ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUKLARIN KARDEŞ İLİŞKİLERİNİN ANNE VE KARDEŞ ALGILARINA GÖRE DEĞERLENDİRİLMESİ Emine AHMETOĞLU EV EKONOMİSİ ANABİLİM DALI (ÇOCUK GELİŞİMİ VE EĞİTİMİ) ANKARA 2004 Her hakkı saklıdır

2 ÖZET Doktora Tezi ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUKLARIN KARDEŞ İLİŞKİLERİNİN ANNE VE KARDEŞ ALGILARINA GÖRE DEĞERLENDİRİLMESİ Emine AHMETOĞLU Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi (Çocuk Gelişimi ve Eğitimi) Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Neriman ARAL Bu araştırmada normal gelişim gösteren çocukların zihinsel engelli kardeşlerine ilişkin yaşadıkları problemlerin belirlenmesi, bu çocukların engelli kardeşleriyle olan ilişkilerini, hem kendilerinin hem de annelerinin değerlendirmesi amaçlanmıştır. Araştırmaya Edirne il merkezinde bulunan Trakya Üniversitesi Zihin ve Hareket Özürlü Çocuklar İçin Eğitim, Araştırma ve Uygulama Merkezi ne kayıtlı, öz anne, baba ve kardeşleriyle birlikte yaşayan 256 zihinsel engelli çocuğun sekiz - on sekiz yaşlar arasındaki normal gelişim gösteren kardeşleri ve anneleri olmak üzere toplam 512 birey dahil edilmiştir. Araştırmada, Taylor (1974) ve Mc Hale et al. (1986) tarafından geliştirilen, Kardeş Problemleri Anketi, Schaeffer-Edgerton (1979) ve Mc Hale et al., (1986) tarafından geliştirilen, Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeği nin kardeş ve anne formu ile engelli çocuk ve aile bireyleri hakkındaki bazı genel bilgileri elde etmek amacıyla da araştırmacı tarafından hazırlanan Genel Bilgi Formu kullanılmıştır. Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin nazik olma, uzak durma-çekinme, empati, fiziksel saldırganlık boyutlarından aldıkları puan ortalamalarında kardeş ve anne algılamalarına göre anlamlı farklılık olmadığı (p>0.05) bulunurken, birliktelik-ilgili olma boyutunda kardeş ve anne algılamaları arasındaki farklılığın anlamlı olduğu tespit edilmiştir (p<0.01). 2004, 228 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Aile, zihinsel engel, kardeşler, kardeşler arası ilişkiler. i

3 ABSTRACT Ph.D. Thesis ASSESSMENT OF RELATIONS OF MENTALLY HANDICAPPED CHILDREN WITH THEIR SIBLINGS IN TERMS OF PERCEPTION OF MOTHERS AND THE SIBLINGS Emine AHMETOĞLU Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Home Economy (Child Development and Education) Supervisor : Prof. Dr. Neriman ARAL This study aims at determination of problems of children with normal development related with their mentally handicapped siblings and relations of said children with their handicapped siblings in terms of the perception of both the mothers and the siblings. The study included a total of 512 individuals, consisting of siblings with normal development between the ages of eight - eighteen and mothers of 256 mentally handicapped children, living with their mothers, fathers and siblings, who are registered at the Trakya University Training and Research Centre for Mentally and Physically Handicapped Children, located in Edirne. The Sibling Problems Questionnaire, developed by Taylor (1974) and Mc Hale et al. (1986) was used in the study along with Schaeffer Sibling Behaviour Rating Scale, developed by Schaeffer-Edgerton (1979) and Mc Hale et al., (1986) and the General Information Form, developed by the author, for collection of general information in the handicapped child and the family members. While no meaningful differences were determined for siblings with normal development participating in the study in average points received in the sub-scales of kindness, avoidance, empathy and physical aggression of the Schaeffer Sibling Behaviour Rating Scale in terms of the sibling and mother s perception (p>0.05), the difference between the sibling and mother s perception in terms of sub-scale of involvement was found as meaningful (p<0.01). 2004, 228 pages Key Words: Family, mental retardation, sibling, sibling relationships ii

