniforma Bu tür çamaşırlar, manken ütüde daha kısa sürede ve daha düzgün ütülenir. Manken ütünün ayarları yapıldıktan sonra ütüleme işlemine başlanır. Ceket manken ütü üzerine yerleştirilir. Ceketin düğmeleri kapatılarak ön etek uçlarından düzgün ve gergin durmasını sağlayacak mandal şeklinde ağır metal takılır Kollar için hazırlanmış özel aparatlar kol içine düzgün şekilde yerleştirilir. Manken ütünün yanında bulunan aparata kol mandal ile tutturulur ve kolun gergin durması sağlanır. Ütü programı yapıldıktan sonra hava ve buhar vermek için pedal kullanılır. Manken ütü, üzerinde bulunan ceketi hava yardımıyla gerginleştirir ve buhar yardımıyla kırışıklıklarını açar. Buhar verme işleminden sonra ceketin kırışmaması için çıkarılmadan soğutma işlemi yapılmalıdır. Soğutma işleminden sonra kollara takılan aparatlar dikkatli bir şekilde çıkarılır. Bu yöntemle ceket ütüsünün bozulması önlenir. Ceket ütüden düzgün bir şekilde çıkarılarak askıya asılır. Manken ütüler genellikle zor ütülenen giysiler için kullanılır. 11

352 Yatak Takımları Çarşaflar, silindir ütülerde ütülenir. Ütüleme programı yapılan silindir ütüye çarşaf iki kişi tarafından verilir. Ütünün katlama özelliği yok ise iki kişi karşıda katlama işlemini yapar. Silindir ütünün hız ayarı çamaşıra göre ayarlanır. Ütüden çıkan çamaşır tam kurumamış ise silindir dönüş hızı düşürülür. Ütünün başarılı olması için çarşaflar ütüye düzgün verilmelidir. Silindir ütülerde saatte ortalama adet çarşaf ütüsü yapılabilir. Yastık kılıflarının ütüleme şekli çarşaf ile aynı özelliktedir. Yastık kılıflarının boyutları küçük olduğu için aynı anda 2 veya 3 yastık kılıfı silindir ütüye verilebilir Masa Örtüleri Basınç, sıcaklık ve hız ayarı yapılarak ütü kullanıma hazırlanır. Örtüler düzgün olarak ütüye verilir. Katlama programı varsa örtüye uygun program yapılır ve katlanmış olarak alınan çamaşırlar yerleştirilir Peçeteler Ütüleme tekniği masa örtüleri ile aynıdır; ancak peçetelerin katlama programı yoktur Çamaşırların Kontrolü Çamaşırlar ütüleme işleminden önce ve ütüleme işleminden sonra kontrol edilmelidir. Lekeli, yırtık, sökük çamaşırlar ayrılarak gerekli işlemlerin yapılması sağlanmalıdır. Kontrol edilmeyen çamaşırlarda olan leke veya yırtıklar konukların şikayetlerine neden olacaktır. Bu tür olumsuzluklar tesis hizmet kalitesini olumsuz etkileyecektir. 12

353 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Çamaşırları ütülemeye hazır hale getiriniz. Ütüleme araçlarını belirleyiniz. Çamaşırları tekniğine uygun olarak ütüleyiniz. Kontrol ediniz. Öneriler Kumaş çeşitlerini tanıyınız. Kumaş özelliğine göre ütü işlemine hazırlayınız. Ütüleme aracını belirleyiniz. Çamaşırların ütüleme yöntemlerini öğreniniz. Üniformanızı giyiniz. İş güvenliği önlemlerinizi alınız. Araçların kullanımına özen gösteriniz. Belirlediğiniz ütüleme yöntemini doğru uygulayınız. Ergonomi kurallarına uygun çalışınız. Dikkatli olunuz. 13

354 DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ Uygulama faaliyetinde yapmış olduğunuz çalışmayı kontrol listesine göre değerlendiriniz. KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Ütülenecek çamaşırın özelliğini öğrendiniz mi? 2 Kullanacağınız ütü çeşidini belirlediniz mi? 3 Üniformanızı giydiniz mi? 4 Güvenlik önlemlerinizi aldınız mı? 5 Ütünün ısı ayarını yaptınız mı? 6 Çamaşırın ütüleme tekniğini öğrendiniz mi? 7 Çalışmalarınızın ütü işlem sırasını doğru uyguladınız mı? 8 Ütüleme aracını tekniğine uygun kullandınız mı? 9 Çalışma alanınızın genel kontrolünü yaptınız mı? 10 Elde ettiğiniz sonuçlarla hedeflediğiniz amaca ulaşabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Değerlendirme sonunda eksiklikleriniz varsa faaliyetin ilgili kısmını tekrarlayınız. Faaliyeti başarı ile tamamladıysanız diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 14

355 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki bilgilerin doğru veya yanlışlığını kontrol ederek doğruysa (D) yanlışsa (Y) yazınız. 1. ( ) Ütülü çamaşır daha geç kirlenir. 2. ( ) Havlular ütülenerek kurutulur. 3. ( ) Masa örtüleri 5 dakika kurutma makinesinde bekletildikten sonra ütülenir. 4. ( ) Ütü buharının zararını önlemek için maske kullanılır. 5. ( ) Gömlek ütüsüne omuzdan başlanır. 6. ( ) Vakum sistemi çamaşırın masa üzerinden kaymasını engeller. 7. ( ) Pantolon ütüsüne paçalardan başlanır. 8. ( ) Manken ütülerde ütülenen çamaşırlar soğutulmadan alınmamalıdır. 9. ( ) Çamaşırların arıza kontrolünden yıkama görevlileri sorumludur. 10. ( ) Silindir ütünün hız ayarı programlanamaz. Cevaplarınız cevap anahtarı ile karşılaştırınız. 15

356 16

357 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Öğrenme faaliyetinde kazandırılacak bilgi ve beceriler doğrultusunda, uygun ortam sağlandığında, çamaşırhanede tekniğe uygun olarak çamaşırları katlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgedeki çamaşırhanelerde çamaşır katlama tekniklerini araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 3. ÇAMAŞIRLARI KATLAMA 3.1. Katlamanın Tanımı ve Önemi Katlama yıkanmış ve ütülenmiş çamaşırların dolaplarda özelliğini kaybetmeden daha düzenli durması için yapılan şekil verme işlemidir. Kullanış amacına göre katlanan çamaşırlar kullanımda kolaylık sağlar. Konaklama işletmelerinde katlama yöntemleri, bu açıdan daha fazla önem taşımaktadır Çamaşırların Katlama Teknikleri ve Nedenleri Çarşaf Yeni teknoloji ile çalışan silindir ütülerde çarşaflar ütüleme işleminden sonra tekniğine göre katlama işlemini otomatik olarak yapmaktadır. Ütünün bu özelliği zaman ve enerji açısından çalışanlara kolaylık sağlamaktadır. Silindir ütü çalışmaya başlamadan önce katlama programı yapılır ve ütülenen çarşaflar katlanmış olarak ütüden alınır. Çamaşır katlama özelliği olmayan silindir ütülerde katlama işlemi personel tarafından yapılır. Ütünün çamaşır çıkış bölümünde iki kişi olmalıdır ve ütülenmiş çamaşır hemen katlanmalıdır. Bekletilen çamaşırın ütüsü kolay bozulur. Çarşaf, İlk olarak boyuna ikiye katlanır. Daha sonra tekrar ikiye katlanır. Çarşafın açık uçları (kenarları ) içe gelecek şekilde ikiye ve tekrar ikiye katlanır. 17

358 Bu şekilde katlanan çarşaflar oda görevlilerinin çalışmasında kolaylık sağlayacaktır. Yatak yapımında, çarşafın yatağa düzenlenmesinde katlama tekniğine göre çarşaf açılır ve kat izleri yatağın düzgün yapılmasında yol gösterir Yastık Kılıfı Silindir ütülerde yastık katlama otomatik olarak yapılmaz. Ütüden çıkan yastık kılıfı enine ikiye katlanır. Kat izlerinin çarşaf ile aynı yönde olması görünüm açısından önemlidir Havlu Çamaşırhanelerde havlu katlama işlemi çoğunlukla otomatik havlu katlama makinelerinde yapılmaktadır. Bu yöntemle, zaman ve enerji kaybı açısından önemli tasarruf sağlanmaktadır. Kurutulmuş havlular istenilen katlama programı yapılmış makinelere düzgün bir şekilde verilir. Havlu, kısa sürede makine tarafından katlanır. Bu yöntemle kısa sürede çok sayıda havlu katlama işlemi yapılır. Otomatik katlama sistemi olmayan işletmelerde katlama işlemi elde yapılmaktadır. Büyük havlu katlamada işlem sırası; havlu ilk olarak enine ikiye katlandıktan sonar, tekrar ikiye katlanır. Açık uçlar içeride kalacak şekilde enine üçe katlanır. Küçük el havluları, önce enine ikiye, sonra tekrar enine ikiye katlanır. Havlu katlama tekniği havlunun ebatlarına göre tesisler arasında farklılık gösterebilir. Oda görevlileri tesis tarafından belirlenen havlu düzenleme şekline göre, havluları oda içinde yerleştirirler. 18

359 Masa Örtüleri Silindir ütülerin katlama özelliği varsa uygun program yapılarak ütüden katlanarak alınır. Katlama işlemi elde yapılacak dikdörtgen masa örtüsü katlama tekniği: Masa örtüsü önce boyuna ikiye, tekrar boyuna ikiye katlanır. Açık uçlar dışa gelecek şekilde enine üçe katlanır. Kare masa örtüleri önce ikiye, tekrar ikiye katlanır. Kare ve dikdörtgen masa örtülerinin dışında banketlerde ve açık büfelerde kullanılan örtüler de vardır. Ebatları diğer masa örtülerinden daha büyük olduğu için ütülenerek genellikle askılara asılarak depolanır Gömlek Seyahat dönemlerinde askıya asılma olanağı olmayan gömlekler tekniğe uygun katlanırsa özelliği bozulmadan kullanılabilir. Katlama işlemine düğmelerin kapatılması ile başlanır. Gömleğin düğmeleri aşağı gelecek şekilde masa üzerine düzgün bir şekilde yerleştirilir. Geriye doğru gömleğin ön tek parçası katlanır ve kol düzgün olarak üzerine katlanır Aynı işlem diğer ön parça ve kol için yapılır. Etek kısmından geriye doğru manşetleri ile birlikte katlanır ve geri kalan kısmı omuza kadar gelecek şekilde katlanır. İşlem tamamlandıktan sonra gömlek düzgün bir şekilde çevrilir Ceket Üniforma, ceket gibi eşyaların katlama tekniği genellikle aynıdır. Ceketin astarı dışarı gelecek şekilde ters çevrilerek geriye doğru katlanır. Ortadan ikiye katlanarak ceket katlama işlemi tamamlanır Çamaşırların Depolara Gönderilmesi Katlanmış veya askıya alınmış çamaşırlar depolarda özelliği bozulmadan saklanır. 19