4 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... v SİMGELER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ÖZETLERİ Zihinsel Engelli Çocuk Zihinsel engelin tanımı ve sınıflandırılması Zihinsel engelin nedenleri ve görülme sıklığı Zihinsel engelli çocukların gelişim özellikleri Zihinsel engelli çocukların eğitimleri Kardeşler Arası İlişkiler Okul öncesi dönemde kardeşler arası ilişkiler Okul döneminde kardeşler arası ilişkiler Ergenlik döneminde kardeşler arası ilişkiler Yetişkinlik ve yaşlılık döneminde kardeşler arası ilişkiler Engelli Kardeşi Olan Çocuklarda Kardeşler Arası İlişkiler Kardeşler Arası İlişkileri Etkileyen Etmenler Ailelerin özellikleri Çocukların özellikleri Anne baba çocuk ilişkileri Aileye yeni bir çocuğun katılımı Aileye engelli bir çocuğun katılımı Kaynak Özetleri MATERYAL ve YÖNTEM Araştırmanın Evren ve Örneklem Seçimi Veri Toplama Araçları Kardeş problemleri anketi (sibling problems questionnaire) Kardeş problemleri anketinin geçerlikgüvenirlik çalışması Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeği (Schaeffer Sibling Behaviour Rating Scale) Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin geçerlik-güvenirlik çalışması Veri Toplama Yöntemi Verilerin Değerlendirilmesi ve Analizi Verilerin değerlendirilmesi iii

5 Verilerin analizi ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA SONUÇ ve ÖNERİLER KAYNAKLAR EKLER EK EK EK EK ÖZGEÇMİŞ iv

6 TEŞEKKÜR Bu araştırmanın gerçekleşmesinin her safhasında, yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren ve hiçbir ayrıntıyı atlamadan açık şekilde verdiği dönütleriyle düşünce düzeyimi geliştiren danışman hocam, Prof. Dr. Sayın Neriman ARAL a (Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümü), bu aşamaya gelmemde yardımları ve emekleri için Prof. Dr. Sayın Z. Fulya TEMEL e (Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümü), Doç. Dr. Sayın Gülen BARAN ve Doç. Dr. Sayın Figen GÜRSOY a (Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümü), anlayış ve desteği için müdürüm Prof. Dr. Sayın Kemal KUTLU ya (Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi), her an yardımlarıyla yanımda olan, isimsiz kahraman, değerli arkadaşlarıma, araştırmaya katılan ve sorularımı içtenlikle yanıtlayan tüm anne ve kardeşlere en içten teşekkürlerimi sunarım. Araştırmada elde edilen verilerin analizlerinin yapılmasında yardımcı olan Yrd. Doç. Dr. Sayın Şener BÜYÜKÖZTÜRK e (Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi) teşekkür ederim. Çalışmamda emeği geçen, her zaman destek ve güç aldığım sevgili hocalarım Sayın Kadriye BİLGİ, Yrd. Doç. Dr. Sayın İlker ETİKAN, Yrd. Doç. Dr. Sayın Mevlüt TÜRE ve diğer hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Tüm yaşamım boyunca desteklerini esirgemeyen annem ve babam, Sayın Akman ve Halis ÇINAR a ve kardeşlerim, Hüseyin ve Hasan ÇINAR ve Emel ve Alper ERDEM e, sonsuz teşekkürlerimi iletirim. Bu çalışma süresince gösterdikleri sabır, anlayış ve destekleriyle beni güçlendiren canım oğullarım Emre ve Emir e ve sevgili eşim Ahmet e sonsuz sevgilerimi ve en içten teşekkürlerimi sunmak isterim. Emine AHMETOĞLU Ankara, Temmuz 2004 v

7 SİMGELER DİZİNİ KPA ŞKDDÖ NOB UDÇB BİOB EB FSB Kardeş Problemleri Anketi Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeği Nazik Olma Boyutu Uzak Durma-Çekinme Boyutu Birliktelik-İlgili Olma Boyutu Empati Boyutu Fiziksel Saldırganlık Boyutu vi

8 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1. Geçerlik-güvenirlik çalışmasına dahil edilen normal gelişim gösteren çocukların engelli kardeşlerinin özelliklerine göre dağılımı...68 Çizelge 3.2. Geçerlik-güvenirlik çalışmasına dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin özelliklerine göre dağılımı...69 Çizelge 3.3. Kardeş Problemleri Anketinin (KPA) faktör analizi ve madde analizi sonuçları...70 Çizelge 3.4. Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin (ŞKDDÖ) Nazik Olma Boyutu faktör analizi ve madde analizi sonuçları...75 Çizelge 3.5. Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin (ŞKDDÖ) Uzak Durma-Çekinme Boyutu faktör analizi ve madde analizi sonuçları...76 Çizelge 3.6. Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin (ŞKDDÖ) Birliktelik-İlgili Olma Boyutu faktör analizi ve madde analizi sonuçları...77 Çizelge 3.7. Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin (ŞKDDÖ) Empati Boyutu faktör analizi ve madde analizi sonuçları...78 Çizelge 3.8. Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin (ŞKDDÖ) Fiziksel Saldırganlık Boyutu faktör analizi ve madde analizi sonuçları...79 Çizelge 3.9. Geçerlik-güvenirlik çalışmasına dahil edilen zihinsel engelli çocukların annelerinin öğrenim durumlarına ve çalışma statülerine göre dağılım...80 Çizelge Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin (ŞKDDÖ) anne algılarına göre alfa ve test-tekrar test güvenirlik katsayıları...82 vii

9 Çizelge 4.1. Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin demografik özelliklerine göre dağılımları...91 Çizelge 4.2. Araştırmaya dahil edilen kardeşlerin sahip oldukları zihinsel engelli çocukların demografik özelliklerine göre dağılımı.92 Çizelge 4.3. Araştırmaya dahil edilen çocukların anne ve babalarının demografik özelliklerine göre dağılımları...93 Çizelge 4.4. Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin cinsiyetlerine göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve t-testi sonuçları...94 Çizelge 4.5. Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin yaşlarına göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve varyans analizi sonuçları...95 Çizelge 4.6. Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin öğrenim durumlarına göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve varyans analizi sonuçları...96 Çizelge 4.7. Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin doğum sırasına göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve t-testi sonuçları...97 Çizelge 4.8. Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin kardeş sayısına göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve t-testi sonuçları...98 Çizelge 4.9. Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin cinsiyetlerine göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve t-testi sonuçları...99 viii

10 Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin yaşlarına göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin engel türüne göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve t-testi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin engel derecesine göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve t-testi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin öğrenim türüne göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin annelerinin öğrenim durumlarına göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin babalarının öğrenim durumlarına göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin annelerinin çalışma statülerine göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve t-testi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin babalarının çalışma statülerine göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve varyans analizi sonuçları ix

11 Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin ailelerinin gelir düzeyine göre Kardeş Problemleri Anketinden aldıkları puanlara ilişkin ortalama, standart sapma ve varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin cinsiyetlerine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin cinsiyetlerine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin yaşlarına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin yaşlarına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin öğrenim durumlarına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranış Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin öğrenim durumlarına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin doğum sırasına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları x

12 Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin doğum sırasına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin kardeş sayısına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin kardeş sayısına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin cinsiyetlerine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin cinsiyetine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin yaşlarına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin yaşlarına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları xi

13 Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin engelinin türüne göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin engelinin türüne göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin engelinin derecesine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin engelinin derecesine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin öğrenim türüne göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin engelli kardeşlerinin öğrenim türüne göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin annelerinin öğrenim durumlarına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları xii

14 Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin annelerinin öğrenim durumuna göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin babalarının öğrenim durumlarına göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin babalarının öğrenim durumuna göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin annelerinin çalışma statülerine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin annelerinin çalışma statülerine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin babalarının çalışma statülerine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin babalarının çalışma statülerine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları xiii

15 Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin ailelerinin gelir düzeyine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin ortalama ve standart sapma sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen normal gelişim gösteren kardeşlerin ailelerinin gelir düzeyine göre anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlara ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge Araştırmaya dahil edilen kardeşlerin Kardeş Problemleri Anketi ile Shaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlar arasındaki korelasyonlar Çizelge Araştırmaya dahil edilen kardeşlerin ve annelerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutlarından aldıkları puanlar arasındaki korelasyonlar xiv