360 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Katlanacak ürün çeşidini tespit ediniz. Çeşidine uygun katlama tekniğini belirleyiniz. Belirlenen tekniği uygulayınız. Katlanmış çamaşırları ilgili birimlere gönderiniz. Öneriler Katlama yapılacak ürün çeşitlerini belirleyiniz. Katlama tekniklerini öğreniniz. Tekniğe göre katlama işlemini doğru uygulayınız. İşlemlerinizi kontrol ediniz. Çamaşırları doğru şekilde depolara gönderiniz. Planlı ve organize olunuz. Zamanı iyi kullanınız. 20

361 DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ Uygulama faaliyetinde yapmış olduğunuz çalışmayı kendiniz ya da arkadaşınızla değişerek değerlendiriniz. KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Katlanacak çamaşır çeşitlerini öğrendiniz mi? 2 Katlama yöntemlerini öğrendiniz mi? 3 Çamaşır özelliğine göre katlama işlemini yaptınız mı? 4 Katlama işlem sırasını doğru uyguladınız mı? 5 Makinelerde katlama işlemlerini öğrendiniz mi? 6 Makineye katlanacak çamaşırın özelliğine göre uygun programı yaptınız mı? 7 Yapılan işlemin doğruluğunu kontrol ettiniz mi? 8 Çalışma sırasında ergonomi kurallarını doğru uyguladınız mı? 9 Çamaşırları kurallara uygun şekilde depolara gönderdiniz mi? 10 Elde ettiğiniz sonuçlarla hedeflediğiniz amaca ulaşabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Değerlendirmeniz sonunda varsa eksikleriniz faaliyetin ilgili kısmını tekrarlayınız. Faaliyeti başarı ile tamamladıysanız diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 21

362 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Yıkanmış ve ütülenmiş çamaşırların depolarda özelliğini kaybetmeden durması için yapılan işleme denir. 2. ( )Çarşafın katlama tekniği yatak yapımında kolaylık sağlar. 3. ( )Çarşaf katlama işlem sırası: A) Boyuna ikiye katlanır B) Tekrar ikiye katlanır C) Açık uçlar dışarı gelecek şekilde enine ikiye katlanır. D) Enine tekrar ikiye katlanır. 4. ( )Yastık kılıfları dörde katlanır. 5. ( )Küçük havlular enine ikiye ve tekrar ikiye katlanır. 6. ( )Dikdörtgen masa örtüsü katlamasında örtü kenarları dışta kalacak şekilde katlanır. 7. ( )Ceket tersi çevrilerek katlanır. 8. ( )Gömlek katlamada düğmeler kapatılmaz. Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. 22

363 CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 Y 3 D 4 Y 5 Y 6 D 7 Y 8 D 9 Y 10 Y ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 Y 3 D 4 D 5 Y 6 D 7 Y 8 D 9 Y 10 Y 23

364 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI 1 Katlama 2 D 3 Y 4 Y 5 Y 6 D 7 D 8 Y MODÜL DEĞERLENDİRME Modüldeki öğrenme faaliyetlerini başarı tamamladıysanız öğretmeninizle iletişim kurarak diğer modüle geçiniz. 24

365 KAYNAKÇA DİNÇ Nejla, Yayımlanmamış Ders Notları, Antalya İNAL, Serap, Nilüfer MUMCULAR, Kat Hizmetleri, Yorum Matbaası Ankara, SÖNMEZ Ayşe, Kat Hizmetleri Teknikleri ve Uygulaması 1, Devlet Kitapları Müdürlüğü, İstanbul, 2005, 25

366 26

367 27

368 28

369 ÇAMAŞIRLARI DEPOLAMA

370

371 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...vi GİRİŞ... 8 ÖĞRENME FAALİYETİ DEPO TEMİZLİĞİ Depo Tanımı Çamaşır Deposunun Genel Özellikleri Depo Donanımları ve Özellikleri Raflar Isıtma ve Havalandırma Sistemleri Aydınlatma Sistemleri Çamaşır Taşıma Arabası Çamaşır Deposu Diğer Donanımları Deponun Havalandırılması Tanımı Önemi Havalandırmayı Sağlayan Araçların Çeşitleri Donanımları Temizleme Teknikleri Donanımların Temizliğinde Genel İlkeler Raf ve Dolapların Temizliği Metal Raf ve Dolapların Temizliği Ahşap Raflar ve Dolapların Temizliği Havalandırma Ünitelerinin Temizliği Diğer Depo Donanımlarının Temizliği Zemin Çeşidine Uygun Temizlik Yöntemleri Çalışmada Uyulacak Ergonomi Kuralları Alınacak İş Güvenliği Önlemleri Depo Genel Düzeni UYGULAMA FAALİYETİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ ÇAMAŞIR DEPOLAMA TEKNİKLERİ Çamaşır Depolama Tekniklerinin Önemi iii

372 2.2. Ergonomi Kurallarına Uygun Düzenleme Teknikleri Dolap ve Raflara Yerleştirme Kuralları Kullanım Sıklığına Göre Alma Kolaylığına Göre Sayma Kolaylığına Göre Depo Genel Düzenini Sağlama Depo Giriş-Çıkış Kayıtlarını Tutma ve İzleme Yöntemleri Manuel Sistem Yarı Otomasyonal Sistem Yoğun Otomasyonal Sistem Kontrol Etme UYGULAMA FAALİYETİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ MALZEME DEPOLARINI DÜZENLEME Malzeme Depo Çeşitleri ve Özellikleri Makine, Araç Gereç Deposu Çamaşırhane Gereç Deposu Kayıp ve Bulunmuş Eşya Deposu Mini Bar Deposu Havuz Ve Plaj Malzeme Deposu Buklet Malzeme Deposu Ahşap ve plastik şezlonglar Ekstra Yatak ve Bebek Yatağı Deposu Spor Ve Diğer Aktivitelerle İlgili Malzemeler Deposu Depoların Temizleme ve Düzenleme Teknikleri Arşiv Temizliği Tanımı Arşiv Çeşitleri Resmi Kurumlara Yönelik Arşivler Özel İşlem ve Takibe Ait Arşivler Arşiv Özellikleri Temizleme Kuralları UYGULAMA FAALİYETİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ iv

373 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ ÜNİFORMA İŞLEMLERİ Üniforma Tanımı Üniforma Çeşitleri Servis ve Bar Üniformaları Mutfak Üniformaları Kat Hizmetleri Güvenlik Teknik Servis ve Bahçe Personeli Önbüro Personelinin Üniforması Sağlık Personeli ve Diğer Personelin Üniforması Üniforma Deposunun Donanım Özellikleri Üniforma Gruplandırma Yöntemleri Departmanlarına Göre Gruplandırma Renklerine Göre Gruplandırma Kullanım Sıklığına Göre Gruplandırma Mevsimsel Kullanıma Göre Gruplama Üniforma Numaralandırma Yöntemleri Askı Numaralandırma Teknikleri Genel Düzeni Sağlama Üniformaları Personele Teslim Etme Teknikleri Onarım Gerektiren Üniformaları İlgili Ünitelere İletme Eksik Üniformaların Tespit Edilmesi Üniforma Kayıtlarını Tutma ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA v

374 AÇIKLAMALAR MODÜLÜN KODU ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Çamaşırları Depolama Konaklama ve Seyahat Hizmetleri Çamaşırhane Görevlisi Çamaşırları Depolama Çamaşır depolarının temizliğinin, çamaşır depolama tekniklerinin, malzeme depolarını düzenlemenin ve üniforma işlemlerinin anlatıldığı bir öğrenme materyalidir. 32 Ders Saati Bu modülün ön koşulu yoktur. Çamaşırları depolamak. Genel Amaç Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında tekniğine uygun olarak tesis depolarının işlemlerini yapabileceksiniz. Amaçlar Çamaşırhanede, tekniğe uygun olarak çamaşır deposu temizliği yapabileceksiniz. Çamaşırhanede, tekniğe uygun olarak çamaşırları depolara yerleştirebileceksiniz. Kat hizmetlerinde kullanılan malzeme depolarını tekniğe uygun olarak temizleyip, yerleştirebileceksiniz. Kat hizmetlerinde tesis kurallarına uygun olarak personel üniforma işlemlerini yürütebileceksiniz. Çamaşır deposu, raflar, dolap, kova bez, eldiven, merdiven, temizlik ilaçları, tesis çamaşırları, kat hizmetleri depoları, formlar ve çizelgeler, üniformalar Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Modül sonunda öğretmeniniz tarafından hazırlanacak ölçme araçları ile modülde kazandığınız bilgi ve beceriler, ölçülerek değerlendirilecektir. vi

375 7

376 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Teknolojik yenilikler ve beraberindeki ürünler hayatımızı her geçen gün değiştirmektedir. 20 yıl öncesinin klasik bilgileri veya teknolojisiyle hareket etmemiz mümkün değildir. Her bilgi gibi gündelik bilgilerimiz de hızla değişmekte ve gelişmektedir. Elimizin altındaki her makine, araç veya gereç, yerini yenilerine terk etmektedir. Bu değişime ayak uyduramayan her işletme ve personel, gelişim volkanının sıcaklığıyla eriyip yok olacaktır. Bu modülde yer alan bilgiler ve teknikler gelişime en yakın mesafededir. Fakat gelişim durağan olmadığından uzun süre güncelliğini koruyacağı iddiasını taşımamaktadır. Alet işler, el övünür. atasözünden de anlaşıldığı gibi bir işin en kolay ve en iyi yolu o işe en uygun aleti veya makineyi kullanmayı gerektirir. Kullanacak olduğumuz alete olan hâkimiyetimiz bilgi ve tecrübenin ürünüdür. Günümüzde depolama veya depoculuk, farklı ve başlı başına profesyonellik gerektiren bir alandır. Konaklama işletmelerinden bağımsız olmaması oldukça şaşırtıcıdır. Depolama tek başına bir işletmenin konusu olabilecek kadar geniş bir alandır. 8

377 9

378 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Öğrenme faaliyetinde kazandırılacak bilgi ve beceriler doğrultusunda, uygun ortam sağlandığında; çamaşırhanede tekniğe uygun olarak çamaşır deposu temizliği yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizdeki 5 yıldızlı konaklama tesislerinin ve bağımsız çamaşırhanelerin çamaşır depolarına giderek Çamaşır Deposu özellikleri hakkında araştırma yapınız. Elde ettiğiniz bilgileri ve dökümanları sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. Yüzey Temizliği ve Zemin Temizliği modüllerinde anlatılan konuları gözden geçirebilirsiniz. 1. DEPO TEMİZLİĞİ 1.1. Depo Tanımı Depo kelimesi Fransızca dépôt kelimesinden dilimize girmiştir. Bu sözcüğün birbirine yakın birkaç tanımını bulmak mümkündür. Bir malın saklandığı ve çokça bulunduğu yere depo denilir. Ayrıca korunmak, saklanmak veya gerektiğinde kullanılmak için bir şeyin konulduğu yere de depo adı verilir Çamaşır Deposunun Genel Özellikleri Çamaşır depoları iyi aydınlatılmış olmalıdır. Çamaşırların kuru ve değişmez ısıda saklanabilmesi için, iyi ısıtılmış olmalıdır. Kuru olmalı ve iyi havalandırma tertibatı ile donatılmış olmalıdır. Kolay temizlenip silinebilecek özellikte olmalıdır. Her rafın önünde, raf içinde yer alan çamaşırın özelliğini belirtir bir etiket vardır. Masa örtüsü, çarşaf ve benzeri ağır ve çok kullanılan eşyalar bel hizasındaki raflara yerleştirilmiş olmalıdır. Yastık kılıfı, peçete, havlu gibi hafif eşyalar alt veya üst raflara yerleştirilmiştir. Çamaşır deposunda çamaşırların alınıp verilmesi için 1-2 uzun masa bulunur. Tavanı basık değildir. Geniş ve ferah alana sahiptir. Depo, çalışan personelin hareket kabiliyetini sınırlayıcı herhangi bir etmen içermez ve yeterince geniştir. Mevsimlik kullanılan eşyalar deponun girişine ve mal aktarımına en uzak yerlere istiflenmelidir. Mevsimlik veya uzun süreli depolanacak eşya ve malzemelerin üzerleri örtülmelidir. Aynı zamanda bu eşya ve malzemeler uygun koruma paketlerinin veya kılıflarının içinde olmalıdır. 10