16 1. GİRİŞ Kardeş ilişkileri en küçük kardeşin doğumundan yaşamın sonuna kadar devam eden, diğer ilişkilerden daha uzun süren bir ilişki olarak tanımlanmaktadır. Bu tip bir ilişkiyi olumlu bir şekilde sürdürebilmek, diğer bir kişinin istek ve duygularını anlamada iç görüyü, davranışlarının ve yetersizliklerinin nedenleri konusunda anlayışı gerektirmektedir. Bu tür sosyal biliş yetenekleri, kişiler arası davranışın niteliğini zenginleştirebilmektedir (Riggio 2000). Bir çocuğun gelişimi anne baba kadar yakın çevresindeki bireylerden, içinde yaşadığı kültür ve olanaklardan, aynı zamanda okuldaki yaşantısından etkilenmektedir. Bireyin aile, toplum, okul ve işyerinde başkalarıyla iyi ilişkiler kurmasında, toplumsal kurallara uymasında, arkadaşlarıyla ve çevresiyle iyi ilişkilerde bulunmasında, aldığı sorumlulukları yerine getirmesinde, toplum ve çevre tarafından kabul edilmesinde sosyal gelişimin etkisi büyüktür. Çocuğun sosyal çevresi, ailenin yakın ve uzak çevreden aldığı destekler çocuğun ne ölçüde gelişeceğini ve toplumun üretken bir üyesi haline geleceğinin belirlenmesinde temel taşlardır. Çocuğun etkilendiği ve destek aldığı ilk ve yakın çevre ilişkileri aile içinde yaşanmaktadır. Aile, etkileşim içinde bir sistem olarak ele alındığında ve ailedeki tüm üyelerin karşılıklı olarak birbirini etkilediği ve birbirinden etkilendiği düşünüldüğünde, aile sisteminin bir parçası olan kardeşler de birbirlerinden etkilenmektedirler. Kardeşlerin birbirleri ile olan ilişkileri onların gelişimleri üzerinde önemli etkiye sahiptir. Kardeşler birbirlerinin duygusal, motor, zihinsel, dil ve özellikle de sosyal gelişimlerinde önemli rol oynamakta ve kardeş ilişkileri bir çocuğun ilk sosyal bağlantısı olması ve aile dışındaki kişiler ile etkileşimleri için temel oluşturmaktadır. Sürekli etkileşim yoluyla kardeşler taklit, oyun, kurallara uyma ve paylaşma gibi sosyal becerileri birbirlerinden öğrenmektedirler. Kız ve erkek kardeşler, çocukların ilk oyun arkadaşları olup; onlar yıllar geçtikçe birbirleri için öğretmen, arkadaş, ortak, izleyici, koruyucu, düşman, rakip ve sırdaş rollerini üstlenmektedirler. Çocuklar bu sosyal ilişki sayesinde daha sonra öğreneceklerinin temelini atmaktadırlar (Powell ve Ogle 1985, Mangır et al. 1992, Akkök 1997). 1

17 Engelli bir çocuğun aileye katılımı engelin doğası nedeniyle aile içi ilişkileri etkilediği gibi kardeş ilişkilerini de etkilemekte, ailenin dengesini değiştirmekte ve tekrar bu dengeyi kurmak için aile üyelerini zorlamaktadır. Bu uyum sürecinde tüm aile üyeleri birbirinden etkilenmekte, bu etkiler iç içe geçmektedir (Gargiulo 1985). Engelli bir çocuğun aileye katılımı veya çocukta bir engel durumunun olması, özel şartları nedeniyle aile üyeleri arasında stres yaratmakta, stres veren ve geçici olmayan olaylar, tüm aile bireylerini farklı biçimlerde etkilemektedir. Bazı aileler engelli bir çocuğun ihtiyaçlarını karşılamak için gerekli maddi kaynakların miktarından dolayı stres yaşayabilirler. Bazı aileler ise çocuklarından engelli kardeşini kabul etmelerini bekleyebilirler. Bu durum normal gelişim gösteren kardeşlerin kaygı ve kıskançlık gibi içsel duygular yaşamalarına neden olabilir. Ebeveynler çocuklarının mutsuzluğunu fark edebilir ve problem durumunu reddedebilirler. Kardeşler, bir vekil ebeveyn olarak kendi ebeveynlerinin sağladığı yardım ve destek ile bir ailenin her zamankinden daha çok sorumluluğunu üstlenirler. Engelli kardeşlerin bakımı konusunda aldıkları sorumluluktan baskı hissedebilirler. Engelli olmayan çocuklar engelli kardeşinden ailenin ev işlerine yardımcı olmaları beklenmemesinden dolayı kıskançlık duyabilirler. Engelli kardeşlerine duydukları kıskançlık, düşmanlık, kızgınlık duygularından dolayı normal gelişim gösteren çocuklar suçluluk duyabilirler. Kendini diğer çocuklardan, ailesini diğer ailelerden farklı görebilir. Engelli kardeşlerini kendi akran gruplarına dahil etme konusunda arkadaşlarına gücenebilir ve engelli bir kardeşe sahip olmaları nedeniyle akran tepkilerini yaşayabilirler. Engelli kardeşin fiziksel özellikleri veya uygun olmayan davranışları nedeniyle utanma hissedebilirler. Öte yandan engelli kardeşler de aynı zamanda bir aile üyesi olarak stres yaşamaktadırlar. Bu genel stresler sinirlilik, mutsuzluk, sosyal becerilerin yetersizliği nedeniyle geri çekilme, sürekli hatırlatmadan dolayı öfke, öz saygısının düşmesi ve onların normal gelişim gösteren kardeşleri gibi kolay ve hızlı bir şekilde yapabilme yetersizliğinden kaynaklanan sinirlenmeyi içermektedir. Normal gelişim gösteren kardeşler, engelli kardeşlerinin sosyalleşmesi ve topluma kazandırılabilmesi için gereken sosyal, psikolojik ve eğitsel desteği sağlamada büyük önem taşımaktadırlar. Ancak engelli bir kardeşe sahip olmaya ilişkin yaşadığı karmaşık içsel duyguları kardeş ilişkilerini güçleştirmektedir. Ailedeki her çocuğun duygusal, psiko-sosyal gelişimlerini etkileyen kardeş ilişkileri, ailenin kaynakları, ailenin çocuk yetiştirme deneyimi, ailede diğer stres oluşturan durumlar, aile içinde oluşan başa çıkma mekanizmalarının çeşidi ve etkileşim örnekleri, iletişimde mevcut destek seviyelerinin çeşidi ve kalitesi, ailenin tipi, ailedeki yaşam tarzı, ailenin sosyo-ekonomik durumu, çocuk sayısı, çocuklar arasındaki yaş farkı, çocukların cinsiyeti, çocuğun engel 2

18 türü ve derecesinden etkilenmektedir (Mc Hale et al. 1986, Valdivieso et al. 1988, Bagenholm ve Gillberg 1991, Stoneman ve Brody 1993). Engelli kardeşe sahip olan normal gelişim gösteren kardeşlerle yapılan çalışmalar incelendiğinde kardeş ilişkilerinin geriye dönük olarak ya da anne-babaların ve öğretmenlerin değerlendirmelerine dayalı olarak yapıldığı, normal gelişim gösteren çocukların bakış açısından engelli bir kardeşle yaşam tecrübesi üzerinde çok az durulduğu görülmektedir (Mc Hale et al. 1986). Ayrıca kardeşler arası ilişkilerin niteliği kültürlere bağlı olarak farklılaşabilmekte ve ailelerin çocukları ile ilişkileri de toplumdan topluma değişebilmektedir (Mc Hale et al. 2000a). Bunlardan dolayı normal gelişim gösteren çocukların engelli kardeşlerinin durumlarına ilişkin bilgilendirilmeleri, aynı durumdaki diğer kardeşlerle karşılaştırılmaları, içsel duygularını paylaşmaya ve psikolojik rahatlık sağlamaya yönelik ortamlarda bulunmaları ve tüm bu hizmetlerin uzun dönemde tekrar edilmesi, ihtiyaçlarına göre tekrar düzenlenebilmesi için öncelikle engelli kardeşe sahip olan normal gelişim gösteren çocukların gereksinimlerinin ve problemlerinin tanımlanması gerekmektedir. Bu nedenlerle yapılacak araştırmalar doğrultusunda normal gelişim gösteren çocukların gereksinimleri, problemleri tanımlanıp, kardeşler arası ilişkinin nitelikleri ve bu nitelikleri etkileyen değişkenler belirlenip, zihinsel engelli kardeşe sahip olan çocuklara ve ailelere problemleri için etkili çözümler getirilebilir. Bu da aile bireyleri olan hem normal gelişim gösteren çocukların hem de engelli çocukların topluma uyumlarında ve ileriye dönük yaşamlarında olumlu katkılar sağlayabilir. Aile içi etkileşimde önemli bir yere sahip olan kardeşlerin yaşadıkları sorunların ve kardeşler arası ilişkilerin incelenmesinin önemli olduğu söylenebilir. Bu düşünceden hareketle araştırmada normal gelişim gösteren çocukların zihinsel engelli kardeşlerine ilişkin yaşadıkları problemlerin belirlenmesi, engelli kardeşleriyle olan ilişkilerini, kendilerinin ve annelerinin değerlendirmesi, normal gelişim gösteren çocukların Kardeş Problemleri Anketinden, anne ve kardeşlerin Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinden aldıkları puanların çeşitli değişkenlere göre farklılık gösterip göstermediğinin incelenmesi amaçlanmıştır. Ayrıca araştırmada Kardeş Problemleri Anketi ile Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeği arasında ve Schaeffer Kardeş Davranışı Değerlendirme Ölçeğinin alt boyutları arasında ilişki olup olmadığının belirlenmesi de amaçlanmıştır. 3