379 1.3. Depo Donanımları ve Özellikleri Raflar Üstüne öteberi koymak için duvara veya bir dolabın içine birbirine paralel olarak tutturulmuş, genellikle geniş, uzun tahta veya metal levhaya raf denir. Özellikleri; Raflar,pas yapmayan metal, metal alaşımlı veya ahşaptır. Mümkün olduğunca ahşap raf tercih edilmelidir. Raf yüksekliği, ergonomik kurallar gereği 220 cm. yi geçmemelidir. Yeterince sağlam bir şekilde duvara veya ayaklarıyla zemine sabitlenmiş olmalıdır. Çelik veya metal aksamında pas olmamalıdır. Boyanmış veya temiz olmalıdır. Raflardaki bölmeler etiketlenmiş olmalıdır. Bu sayede hangi bölmede ne tür eşyanın depolanacağı etiketlerden anlaşılabilir. Raf bölmesinin yüksekliği bölmede depolanacak eşyaların ebatlarına ve bir bölmede en fazla kaç eşyanın depolanacak olduğuna bağlı olarak ayarlanır. Raflar depoda depolama tekniklerine en uygun, optimum kullanımı sağlayacak şekilde yerleştirilmiş olmalıdır. Çeşitleri: Katlı Eşyalar İçin Kullanılan Raflar Bu sistem daha çok çamaşır depolarında kullanılır. Tutucu metal direklere istenen her yüksekte monte edilebilen metal plaklardan oluşmuştur. Asılacak Eşyalar İçin Kullanılan Raflar Elbise askıları gibi malzemelerin, uzun parçaların depolanmasında kullanılır. 11

380 Isıtma ve Havalandırma Sistemleri Depolara yerleştirilen çamaşırlar uygun ısı ve havalandırma ortamında saklanmalıdır. Uygun olmayan koşullarda depolanan çamaşırlarda hoş olmayan kokular ve rutubete bağlı lekeler oluşur. Bu da konukların rahatsız olmasına neden olur Aydınlatma Sistemleri Depolarda her türlü işin kusursuz yapılabilmesi ve en önemlisi de iş görenlerin göz sağlığının korunması iyi bir aydınlatma tekniğini gerektirir. Aydınlatma öncelikle, yapılan iş ve işlemlerde kalite standartlarının gerektirdiği tüm detayın görülebilmesi için gereklidir. Çalışanların, optimal aydınlatma koşullarında çalıştırılması da onların göz sağlığı ve görme netliğini koruduğu için aynı amaca hizmet eder. Depo aydınlatmalarında genelde akkor flamanlı lambalar veya floresan lambalar kullanılmaktadır. Fiber optik aydınlatma veya led lambaları depo aydınlatmasında pek tercih edilmez. Çünkü depolarda renkli veya aşırı parlak lambalara gerek yoktur. Depo aydınlatma sistemlerinde kısaca şu özellikler aranır: Ortamı ve çalışma alanlarını yeterince aydınlatmalıdır. Çok parlak veya loş lamba türleri depolarda çalışma sürecini olumsuz etkileyeceğinden bu tür lambalar veya aydınlatma sistemleri tercih edilmemelidir. Yoğun ve parlak ışıklar renkli çamaşırların üzerinde hızla kalıcı zararlar meydana getirir. Aydınlatma sistemlerinin seçiminde estetik ve dekoratif özelliklere dikkat edilmelidir. Yalnız, depolardaki aydınlatma sistemlerinin seçiminde ön büro kadar estetik ve dekoratif kaygılar ön planda değildir. Özellikle çamaşır depolarında uzun süreli aydınlatma gerektiğinden ışık ısınma yapmayacak şekilde seçilmelidir. Olabildiğince manyetik alan oluşturmayan ve toz vb. partikülleri harekete geçirmeyen aydınlatma sistemleri tercih edilmelidir. Çalışanların sağlığını rahatsız edecek zararlı ışınlar yaymayan aydınlatma sistemleri tercih edilmelidir. Aydınlatma sistemi yapıya uygun olmalı ve diğer çalışma bölümlerindeki ışıklandırma sistemleriyle paralellik göstermelidir. Yan çalışma ünitelerindeki ışık ile depodaki ışığının parlaklık ve renk uyumuna dikkat edilmelidir. Depoya gün içinde süzülen doğal ışığı, elde ettiğimiz suni ışık desteklemelidir. Gün içinde ve mevsimsel olarak ışığın depoya düşme açılarına uygun alternatife sahip ışıklandırma stratejisi belirlenmelidir. Bu tasarrufu destekler bir strateji olmalıdır. Aydınlatma sisteminin seçiminde maliyet ve bakım özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Temizliği problem olmayacak bir yapıda olmalıdır. 12

381 Çamaşır Taşıma Arabası Çamaşırların taşınmasında kullanılan, kol kuvveti ile hareket ettirilen tekerlekli bir araçtır. Genelde askılıkların asılabileceği bir düzeneği vardır Çamaşır Deposu Diğer Donanımları Yukarıda belirtilen depo donanımları haricinde çamaşır deposunda bulunabilecek masa, personel çalışma koltuğu, sandalye, portatif merdiven, çamaşır alıp verme tezgahı gibi donanım elemanları bulunabilir Deponun Havalandırılması Tanımı Kapalı bir yerin havasını değiştirmek amacıyla dışarıdan temiz hava girişini veya çeşitli araçlarla hava akımını sağlama işlemine havalandırma denir. Bu işlemi sağlayan sisteme de havalandırma sistemi denir Önemi Havalandırma taze havanın dış ortamdan iç ortama gelmesi demek olduğundan depo çalışanları üzerinde rahatlatıcı bir etkisi vardır. Taze havanın gelmesiyle beraber çalışanlarda iş performansı yükselir. Depo çalışanlarında verimlilik düşüşü, dikkat azlığı, memnuniyetsizlik, sürekli baş ağrısı ve yorgunluk hissi gibi, taze havasızlıktan kaynaklanan şikayetler havalandırma ile azalır. Uyku hali ve benzeri konsantrasyon eksikliği problemleri, havalandırma ile ilgili şikayetlerdir. Gerçek bir havalandırma ile bu şikayetler de ortadan kalkacaktır. Alerjik rahatsızlıklar havalandırmanın olmaması durumunda artacaktır. Nem ve rutubet çalışanların sağlığını olumsuz bir şekilde etkilediği gibi depolanan çamaşır ve araç gereçler üzerinde de yıpratıcı veya bozucu etkileri vardır. Havalandırmayla beraber nem oranı da istenen düzeyde ayarlanabileceğinden nem ve rutubetle ilgili sorunlar ortadan kalkar. Modern havalandırma üniteleri artık ısıtma veya duruma göre soğutma da yapabildiklerinden deponun ısıtılması veya soğutması da yapılır. Havalandırma ile iç mekanları parfümleme olanağımız da vardır. Depo havasındaki partiküller havalandırma sistemi tarafından emilir ve filtretize edilir. Böylece depoda çalışanların sağlığı üzerinde olumlu etkiler yaparken aynı zamanda depolanan çamaşır ve diğer araçların tozlanması da önlenmiş olur. Diğer çalışma birimlerinden sızabilecek kötü kokular hava filtreleri ile hemen emilir. Böylece eşyaların üzerine istenmeyen kokular sinmemiş olur. Çeşitli filtre teknolojileri ile anti-viral anti-bakteriyel anti-alerjik filtrasyon imkanları vardır. Bakteri ve virüsler ortamdan emilir. Böylece çalışanların sağlığını ve çalışma şartlarını daha iyi bir konuma getirir. Havalandırma ile hastalıkların bulaşma riski ve hızında azalma meydana gelir. Çalışanların ter kokusu emilir. Böylece rahatsız edici bu koku ortamdan uzaklaştırılır Havalandırmayı Sağlayan Araçların Çeşitleri 13

382 Endüstriyel Klima sistemleri Split klimalardan daha büyük hacimde hava akışı için gereken havalandırma aracı çeşididir. Çatı Tipi Paket Klima Sistemleri İşyerinde çatıya yakın mekanlarda yer alan klima çeşididir. Fan Coil Sistemler 1.5. Donanımları Temizleme Teknikleri Donanımların Temizliğinde Genel İlkeler Elektrikli eşyaların tozunu almak için çeşitli sprey, cam temizleyici, özel temizlik maddeleri ve su kullanılır. Metallerin temizliğinde çeşitli deterjanlar ve parlatıcı kimyasallar kullanılır. Metal yüzeylerin parlatılması sırasında yüzeylerin kuru ve temiz olmasına dikkat edilir. Cam yüzeylerin temizliğinde özel hazırlanmış kimyasal karışımlı su hazırlanır. Toz alma işlemi, kuru bez, fırça veya hafif nemli bez ile yapılır. Klima gibi elektronik araçların temizliği 1. kademe düzeyinde olmalı (toz alma gibi yüzeysel işlemler). Cihazın içinin açılması ile ilgili temizlik konuları, daha fazla teknik bilgi gerektirdiğinden klimanın servisine yaptırılmalıdır. Fakat, klimanın çeşidine göre filtre değişim işlemi yapılabilir. Bunun için dahi klima servisinin yetkilisinin izahına ve onayına ihtiyaç vardır. Gerekli görülmedikçe cihazın iç donanımını gerektiren konulara el atılmamalıdır. Elektrikli araçların tozunu almadan önce veya temizliğine başlamadan önce fişleri kontrol edilerek fiş prizden çekilmelidir. Eğer temizlenmesi istenen elektrikli araç plastik kaplama ise bunların renkleri solduğunda özel sprey cilaları ile parlatılırlar. Cam yüzeyleri var ise hafif nemli bez ile silinerek tozu alındıktan sonra kuru bezle kurulanarak işlem tamamlanır. Gündelik temizlikte lambaların tozu kuru bezle alınır. Sezonluk temizlikte ise abajur veya armatür çıkarılır. Ampul veya flüoresan lamba kuru bezle silinir. Armatürler de silindikten sonra yerlerine takılır Raf ve Dolapların Temizliği Raf temizliğinde dikkat edilecek en önemli husus çamaşır raflarının yapım malzemesidir Metal Raf ve Dolapların Temizliği Metal raflar yüzey özelliğine uygun kimyasallarla silinir ve kurulanır. Bu işlem sırasında girintili yerlere daha çok özen gösterilmelidir. 14