19 2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ÖZETLERİ 2.1. Zihinsel Engelli Çocuk Zihinsel engelli çocuklar gelişim süreci içerisinde genel zihinsel işlevlerde normallerden önemli derecede gerilik ve uyumsal davranışlarda yetersizlik göstermektedirler. Zihinsel engelin tanımı ve sınıflandırılması, zihinsel engelin nedenleri ve görülme sıklığı, zihinsel engelli çocukların gelişim özellikleri ve zihinsel engelli çocukların eğitimleri hakkındaki teorik bilgiler bu bölümün konularını oluşturmaktadır Zihinsel engelin tanımı ve sınıflandırılması Zeka, zihnin birçok yeteneğinin uyumlu çalışması sonucu ortaya çıkan yetenekler birleşimidir. Zihnin algılama, bellek, düşünme, uslama, öğrenme gibi birçok işlevini içermektedir (Bilir 1986). Zihinsel engel ise çeşitli tanım ve kavramlarla açıklanmaya çalışılmıştır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından engellilik, bir yetersizlik veya özür nedeni ile yaşa, cinsiyete, sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak kişiden beklenen rollerin kısıtlanması ve yerine getirilememesi şeklinde tanımlanmıştır (Anonim 1999). Amerikan Zihinsel Özürlüler Derneğinin (AAMD, American Association of Mental Deficiency) zihinsel engel ile ilgili öne sürdüğü tanım ise en geçerli tanım olarak kabul edilmektedir. Mevcut fonksiyonlardaki önemli sınırlılıkları yansıtan zihinsel engel, Amerikan Zihinsel Özürlüler Derneği tarafından, zihinsel işlevlerde önemli derecede ortalamanın altında olması, iletişim, özbakım, ev hayatı, sosyal beceriler, toplumsal hayata katılım, insiyatifi kullanma, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceri, boş zamanı değerlendirme ve iş alanlarından iki ya da daha fazlasında sınırlılıklar göstermesi şeklinde tanımlanmaktadır. Zeka engelinin 18 yaşından önce ortaya çıktığı da vurgulanmaktadır (Anonymous 1992). 573 sayılı Özel Eğitim Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname ye göre özel eğitim gerektiren birey, çeşitli nedenlerle, bireysel özellikleri ve 4

20 eğitim yeterlilikleri açısından akranlarından beklenilen düzeyde anlamlı farklılık gösteren birey olarak tanımlanmaktadır (Anonim 1999). Zihinsel engelli çocuklar zeka bölümlerine ya da eğitsel ihtiyaçlarına göre sınıflandırılmaktadır. Amerikan Zihinsel Özürlüler Derneği zihinsel engelli çocukları şu şekilde sınıflandırmaktadır (Anonymous 1992); 1. Hafif derecede zihinsel engelliler 2. Orta derecede zihinsel engelliler 3. Ağır derecede zihinsel engelliler 4. İleri derecede zihinsel engelliler Hafif derecede zihinsel engelliler; temel okuma-yazma ve sayma becerilerini kazanmada yaşanan problemler sonucu ortaya çıkar. Zeka bölümü puanı ile 70 arasındadır. Bu çocukların motor gelişimlerinde normal gelişim gösteren çocuklara göre biraz daha gerilik görülür. Orta derecede zihinsel engelliler; sosyal, duygusal ve dil gelişimi alanlarında gecikmenin olması, davranış problemlerine rastlanması, temel okuma-yazma ve sayma becerilerinde problemlerin görülmesi sonucu ortaya çıkar. Zeka bölümü puanı ile arasındadır. Motor gelişimleri yaşıtlarına göre daha geri olmaktadır. Günlük bakımlarında kısmen bağımsız olabilirler. Ağır derecede zihinsel engelliler; ciddi biçimde konuşma ve dil gelişimi güçlüğü, sosyal, duygusal veya davranış problemleri ile temel özbakım becerilerini öğrenmesinde ortaya çıkan gecikme durumunu ifade eder. Zeka bölümü puanı ile arasındadır. Algısal yetenekleri çok zayıftır. Sözel yönergeleri anlamada güçlük çekerler. Bakımları için sürekli birisine ihtiyaç duyarlar. İleri derecede zihinsel engelliler; klinik bakıma gereksinim duyan, zeka bölümü puanı in altında olan gruptur. Tam bir denetim gereklidir. Kendilerine bakamaz ve koruyamazlar (Çağlar 1979, Anonim 1999). 5