383 Metal raf seçiminde daima pas yapmama özelliği ön plandadır. Fakat metal rafların herhangi bir bölümünde paslanma meydana gelmişse Kireç ve pas çözücü sıvı temizlik maddeleri ile pas giderilmelidir. Kireç ve Pas çözücü sıvı temizleme maddesi kesinlikle ellerimizle temas etmemelidir. Bunun için eldivenle çalışmak daha güvenli olacaktır. Kireç ve pas çözücünün kullanıldığı yerler bol su ile derhal durulanmalıdır. Pasın oluştuğu bölge tekrar oksitlenmeye açıktır. Pasın oluştuğu bu bölge ileride tekrar oksitlenme yapıp temiz çamaşırlara zarar verebileceğinden hava ile teması kesilecek şekilde boyar maddelerle kaplanmalıdır. Metal raf veya dolapların çelik olmasının avantajları çok büyüktür. Çelik, oksitlenmeyen ve koruma tabakası bulundurmayan bir malzemedir. Bu yüzden yanma, çizilme ve darbeler kullanım özelliklerini olumsuz şekilde değiştirmez. Düz ve pürüzsüz bir yüzeyi vardır ve temizliği kolaydır. Paslanmaz çelik yüzeyler kimyasallara karşı dayanıklıdır. Leke tutma ve aşınmaya karşı yüksek direnç gösterirler Ahşap Raflar ve Dolapların Temizliği Raf ve dolaplar masif (mono blok) ahşap olabileceği gibi kaplama da olabilir. Üzerleri cilalı veya doğal görünümdedir. Temizliğinde dikkat edilecek nokta kullanılacak temizlik ürününün, yüzeyin özelliğine uygun bir ürün olmasıdır. Cilalı yüzeylerde, cilaya zarar verebilecek güçlü ürünler kullanılmamalıdır. Temizlik işlemi ahşap koruyucu özel kimyasallarla yapılmalıdır Havalandırma Ünitelerinin Temizliği Depolardaki klimaların iç ünitelerinde bulunan filtrelerin sık sık temizlenmesi gerekir. İlkbahar ve sonbahar aylarında yılda 2 defa olmak üzere yetkili servisler tarafından ünitenin bakımının, temizlik ve kontrolünün yapılması gerekmektedir. Bu işlemlerin sağlayacağı yararlar: Havalandırmanın montajı sırasında yapılmış hata, çarpıklık ya da tıkanıklık varsa, bunların ve yerlerinin belirlenip, tamir edilebilmeleri, Temiz bir kanalda hava akımının daha rahat sağlanması, diğer bir deyişle enerji (elektrik) tasarrufu, Korozyona uğrayan yerlerin öncelikle fark edilmesi, Yangın tehlikesinin azaltılması, Filtrelerin çok daha yavaş kirlenmesi, Bina sakinlerinin temiz, tozsuz hava solumaları dolayısıyla kendilerini daha iyi ve sağlıklı hissetmeleridir. 15

384 Diğer Depo Donanımlarının Temizliği Isıtma donanımı olarak depoda radyatör peteği veya kalorifer peteği varsa bu ısıtma ünitelerinin araları radyatör fırçası ile fırçalanır ve elektrik süpürgesinin dar ağızlı ucu ile petek araları süpürülür Zemin Çeşidine Uygun Temizlik Yöntemleri Çamaşır depolarının zeminleri genelde sert ve taş zeminlerdir. Bununla ilgili ayrıntılı bilgi Zemin Temizliği Modülünde yer almaktadır Çalışmada Uyulacak Ergonomi Kuralları Depoda çalışırken dikkat edilmesi gereken ergonomi kuralları şunlardır; Silme veya süpürme işlemi esnasında işlemi yapacak personelin vücudu dik olmalıdır. Bu sayede, bel sağlığı korunmuş olur. Eşyalar yerden kaldırılırken ağırlık, bel yerine dizlere verilmelidir. Kimyasal madde ile solüsyon hazırlama sırasında, kimyasal maddenin ele ve göze temas etmemesine dikkat edilmelidir. Mümkünse ele koruyucu eldiven giyilmelidir. Eğer solüsyon, tene temas etmişse el ve yüz bol su ile yıkanmalıdır. Omuz hizasından yüksekte bulunan herhangi bir yere eşya kaldırmak veya omuz hizasından yüksek bir yerden eşya indirmek omurgamız için çok tehlikelidir. Özellikle depolarda yüksek raflara ağır ve mevsimlik eşyalar depolanmak maksadıyla yerleştirildiğinden son derece tehlikeli bir durum arz etmektedir. Bu gibi durumlarda portatif merdiven kullanılmalıdır. Aksi takdirde bel fıtığı riski artmış olur. Çamaşır arabası vb. yerlerden ağır eşyaları kaldırırken bel yerine dizlere ağırlık verilmelidir. (Yanlış uygulama, bel omurlarına zarar verecektir. Bu da bel fıtığı gibi rahatsızlıklara sebebiyet verir.) Erkek depo personelinin tek seferde kaldıracağı yük 50 kilogramı geçmemelidir Alınacak İş Güvenliği Önlemleri Depoda uygun aydınlatma sağlanmalıdır. Çamaşırhanenin ve çamaşır deposunun zemini çabuk kuruyan maddelerle kaplanmış olmalıdır. Zemin yapı itibariyle suyu birikinti halinde tutan kanallara ve çizgilere bölünmemiş olmalıdır. Tavanda ısı sensörleri ve su püskürtücülerin olması güvenliği arttırıcı bir önlemdir. Depo ve çalışma alanları zemini asla ıslak bırakılmamalıdır. İşletmenin acil durumlar için bir faaliyet planı olmalı. Buna alarm planı da denir. Bu plan ve alarm durumunda yapılacak işler büyük bir panoya yazılarak personelin rahatça göreceği bir yere asılmalıdır. Bu plan çerçevesinde ayrıntılı organizasyon yapıp görev dağılımları da belirlenmelidir. Raflar veya dolaplar yeterince güvenli zemine veya duvara sabitlenmelidir. 16

385 Makas, iğne vb. delici veya kesici aletler uygun yerlerde muhafaza edilmelidir. İşçilere ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlara ait örneğe uygun sağlık raporu alınmalıdır. İşçilerin yılda bir kez periyodik sağlık muayeneleri yapılmalıdır. Eldiven, maske, kulak koruyucuları, göz koruyucuları gibi iş güvenliğini arttırıcı malzemeler mutlaka bulundurulmalıdır. Yakıcı, zehirli, yanıcı veya parlayıcı maddeler mümkün olduğunca kilitli dolaplarda muhafaza edilmeli ve üzerlerinde belirgin ifadelerle tehlikeli madde ifadesi yer almalıdır. Elektrik tesisatı uygun durumda bulundurulmalı ve yılda bir kez yetkili elemanlara kontrol ettirilerek kontrol raporu düzenlenmelidir. Tehlikeli alanda çıplak hava hattı olmamalıdır. Altı ayda bir, yangın söndürme ve alarm denemeleri yapılmalıdır Depo Genel Düzeni Depoda hızlı ve seri çalışmayı engelleyecek unsurlar ortadan kaldırılmalıdır. Her rafta etiketine uygun malzemeler depolanmalıdır. Depolanan araç gereçler etiketli ve kayıt altında olmalıdır. Üniforma ve elbiseler askılara asılarak depolanmalıdır. Raf veya dolaplardaki malzemeler dağınık bırakılmamalıdır. Depodan çıkan çarşaf, battaniye, pike vb. malzemeler mutlaka kaydedilmelidir. Depoya gelen malzemeler kayıt altına alınmalıdır. Üniformalarda personel etiketi olmalı veya numaralandırılarak depolanmalıdır. Üniformalar departmanlara göre ve renklerine göre ayrılmış olarak depolandırılmalıdır Depoda uygun zaman aralıklarında ilaçlama yapılmış olmalıdır. Deponun günlük, haftalık, aylık, mevsimlik temizlikleri aksatılmadan yapılıyor olmalıdır. Her malzeme cinsine ve talimatına uygun depolanmalıdır. Depolarda güvenli ve sağlıklı çalışma ortamı korunmalıdır. 17

386 UYGULAMAFAALİYETİ İşlem Basamakları Temizliği yapılacak depoyu ve alanını belirleyiniz. Depo alanının özelliklerini tespit ediniz. Depoda bulunan malzemelerin özelliklerini tespit ediniz. Depo donanımlarını ve özelliklerini tespit ediniz. Temizliği yapılacak depo alanına uygun araç ve gereçleri belirleyiniz. Araçları, tekniğine uygun hazırlayınız. Kontrol ediniz. Öneriler Üniforma giyiniz. Temizlik araç gereçlerinin ve araç aparatların özelliklerine dikkat ediniz. Detaylara özen gösteriniz. İşyerine ait araç gereçlerin kullanımına özen gösteriniz. Güvenlik önlemlerini doğru uygulayınız. DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ Kontrol listesine göre kendi yaptığınız ya da arkadaşlarınızın yaptığı çalışmaları değerlendiriniz. Gerçekleşme düzeyine göre EVET, HAYIR seçeneklerinden uygun olan kutucuğu işaretleyiniz. 18

387 KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Üniforma giydiniz mi? 2 İşe uygun ayakkabı giydiniz mi? 3 Kişisel temizlik ve bakımınızı yaptınız mı? 4 Deponun donanımlarını tespit ettiniz mi? 5 Depodaki donanımların özelliklerine göre temizlik araç gereçlerini belirlediniz mi? 6 Deponun temizliğinde kullanacağınız araçların kontrol ve ön hazırlığını yaptınız mı? 7 Raflardaki çamaşırları indirdiniz mi? 8 Temizlenecek alandaki kaldırılabilir eşyaları alandan aldınız mı? 9 Rafların ve benzeri donanımların üstünü koruyucu bir bezle örttünüz mü? 10 Tavanın ve duvarların temizliğini yaptınız mı? 11 Rafların ve diğer donanımların özelliklerine göre temizliğini yaptınız mı? 12 Zemine uygun süpürme takımlarını kullanarak süpürme işlemini yaptınız mı? 13 Zemine uygun silme işlemini tamamladınız mı? 14 İşlem sırasında, ergonomi kurallarına uydunuz mu? 15 Eşyaları, çamaşırları yerine düzgün bir şekilde geri koydunuz mu? 16 Temizlik araç gereçlerini tekniğine uygun topladınız mı? 17 Temizlikte kullanılan araçların temizliğini yaptınız mı? 18 Temizlikte kullanılan araç gereci tekniğine uygun istiflediniz mi? 19 Zamanı, etkili kullanabildiniz mi? Toplam DEĞERLENDİRME İşaretleme sonucunda eksik olduğunuzu tespit ettiğiniz konuları tekrar ederek tamamlayınız. eksiklerinizi 19

388 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME (Aşağıdaki sorularda doğru olan seçeneği üzerine işaretleyiniz.) 1) Korunmak, saklanmak veya gerektiğinde kullanılmak için bir şeyin konulduğu, bir malın saklandığı ve çokça bulunduğu yere ne denir? A) Dolap B) Raf C) Depo D) Çamaşırhane 2) Üstüne öteberi koymak için duvara veya bir dolabın içine birbirine paralel olarak tutturulmuş, genellikle geniş, uzun tahta veya metal levhaya ne denir? A) Dolap B) Masa C) Çamaşır arabası D) Raf 3) Aşağıdakilerden hangisi çamaşır deposunun genel özelliklerinden değildir? A) Çamaşır depoları iyi aydınlatılmış olmalıdır. B) Çamaşır depoları yoğun nemlendirilmiş olmalıdır. C) Kolay temizlenip silinebilecek özellikte olmalıdır. D) Tavanı basık değildir. Geniş ve ferah alana sahiptir. 4) Çamaşır deposunda çalışan personel üzerinde şu belirtiler görülmektedir. A) personel sık sık üst solunum yolları enfeksiyonuna yakalanmaktadır. B) İş verimliliği sürekli düşmektedir. C) Personelde konsantrasyon eksikliği problemi vardır. Yukarıda görülen problemlerin tek sebebi sizce aşağıdakilerden hangisidir? A) İyi bir havalandırma sistemi depoda yoktur. B) Bir aydınlatma sorunu vardır. C) Temizlik yeterince iyi yapılamamaktadır. D) Personel az ücret almaktadır. 5) Bir ortamın varolan sıcaklığını planlı ve kontrollü olarak arttırma işlemine ne denir? A) Havalandırma B) Isıtma C) Aydınlatma D) Soğutma 6) Aşağıdakilerden hangisi bir ısıtma sistemi çeşidi değildir? 20

389 A) Bireysel Isıtma Sistemi. B) Kaloriferli ısıtma sistemi C) Yerden Isıtma Sistemleri D) Merkezi Isıtma Sistemleri 7) Çamaşır deposunda şu sorunlar görülmektedir. A) Personel göz rahatsızlığından klinik anlamda şikayetçidir. B) Çamaşır deposunun kontrollerinde raflardaki çamaşırların gerektiği kadar düzgün istiflenmediği görülmektedir. C) Çamaşır sayımlarında çok fazla sayısal karmaşa yaşanmaktadır. Bu sorunların tek ve en mantıklı nedeni sizce aşağıdakilerden hangisidir? A) Aydınlatma sistemi ortama uygun değildir. B) Isıtma sistemi problemlidir. C) Tüm depo personelinin sağlık sorunları vardır. D) Yeterli temiz hava depoya gelmemektedir. 8) Yapılan iş ve çevresinin aydınlatılmasında, başvurulan her türlü önlem, yeterli rahatlık sağlamıyorsa ve çalışma yüzeylerinin parlaması ve ışık yansıtması önlenemiyorsa ne yapmak gerekir.aşağıdakilerden hangisi problemin çözümünde diğerlerinden daha iyi bir seçenektir? A) Deponun yeri değiştirilmelidir. B) Işığın kırılmasını sağlayacak renklerle duvarlar ve tavan boyanmalıdır. C) Işık kaynağının yeri değiştirilmelidir. D) Çalışan personel koruyucu gözlük takmalıdır. 9) İş güvenliği açısından yangın söndürme cihazları kaç ayda bir kontrol ettirilmelidir? A) 3 ayda bir B) 6 ayda bir C) 9 ayda bir D) 12 ayda bir 10) İnsanın, makinenin ve çevrenin bir arada uyumlu ve verimli bir biçimde çalışmasını inceleyen bilim dalı, iş bilimine ne denir? A) Ekonomi B) Sosyoloji C) Psikoloji D) Ergonomi 21

390 DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetini tekrarlayınız. 22

391 23

392 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Öğrenme faaliyetinde kazandırılacak bilgi ve beceriler doğrultusunda, uygun ortam sağlandığında; çamaşırhanede tekniğe uygun olarak çamaşırları depolara yerleştirebileceksiniz. ARAŞTIRMA Konaklama tesislerine giderek çamaşır depolarını inceleyiniz. Çamaşır depolama tekniklerini araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri ve dökümanları sınıf ortamında sununuz. 2. ÇAMAŞIR DEPOLAMA TEKNİKLERİ 2.1. Çamaşır Depolama Tekniklerinin Önemi Deponuzdaki malzemeleri hangi sıklıkla kullanacaksanız buna bağlı düzenleme belirlemelisiniz. Depolama tekniklerini kullanarak zaman kazancı elde etmiş olursunuz. Depo personeli depolama tekniklerine uygun yöntemlerle depoya gelen malzemeleri yerleştirdiğinde iş etüdü açısından büyük zaman kazancı elde etmiş olur. Tekniğine uygun depolama stratejisi personelin iş güvenliğini de garanti altına alır. Aynı zamanda ergonomik açıdan sağlık sorunlarını minimuma indirir Ergonomi Kurallarına Uygun Düzenleme Teknikleri Masa örtüsü, çarşaf ve benzeri ağır ve çok kullanılan eşyalar bel hizasındaki raflara yerleştirilmiş olmalıdır. Yastık kılıfı, peçete, havlu gibi hafif eşyalar alt veya üst raflara yerleştirilmiştir. Depoda hava ve ısının serbest dolaşımını içeren bir teknikle depolama sağlanmış olmalıdır. Aksi durumda dengeli havalandırma ve ısıtma sağlanamaz. Personel rahat ve emniyetle rafların önünde çamaşır arabasıyla dolaşabilmelidir. Ağır ve kullanım sıklığı düşük malzemeler deponun en uzak noktalarına yerleştirilmelidir. Mevsimlik veya uzun süreli depolanacak eşya ve malzemelerin üzerlerinin örtülmesinde yarar vardır. Aynı zamanda bu eşya ve malzemeler uygun koruma paketlerinin veya kılıflarının içinde olmalıdır. 24

393 2.3. Dolap ve Raflara Yerleştirme Kuralları Kullanım Sıklığına Göre Kullanım sıklığına göre düzenlemede yerleştirilecek eşyaların kullanıma çıkma hızı göz önüne alınır. Bu durumda mevsimsel kullanıma sahip battaniye veya pikeler malzeme çıkış yönüne ters açıdaki noktalara yerleştirilir. Depo içi planında ana koridora yakın raflara sirkülasyonu yüksek çarşaf, yastık kılıfı, masa örtüsü gibi malzemeler yerleştirilir. Depo genel planında sirkülasyonu en düşük malzemeler giriş ve malzeme aktarımına en uzak noktalara alınır. Bu durum deponun işleyişinde pratikliğe elverişli bir ortam sağlar. Bu kurala uygun yerleştirilmiş depolarda iş etüdünü incelediğimizde personelin büyük zaman kazancının olduğunu görürüz Alma Kolaylığına Göre Depoda alma kolaylığına göre malzeme yerleştirme kuralı Ergonomik kurallarla da paralellik göstermektedir. Çok sık kullanılan ama ağır malzemeler bel hizasında olmalıdır. Hızla alınmalı ve insan bedeninde çok fazla ve gereksiz zorlanmalar yapmamalıdır. Bu kural da iş etüdünde zaman kazancı olarak görülecektir. Depoya gelen malzemelerin boş raflara yerleştirilmesi işlemi bu kural doğrultusunda depo planında ön raflardan başlar. Depo malzeme çıkışına en yakın raflardan başlayan bu doldurma işlemi genel anlamda alma kolaylığı sağlayacaktır. Depoya malzeme geldikçe ve depo doldukça yerleştirme sırası gerilerdeki raflara doğru gider. Katlanmış olan temiz çamaşırların tek kat olan kısmı öne ve üste gelecek şekilde yerleştirilir. Bu şekilde alınırken kolay alınır ve alttakinin ütüsü bozulmaz. Zaman kazancına da neden olur. Portatif merdivenle alınabilecek kadar üst raflara kullanım sıklığı olmayan ve ağır olmayan malzemeler yerleştirilmelidir. El uzatımı yüksekliğinde yer alan noktalara ise yükte hafif olan malzemelerin konulması ergonomik olarak da sağlıklı olacaktır. Depoda temiz çamaşır dağıtımını sağlayan bankoya kirli çamaşırların teslimi karşılığı oda hizmetlilerine / personele verilmeye hazır temiz çamaşır takımları istiflenmelidir. Bu, temiz çamaşıra ulaşmayı kolaylaştırdığı gibi depo hızını da arttırır Sayma Kolaylığına Göre Depoda bulunan malzemeler düzenli olarak sayılmaktadır ve kayıt altına alınmaktadır. Aksi takdirde malzeme planlamasını yapmak ve çevrim sürecini takip etmek imkansızlaşacaktır. Kayıt altında olmayan depo malzeme dönüşümünün stratejik planlanmasına da müsaade etmeyecek ve size önünüzü görmenize engel olacaktır. Bu sebeple depoda belli aralıklarla sayımın yapılması ve depo envanterinin tutulması şarttır. Sayım kolaylığına göre; 25

394 Her rafın önünde raf içinde yer alan çamaşırın özelliğini belirtir bir etiket vardır. Yerleştirmede bu etikete dikkat edilmelidir. Etikette belirtilen malzeme dışında herhangi bir malzeme belirtilen rafa yerleştirilmemelidir. Her malzeme cinsine göre ayrılarak depolanmalıdır. Katlanmış olan temiz çamaşırların tek kat olan kısmı öne ve üste gelecek şekilde yerleştirilir. Bu saymada büyük kolaylıklar sağlar Depo Genel Düzenini Sağlama Depolanan malzemeleri kurallarına uygun olarak yerleştirmekle deponun düzeni büyük oranda sağlanmış olur. Çamaşır deposunun dışında hiçbir personelin depodan mal almasına veya depoya malzeme yerleştirmesine müsaade edilmemelidir. Eğer bir mecburiyet varsa faaliyet mutlaka depo personelinin gözetimi ve denetimi altında olmalıdır. Depoya gelen ve kullanıma gönderilen malzemeler mutlaka kayıt altına alınmalıdır. Bu depo envanterini çıkarmak konusunda da sağlıklı bilgi edinmemizi sağlayacaktır. Fakat, malzeme sirkülasyonu yüksek depolarda anlık sayım mümkün olmayabilir. Bu durumda çamaşırhaneye gönderilen malzeme kadar, depodan malzeme çıkışı sağlanmalıdır. Böylece depo kontrol altında tutulmuş olacak ve düzen kurmak kolaylaşacaktır Depo Giriş-Çıkış Kayıtlarını Tutma ve İzleme Yöntemleri Depolarda giriş-çıkış kayıtlarını tutma ve izleme ve aşağıdaki şekillerde olabilir; Manuel sistem Yarı otomasyonal sistem ile kayıt tutma Yoğun otomasyonal sistem ile kayıt tutma Manuel Sistem Depoya giren ve depodan çıkan tüm malzemelerin kayıt ve takibinin tamamı insan gücü ile yapılır. Hiçbir makine, bilgisayar veya teçhizat aktif olarak kullanımda değildir. Giren ve çıkan malzemeler fiş, liste veya çarşaflar halinde kayda geçirilir. Envanter kayıtları da bu fiş veya listelerden elde edilir. Kayıt tutma çalışmalarının tamamı kalemle yapılır. Bu yöntem genelde düşük yıldızlı otellerde kullanılmakta olup, kapasitesi küçük oteller veya konaklama tesisleri bu yöntemi tercih etmektedir Yarı Otomasyonal Sistem Bu yöntemde sayım bilgileri, fiş kesimi vb. işlemleri bilgisayara aktaran insan olmakla beraber rapor çıkaran ve listeleri oluşturan bilgisayardır. Bilgisayar maksimum anlamda kullanılamamakla beraber iş sürecinin içinde çok fazla yer almaktadır. Depo envanterine tek bir tuşla ulaşmak mümkündür. Fakat depoya gelen malzemelerin sayımı işlem sürecinin her kesitinde insan gücü vardır. 26

395 Yoğun Otomasyonal Sistem Bu modern metot depoda bulundurulan ve izlenen unsurların otomatik olarak tanımlanması anlamına gelmektedir. Depolamada kayıt tutma ve izleme sürecinin hemen hemen tüm aşaması bu sistemde bedenî hareketi gerektirmeyen veya minimize edecek işlemlerin bütününden ibarettir. Bu sistemde malzemelerin depo giriş-çıkış işlemlerini, depo içi hareketlerini, envanter ve stok sayımlarını takip ederken bilgisayarlardan yararlanırız. Depolanan malzemenin ürün yapısını, cinsini, adedini depodaki yerleşimini, depo bölgesini fiziki yerleşim yerinde de takip etmek mümkündür. Buna ek olarak barkod okuyucular ile mal giriş çıkışı kontrol altına alınır. Depolama işleminin her aşaması bilgisayarlarla kontrol altındadır. Otomasyonal sistem daha çok ticari depolarda kullanılan ve çok hızlı, pratik ve düzenli bir sistemdir. Depodaki fiziki malzemeler hemen hemen sıfır hata ile kayıt altındadır Kontrol Etme Depoda kontrol, sayım ve genel düzenin gözden geçirilmesi ile yapılır. Kontrol bu iki amaca da hizmet eder. Çamaşırların sayımında şu hususlar dikkate alınarak yapılmalıdır. Çamaşır deposunda olanlar Temizlenmekte olanlar Tamir odasında olanlar Tasnif (sınıflandırma) odasında olanlar Temizlenmiş fakat çeşitli depolarda stoklananlar Kullanımda olanlar Iskartaya çıkanlar (imalat birimlerince istenen özelliklerde imal edilmemiş veya depoda uzun süre kullanılmamaktan dolayı, bozulmuş mallara ıskarta mal denir.) Yeni yedekler Bu fiziki sayım sonucunda elde edilen veriler ile kayıtlar karşılaştırılır. Kayıtlar ile fiziki sayım sonuçları birbirine denk olmalıdır. Aksi durumda denkliği bozan unsur araştırılır. Fiziki sayım, ayda bir veya 3 ayda bir yapılmalıdır. En geç 6 ayda bir depo sayımının yapılması gerekir. Sayım dışında depo, günlük olarak istifleme aşamasında ve sonrasında kontrol edilir. Düzgün yerleştirilmiş çamaşırlar göze güzel göründüğü gibi sayımda veya mal alımında da büyük kolaylıklar sağlar. Bu anlamda yerleştirme çok önemlidir. Düzgün yerleştirilmeyen bir malzeme aynı zamanda tehlikeli de olabilir. Özellikle temizlik malzemelerinin düzgün yerleştirilmesi hususu daha ön plandadır. 27

396 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Depolama sürecinde kullanacağınız çeşitli cins malzemeleri belirleyiniz. Depolanacak malzemeleri sınıflayınız. Malzemelerin yerleştirileceği depoyu gözden geçiriniz. Depolama tekniğini belirleyiniz. Tekniğe uygun olarak malzemeleri yerleştiriniz. Malzemeleri, tekniğine uygun sayınız ve envanterini tutunuz. Yapılan tüm işlemleri basamak basamak kontrol ediniz. Öneriler Üniforma giyiniz. Kişisel bakımınızı yapınız. Planlı ve organize olunuz. Çamaşırların dağıtımında çamaşır arabasını kullanınız. Detaylara özen gösteriniz. İşyerine ait araç gereçlerin kullanımına özen gösteriniz. 28

397 DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ Kontrol listesine göre kendi yaptığınız ya da arkadaşlarınızın yaptığı çalışmaları değerlendiriniz. Gerçekleşme düzeyine göre EVET, HAYIR seçeneklerinden uygun olan kutucuğu işaretleyiniz. KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Üniforma giydiniz mi? 2 İşe uygun ayakkabı giydiniz mi? 3 Kişisel temizlik ve bakımınızı yaptınız mı? 4 Depolanacak malzemeleri belirlediniz mi? ( çarşaf, yastık kılıfı, battaniye, masa örtüsü, üniforma vb. ) 5 Depolanacak malzemeleri sınıfladınız mı? 6 Depolanacak malzemeleri çamaşır arabasına yerleştirdiniz mi? 7 Üniformaları çamaşır arabasında askılara astınız mı? 8 Çamaşır arabasından aldığınız malzemeleri tekniğine uygun olarak raflara veya dolaplara yerleştirdiniz mi? 9 Çamaşır deposundaki malzemelerin sayımını yaparak envanterini çıkardınız mı? 10 Fiziki sayım ile kayıtları karşılaştırdınız mı? 11 Eksik veya fazlaların sebebini araştırdınız mı? 12 Zamanı, etkili kullanabildiniz mi? Toplam DEĞERLENDİRME İşaretleme sonucunda eksik olduğunuzu tespit ettiğiniz konuları tekrar ederek eksiklerinizi tamamlayınız. 29

398 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Ölçme Soruları (Aşağıdaki ifadelerden doğru olana D, yanlış olana Y yazınız.) 1. ( ) Masa örtüsü, çarşaf ve benzeri ağır ve çok kullanılan eşyalar bel hizasındaki raflara yerleştirilmiş olmalıdır 2. ( ) Yastık kılıfı, peçete, havlu gibi hafif eşyalar sadece üst raflara yerleştirilmelidir. 3. ( )Mümkün olduğunca yanıcı, yakıcı ve parlayıcı malzemeler yan yana istiflenmeli, üst üste konmamalıdır. 4. ( )Her rafın önünde raf içinde yer alan çamaşırın özelliğini belirtir bir etiket vardır. 5. ( )Her malzeme cinsine göre ayrılarak depolanmalıdır. 6. ( )Katlanmış olan temiz çamaşırların tek kat olan kısmı arkaya ve üste gelecek şekilde yerleştirilir. Bu saymada büyük kolaylıklar sağlar. 7. ( )Depo giriş-çıkış kayıtlarını tutma ve izleme yöntemlerinden Yarı Otomasyonal sistemde depoya giren ve depodan çıkan tüm malzemelerin tamamı insan gücü ile yapılır. Hiçbir makine, bilgisayar veya teçhizat aktif olarak kullanımda değildir. 8. ( )Depo giriş-çıkış kayıtlarını tutma ve izleme yöntemlerinden Yoğun Otomasyonal sistemde depolama işleminin küçük bir bölümü bilgisayarlarla kontrol altındadır. 9. ( )Depo aydınlatmasında kör noktalar olmalıdır. 10. ( )Depo ve çalışma alanları zemini asla ıslak bırakılmamalıdır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetini tekrarlayınız. 30

399 31

400 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ Öğrenme faaliyetinde kazandırılacak bilgi ve beceriler doğrultusunda, uygun ortam sağlandığında; kat hizmetlerinde kullanılan malzeme depolarını tekniğe uygun olarak temizleyip, yerleştirebileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizdeki konaklama tesislerine giderek kat hizmetlerine bağlı malzeme depolarını inceleyiniz. Malzeme depolarında depolanan araç gereçleri araştırınız. Malzeme depolarının temizliğini gözlemleyiniz. 3. MALZEME DEPOLARINI DÜZENLEME 3.1. Malzeme Depo Çeşitleri ve Özellikleri Makine, Araç Gereç Deposu Kat hizmetlerinde kullanılan makine, araç ve gereçlerinin depolandığı yerdir. Genel olarak depoda daha önce anlatılan tüm özellikler bu depoda da vardır. Yalnız raflar arası yükseklik çamaşır depolarından daha büyüktür. Isı çamaşır depolarından daha düşük olmalıdır. Depolanacak araçların özelliklerine göre ek raf ve depolama donanımı gerektiren durumlar olabilir. Mesela; elektrik süpürgesinin hortumu için ek bir donanıma veya daha özellikli raf sistemine ihtiyaç olabilir. Gereçler is genelde koliler halinde depolanırlar. Mümkün olduğunca uzun süre saklanacak malzemeler direkt üst üste konularak bekletilmez, depolanmaz. Tehlikeli birleşik içeren malzemeler kesinlikle diğerlerinden ayrı olmalı ve asla üst üste konulmamalıdır. Zehirli, yanıcı, patlayıcı veya parlayıcı maddeler kapalı ve kilitli dolaplarda etiketlenerek muhafaza edilmelidir Çamaşırhane Gereç Deposu Çamaşırhanede kullanılan tüm gereçler bu depoda kontrol altında tutulur. Depo çamaşırhaneye çok yakın olmalıdır. Ayrı bir personelin kontrolünde olması gerekmez. Diğer belirtilen depolardan çok daha küçük olmasında da bir sakınca yoktur Kayıp ve Bulunmuş Eşya Deposu Genel kat yöneticisinin odasına yakın bir depoda kayıp ve bulunmuş eşyalar depolanır. Fakat çoğunlukla kayıp ve bulunmuş eşyalar genel depoların ayrı bir bölümünde depolanır. Bu anlamda ayrı, müstakil bir kayıp ve bulunmuş eşya deposu, konaklama tesislerinde çoğunlukla yoktur. Kayıp ve bulunmuş eşyalar genelde genel kat yöneticisinin odasında bir bölümde bir süre bekledikten sonra genel depolara daha uzun süre depolanmak üzere gönderilir. Ana depolarda kayıp ve bulunmuş eşyalar için ayrılmış bir bölüm vardır. Paketlenen ve etiketlenen eşya buradaki 32

401 raflarda özelliğine uygun olarak depolanır. Bulunmuş eşya en az kanunda belirtilen süreler içinde depoda muhafaza altına tutulmalıdır Mini Bar Deposu Kat hizmetlerinin kontrolünde olan odalardaki mini barlarda kullanılan içkilerin yedeklerinin bulunduğu depolardır. Müstakil oldukları durumlarda normal içecek depolarından pek farklı değildirler. Fakat oldukça küçük olmaları gayet normaldir. Tüm depolama şartları içecek depolarındaki ile aynıdır Havuz Ve Plaj Malzeme Deposu Bu depoda adından da anlaşılacağı üzere konaklama tesisinde yer alan süs ve yüzme havuzları ile plaj malzemeleri depolanır. Bu depolarda başlıca şu malzemeler yer alır: Havuz aydınlatma araçları Havuz temizleme aletleri Yedek süzgeç ve ızgaralar Yedek vana ve filtreleri Spring ve sulama ekipmanları Havuzun temizliğinde kullanılan ve suyunun sertliğini giderici kimyasal malzemeler. Yosun giderici kimyasallar Plaj şemsiyeleri Minderler vb Buklet Malzeme Deposu Ahşap ve plastik şezlonglar Bu tip depolar genelde müstakil olarak işletmede yer almaz. Kat ofislerinin bir bölümü veya kat depolarının bir bölümü buklet malzemelerini depolamak için kullanılabilir. Kattaki depolardan birinin de ana depo olarak belirlenip dağıtımın bu depodan yapılması oldukça iyi bir yöntemdir. Fakat tek başına bir buklet malzeme deposu çoğu zaman gereksizdir Ekstra Yatak ve Bebek Yatağı Deposu Ekstra yatak veya bebek yatağı her kat ofisinde birkaç tane hazırda yedek olarak bulunur. Fakat bunların müstakil tek bir depoda ve yoğun olarak yer alması gerekebilir. Çoğunlukla ana depoların bir bölümünde istiflenip depolanırlar Spor Ve Diğer Aktivitelerle İlgili Malzemeler Deposu Aktivitelerle ilgili tek ve ortak bir depo olabildiği gibi bu alanda farklı birkaç depo da bulunabilir. Aktivite çeşidine göre deponun ismi de değişecektir. Çünkü aktivitenin içeriğine bağlı olarak kullanılan malzemeler farklılaşır. Fakat tüm aktiviteler için tek bir depo kullanılıyorsa çeşitli spor ve diğer aktivitelere ait malzemeler burada depolanır. Genellikle spor aktiviteleri ve diğer faaliyetlerin yapıldığı mekana yakındır ve mekanda yer alan aktivite çeşidine göre deponun içindeki malzemelerin yapısı farklılık göstermektedir. 33

402 3.2. Depoların Temizleme ve Düzenleme Teknikleri Her deponun zaman açısından günlük, haftalık, aylık ve mevsimlik temizliği vardır. Bu zaman dilimlerinde genel olarak şu sıra izlenerek temizlik yapılır: Tavandaki örümcek ağları alınır ve gereken yerler silinir. Raf ve dolaplardan tek tek malzemeler dikkatlice indirilir. Raflar temizlenir. Raf ve dolaplardan indirilen malzemeler cinsine göre nemli bir bezle silinerek tekrar rafa yerleştirilir. Havalandırma, aydınlatma ve ısıtma üniteleri tekniğine uygun bir şekilde silinir. Raflara yerleştirilmeyen malzemeler cinsine göre silinir. Mukavva kolilerin tozu alınır. Duvarlar tekniğine uygun silinir. Cam vb yüzeyler silinir. Yerler toz kaldırmadan süpürülüp silinir. Raf ve dolapların etiketleri kontrol edilir. Etiketi düşmüş olanlar yenilenir. Gerekli görülürse aynı anda sayım işlemi de yapılır Arşiv Temizliği Tanımı Kısaca belge ve yazıların saklandığı yere arşiv denir Arşiv Çeşitleri Konaklama tesislerinde arşivler ana bölüm olarak 2 ye ayrılır Resmi Kurumlara Yönelik Arşivler Konaklama tesislerinin resmi kurum veya kuruluşlara olan sorumluluklarından dolayı arşivlemek zorunda olduğu belge ve evrakların bulunduğu depolardır Özel İşlem ve Takibe Ait Arşivler İşletmenin resmiyet içermeyen her türlü belge ve evraklarının yer aldığı arşivlerdir. Bu tür arşivlerde çoğunlukla işletmenin stratejik yönetim ve pazarlamasına yönelik belge, evrak, resim, fotoğraf, gazete, dergi vb. depolanır. Bilginin manyetik ortamda olması arşivlemeyi zorlaştırmaz Arşiv Özellikleri Yukarıda yazılan arşiv türleri ana depoda ayrı bir bölümde de yer alabilir. Bu durumda bağımsız bir arşivden söz etmek mümkün değildir. Fakat arşiv rafları ve muhafaza malzemeleri sıradan çamaşır vb. raflarından farklı ve arşivlemeye uygun olmalıdır. Arşivlenen belge ve evraklar kilit altında tutulmalıdır Temizleme Kuralları Arşivin temizliği genel olarak depo temizliğine benzer. Fakat dolaplardan alınan muhafazalı arşiv malzemeleri aynen alındığı yere konulmalıdır. Çünkü; sistematik olarak yerleştirilen bu malzemelerin bir iki sıra kaydırılarak yerleştirilmesi dahi hatalara sebebiyet verir. Raf etiketi ile 34

403 arşiv malzemesinin üzerindeki etiket sistematiğe paralellik göstereceğinden sıra veya rafa yerleşim yeri çok önemlidir. Belli arlıklarla arşivde ayıklama yapılacağından bu dönemde temizlik yapmak daha uygundur. Temizlik rafların ve arşiv malzemelerinin cinsine göre toz alma ve silme aşamasından ibarettir. Arşivler; malzeme deposu veya çamaşır deposu kadar sık kullanılmadığından temizliğinin sıklığı da depolardan daha düşük sıklıkta olacaktır. Silme ile ilgili ayrıntılar zemin temizliği modülünde ayrıntılı olarak anlatılmıştır. 35

404 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Malzeme depo çeşitlerini belirleyiniz Depo özelliğine uygun düzenleme tekniğini belirleyiniz Depo temizleme tekniklerini belirleyiniz Belirlenen yönteme uygun depoları yerleştiriniz ve temizleyiniz Tekniğe uygun arşiv temizliği yapınız Kontrol ediniz Öneriler Üniforma giyiniz. Malzeme depo çeşitlerini öğreniniz. Depo düzenleme tekniklerini doğru uygulayınız Depoları tekniğine uygun temizleyiniz Dikkatli olunuz. Planlı ve organize olunuz. Detaylara özen gösteriniz. Meslek ahlakına sahip olunuz. 36

405 DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ Kontrol listesine göre kendi yaptığınız ya da arkadaşlarınızın yaptığı çalışmaları değerlendiriniz. Gerçekleşme düzeyine göre EVET, HAYIR seçeneklerinden uygun olan kutucuğu işaretleyiniz. KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır 1 Üniformanızı giydiniz mi? 2 İşe uygun ayakkabı giydiniz mi? 3 Kişisel temizlik ve bakımınızı yaptınız mı? 4 Temizlenecek depoyu belirlediniz mi? 5 Zemin özelliğini belirlediniz mi? 6 Depo zemine uygun süpürme aracını ve aksesuarlarını belirlediniz mi? 7 Zemine uygun silme aracını belirlediniz mi? 8 Depo donanımına uygun toz alma ve silme malzemelerini temin edip hazır ettiniz mi? 9 Depoda temizlik yapmak için ortalıktan kaldırılabilecek malzemeleri kaldırdınız mı? 10 Rafları boşaltıp üzerlerini örttünüz mü? 11 Tavanın örümceklerini aldınız mı? 12 Depo donanımlarını özelliklerine göre temizlediniz mi? 13 Raflardan indirilen malzemeleri temizleyerek tekrar yerlerine yerleştirdiniz mi? 14 Zemini, etkili bir şekilde süpürdünüz mü? 15 Zemini özelliğine ve tekniğine uygun sildiniz mi? 16 Gerekli uyarı işaretlerini kullandınız mı? 17 Süpürme ve silme işlemini kontrol ettiniz mi? 18 Kullanmadığınız malzemeleri düzgünce yerine yerleştirdiniz mi? 19 Depoyu son bir kez gözden geçirdiniz ve eksiklikleri tespit ettiniz mi? 20 Temizlikte eksikleriniz varsa tamamladınız mı? 21 Ergonomi kurallarına uygun çalıştınız mı? 22 Süpürme ve silme işleminde kullandığınız araç gereçleri temizleyip tekniğine uygun toplayarak istiflediniz mi? 23 Araçları doğru yerde ve şekilde muhafaza ettiniz mi? 24 Zamanı etkili kullanabildiniz mi? Toplam DEĞERLENDİRME 37

406 İşaretleme sonucunda eksik olduğunuzu tespit ettiğiniz konuları tekrar ederek eksiklerinizi tamamlayınız. 38

407 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Ölçme Soruları 1. Makine araç gereç deposu için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Makine gereçleri koliler halinde bu depolarda muhafaza edilir. B) Depolanacak araçların özelliklerine göre ek raf ve depolama donanımı gerektiren durumlar olabilir. C) Sadece katlarda ve odalarda kullanılan makine, araç ve gereçlerinin depolandığı yerdir. D) Isı çamaşır depolarından daha düşük olmalıdır. 2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi kayıp ve bulunmuş eşya depoları için doğru değildir A) Kayıp ve bulunmuş eşyalar bir süre Resepsiyonda bekletilerek depolara yollanır. B) Eğer ayrı bir kayıp ve bulunmuş eşya deposu yoksa ana depolarda kayıp ve bulunmuş eşyalar için ayrılmış bir bölüm vardır. C) Paketlenen ve etiketlenen bulunmuş eşya buradaki raflarda özelliğine uygun olarak depolanır. D) Bulunmuş eşya en az kanunda belirtilen süreler içinde depoda muhafaza altında tutulmalıdır. 3. Belge ve yazıların saklandığı yere ne denir? A) Klasör B) Depo C) Arşiv D)Dolap 4. Aşağıdakilerden hangisi konaklama işletmelerindeki arşiv çeşitlerinin ana kollarındandır? A) Fotoğraf arşivleri B) Resmi kurumlara yönelik arşivler C) İşletmenin Pazarlama ve Reklam arşivi D) Faaliyetler arşivi 5. İyi donatılmış bir depoda aşağıdaki temizlik faaliyetlerinden hangisine gerek yoktur? A) Camlar açılarak havalandırılmalıdır B) Cam vb. yüzeyler silinmelidir. C) Yerler toz kaldırmadan süpürülüp silinir. D) Raf ve dolaplardan tek tek malzemeler dikkatlice indirilir. Raflar temizlenir. (Aşağıdaki ifadelerden doğru olana D, yanlış olana Y yazınız.) 6. ( ) Kat ofislerinin bir bölümü veya kat depolarının bir bölümü buklet malzemelerini depolamak için kullanılabilir. 7. ( ) Spor ve diğer aktivitelerle ilgili malzemeler deposu kat ofislerinin yanındadır. 8. ( ) Yosun giderici kimyasallar çamaşırhane gereç deposunda depolanır. 39

408 9. ( ) Arşiv temizliğinde en iyi zamanlama arşivlerde ayıklama yapılması gereken dönemlere denk gelir. 10. ( ) Çamaşırhane gereç deposunun, ayrı bir personelin kontrolünde olması gerekmez. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetini tekrarlayınız. 40

409 41

410 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 AMAÇ Öğrenme faaliyetinde kazandırılacak bilgi ve beceriler doğrultusunda, uygun ortam sağlandığında; kat hizmetlerinde tesis kurallarına uygun olarak personel üniforma işlemlerini yürütebileceksiniz. ARAŞTIRMA Konaklama tesislerine giderek üniforma işlemlerini araştırınız. Topladığınız bilgileri arkadaşlarınızla sınıfta paylaşınız. 4. ÜNİFORMA İŞLEMLERİ 4.1. Üniforma Tanımı Üniforma; aynı işi yapanların giydikleri, iş yeri kurallarına uygun, bir örnek giysi olarak tanımlanabilir Üniforma Çeşitleri Bir konaklama işletmesinde kullanıldığı alana göre üniforma çeşitleri şunlardır; Servis ve Bar Üniformaları Servisin kalitesi ve tüm fiziki şartlara göre çeşitlilik gösterir Mutfak Üniformaları Mutfak üniformalarının genel özelliği çoğunlukla beyaz renk tercih edilmesi ve kepli oluşudur. Bu departman erkek yoğun personel istihdam eder Kat Hizmetleri Üniformaları Konaklama işletmesinin bu departmanında genelde bayan yoğundur Güvenlik Diğer departmanlardan daha resmi bir hava yaratacak tarzda dizayn edilmiştir Teknik Servis ve Bahçe Personeli Yağ, kir, pas ve çamura çok daha dayanıklı, rahat yıkanabilen bir kumaştan yapılmıştır. 42

411 Önbüro Personelinin Üniforması Sağlık Personeli ve Diğer Personelin Üniforması 4.3. Üniforma Deposunun Donanım Özellikleri Üniforma deposunda çamaşır deposundan farklı olarak raylı askılıklar yer alır. Üniformalar bu raylı askılıklara departmanlarına, renklerine ve cinslerine göre sınıflandırılarak asılır Üniforma Gruplandırma Yöntemleri Departmanlarına Göre Gruplandırma Üniformalar önce departmanlarına göre ayrılır. Daha sonra aynı departmanın içinde renkleri ve cinsleri aynı olanlar bir arada asılır Renklerine Göre Gruplandırma Aynı renk veya aynı desene sahip üniformalar bir araya getirilerek askılara yerleştirilir Kullanım Sıklığına Göre Gruplandırma Burada önemli olan kullanım sıklığıdır. İlk sınıflama kullanım sıklığı baz alınarak yapılır. İkinci ayrım renk veya departmanlara göre yapılır Mevsimsel Kullanıma Göre Gruplama Üniformalar önce yazlık, kışlık, mevsimlik olarak gruplandırılır. Bu tarz gruplamada departmanlar ve renkler de 2. aşamada ayrım olarak göz önünde bulundurulması gereken bir kriterdir Üniforma Numaralandırma Yöntemleri Üniformalar gruplandırma tekniğine göre numaralandırılır. Üniformaları nasıl gruplamayı düşünüyorsak numaralandırma da bu tekniğe paralel olmalıdır. Üniformanın numaralandırılmasında bir çok teknik uygulanır. Bunlardan en çok rastlananı personelin departmanına göre numara alması ve buna bağlı olarak üniformaların da aynı kodla numaralandırılmasıdır. Örneğin; servis departmanında çalışanların ilk numaraları 1 olurken kat hizmetleri 2, mutfak 3 numara ile numaralanır ve diğer rakamlar personelin mevkisini vb. belirtebilir. Aynı personel farklı ve birkaç çeşit üniforma giyebileceğinden dolayı en son verilen numara onun kaçıncı üniforması olduğunu temsil eder. Böylece her personelin askısı askılıkta yer olarak sabittir. Karışıklıklara gerek kalmadan istifleme sağlanmış olur. Bazı durumlarda personelin departmanı harfle belirtilip diğer kodlar rakamlarla numaralanır. Örneğin; S Bu kodlamada S harfi Servis ve Bar departmanını belirtir. 278 personelin departmandaki numarası ve sondaki 3 ise bu personelin kaçıncı üniforması olduğunu belirten ifadedir Askı Numaralandırma Teknikleri 43

412 Askı numaralandırma üniforma numaralarına denk numaralar olabileceği gibi üniforma deposuna geliş sırasına göre de verilebilir. Bir diğer yöntemde de her personelin kendi numarasına göre askılara numara verilir. Bu personel numarasına göre kodlanmış olan askılara üniformalar asılır Genel Düzeni Sağlama Genel düzeni sağlamada dikkat edilecek hususlar çamaşır deposu ile benzerlikler içerir. Üniforma deposunun ayrı çalışanı ve sorumlusu olmalıdır. Bu sorumlu dışında kimse depoda değişiklik veya istifleme yapmamalıdır Üniformaları Personele Teslim Etme Teknikleri Üniformalar başlıca 2 teknikle personele teslim edilir. Personel, çamaşırhane, kuru temizleme veya terziye verdiği üniformanın karşılığında bir fiş alır. Bu fişin üzerinde verilen üniformanın kodu yazılmıştır. Personel verdiği üniforma için aldığı fişle üniforma deposuna gelir ve depodan yedeğini bu fiş karşılığı alır. Bu yöntemde temizlik veya bakımı yapılacak üniformanın üniforma deposuna direkt teslimi de mümkündür. Depoya teslim edilirken üniforma üzerinde ne yapılması isteniyorsa personel tarafından fiş üzerinde belirtilir. Bu takas usulü ile çalışma şeklidir. Personel üniformasını depodan alırken üniforma teslim alma tutanağını imzalar. Aynı şekilde üniformasını teslim ederken de kayıt tutulur. Personelin depodan üniforma alması esnasında karşılığında ne teslim ettiği ilk anda sorgulanmaz. Böylece direkt takas usulüne yönelik değil zimmet esasına dayalı bir sistemle çalışmış oluruz. Bilgisayardan hangi personelin üzerinde kaç üniforma olduğu rahatlıkla izlenir Onarım Gerektiren Üniformaları İlgili Ünitelere İletme Üniformaların direkt üniforma deposuna teslim edileceği şekilde sistem geliştirilmiş olması durumunda teslim alma bazı detayları içerir. Üniformayı teslim eden personel fişte üniformayı teslim etme nedenini belirtmelidir. Bu neden kısaca temizlik veya onarım olabilir. Eğer her iki durum da teslim nedeni ise üniforma çoğu zaman önce temizliğe sonra onarıma gönderilir. Personelden teslim alınan ve onarım gerektiren üniforma ilgili departmana verilirken tekrar fiş doldurulur. Bu teslim fişinde üniformanın ne gibi bir onarım görmesi gerektiği yazılır. Fakat çoğu zaman bu işlem böyle uzun prosedürlerle takip edilmez. Personelden üniformayı teslim alırken personelin dolduracağı fişte üniformanın ne gibi bir işleme gerek duyduğu açıkça belirtilir. Bu fiş 3 kopya olarak doldurulur. Bir kopyası personele verilir, bir kopyası üniforma deposunda kalır ve diğer kopyası üniforma ile birlikte ilgili departmana iletilir. Üniformanın teslim edildiği departmanın sorumlusu üniforma deposunda kalacak fişi imzalar. 44

413 4.10. Eksik Üniformaların Tespit Edilmesi Bilgisayar yardımıyla hangi üniformanın kimin üzerinde olduğu veya hangi departmanda işlem gördüğü rahatlıkla izlenir. Fakat depo sayımı daima bize fiziksel sonuçları gözden geçirmek için fırsat verir. Depoda eksik bir üniformanın tespiti fiziksel sayım ile kayıtlar karşılaştırılarak tespit edilir. Eskiyen, kullanılamayacak durumda olan, tamiri mümkün olmayan üniformalar kullanım dışı bırakılırken yenisinin alınması konusunda ilgili birimler uyarılmalıdır. Üniformaların satın alınması Satın Alma departmanının konusu olabileceği gibi kat hizmetleri veya üniforma deposu sorumlusu da bu hususta yetkilendirilebilir Üniforma Kayıtlarını Tutma Üniforma kayıtları artık bilgisayarlarla tutulmaktadır. İlerleyen teknolojiyi etkin olarak kullanmak elbette büyük kolaylıkları da beraberinde getirmektedir. Bu sayede üniforma deposu kayıtları ile ilgili tüm kayıtlar anında yetkili birimlere ulaşabilmektedir. 45

414 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME (Aşağıdaki ifadelerden doğru olana D, yanlış olana Y yazınız.) 1. ( ) Üniforma; aynı işi yapanların giydikleri, tüzükle belirtilmiş, bir örnek giysi olarak tanımlanabilir. 2. ( ) Mutfak üniformalarının genel özelliği çoğunlukla renkli ve kepsiz oluşudur. 3. ( ) Güvenlik personelinin üniformaları diğer departmanlardan daha resmi bir hava yaratacak tarzda dizayn edilmiş olmalıdır. 4. ( ) Üniforma deposunda çamaşır deposundan farklı olarak hiçbir şey yer almaz. 5. ( ) Üniformalar gruplandırma tekniğine göre numaralandırılır. 46

415 MODÜL DEĞERLENDİRME Çamaşırları depolama modülü, içindeki öğrenme faaliyetlerinde verilen çalışmaları başarı ile tamamladıysanız öğretmeninizle iletişim kurarak diğer modüle geçiniz. 47

416 CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 Y 3 D 4 D 5 Y 6 D 7 Y 8 D 9 Y 10 Y ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1 Katlama 2 D 3 Y 4 Y 5 Y 6 D 7 D 8 Y ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI 1 C 2 D 3 B 4 A 5 B 6 B 7 A 8 C 9 B 10 D 48

417 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 Y 3 D 4 D 5 D 6 Y 7 D 8 Y 9 Y 10 D 49

418 KAYNAKÇA İNAL Serap, Nilüfer MUMCULAR, Kat Hizmetleri, T.C. Turizm Bakanlığı, Elektrikli Temizlik Araçları ve Kullanımı, Ankara (Oda Temizlik Eğitimi ve Dekorasyonu Eğitim Komitesi), DÖNMEZ Arzu, Emel DÖNMEZ, Nurdan GÜLAP, Hatun ÖZDEMİR, Zinnet POSTA, Ebru TÜTEN, Konaklama İşletmeleri, Yataklı Tedavi Kurumları İş ve Alışveriş Merkezleri, Temizlik İşletmelerinde Housekeeping, İstanbul YILMAZ Yaşar, Betül YILMAZ, Konaklama İşletmelerinde Kat Hizmetleri ve Yönetimi, İnce Ofset, Balıkesir 1989 JONES Ursula, Kat Hizmetleri ve Önbüro, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul Otel Kat Hizmetleri, Başbakanlık Basımevi, Ankara EROĞLU Yusuf, Kat Hizmetleri İdari İşler Sorumlusu ve Departman Eğitimcisi, SwissôtelTheBosphorus, Istanbul HURŞİTAĞAOĞULLARI Fatoş, Housekeeper, The plaza Hotel, İstanbul SÖNMEZ Ayşe, Otel Kat Hizmetleri, Devlet Bakanlığı İNAL Serap, Kat Hizmetleri, Turizm Bakanlığı, Ankara SEZGİN Orhan Mesut, Uygulamalı, Açıklamalı, Konaklama İşletmelerinde Kat Hizmetleri Yönetimi, Eser Matbaacılık, Ankara AKDOĞAN Meryem, Otel İşletmelerinde Kat Hizmetleri Yönetimi, Özyurt Matbaası, Ankara

419 51

420 52