21 Eğitimciler ise çocukları zeka düzeylerine uygun eğitim verebilmek amacı ile eğitim ihtiyaçlarına göre şu şekilde sınıflandırmaktadırlar (Hallahan ve Kauffman 1988). 1. Eğitilebilir zihinsel engelliler 2. Öğretilebilir zihinsel engelliler 3. Ağır ya da çok ağır zihinsel engelliler Türkiye de zihinsel engelli çocuklar Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Özel Eğitim Okulları Yönetmeliğindeki, eğitimsel yaklaşıma benzer şekilde Eğitilebilir, Öğretilebilir ve Klinik Bakıma Muhtaç Çocuklar olarak sınıflandırılmakta ve şöyle açıklanmaktadır. Eğitilebilir; zeka bölümü, çeşitli ölçeklerde sürekli olarak 45 ile 75 arasında olan ve okuma, yazma, matematik gibi temel akademik becerileri öğrenebilecek olan zihinsel engellileri kapsamaktadır. Bu çocukların dikkat süreleri sınırlı, motor gelişimleri normal gelişim gösteren yaşıtlarına yakındır, sözel yönlendirmeleri anlarlar ve sosyal uyumda sınırlı derecede güçlük yaşarlar. Öğretilebilir; zeka bölümü, çeşitli ölçeklerde 25 ile 44 arasında olup da sağlık kurumlarıyla işbirliği içerisinde gerçekleştirilecek özel eğitim ve rehabilitasyona muhtaç olan ve aldıkları eğitimle günlük yaşam aktivitelerini, özbakım becerilerini ve sosyal davranışları öğrenebilecek olan zihinsel engellileri kapsamaktadır. Motor gelişimlerinde gerilikler olabilir. Klinik Bakıma Muhtaç Çocuklar; zeka bölümleri, çeşitli ölçeklerde sürekli olarak 0 ile 25 arasında olup da hayata kesinlikle uyum sağlamayan ve sağlık kurumlarında devamlı bakıma muhtaç olan zihinsel engellileri kapsamaktadır (Anonim 1999). 6

22 Zihinsel engelin nedenleri ve görülme sıklığı Zihinsel engelin nedenlerinin bir kısmı bilinmekle birlikte bilinmeyenlerin sayısı da oldukça fazladır. Ağır zihinsel engelli vakaların %30 unda, hafif zihinsel engelli vakaların %50 sinde neden bilinmemektedir. Ayrıca zihinsel engelli vakaların %50 sinden fazlasında birden fazla neden bulunmaktadır (Anonymous 1992). Zihinsel engelin nedenleri gelişim dönemlerine göre aşağıdaki şekilde yapılmaktadır (Bilir 1986, Anonymous 1992): I. Doğum Öncesi Nedenler; bu dönemdeki nedenler genetik, biyokimyasal hastalıklar veya bozukluklar, beyinle ilgili problemler ve çevre olmak üzere dört grupta toplanmaktadır. Genetikle ilgili nedenler; kromozomal hastalıklar (down sendromu, turner sendromu gibi) ve kromozomlarla ilgili olmayan (gen mutasyonları) hastalıklar (otozomal resesif, otozomal dominant, x e bağlı durumlar, polijenik olarak kusurlu görülen sendromlar), biyokimyasal hastalıklar veya bozukluklar; galaktosemia, fenilketonüria, beyinle ilgili problemler; mikrosefali sendromları (lissesefali sendromu gibi), makrosefali sendromları (konjenital hidrosefali gibi), diğer santral sinir sistemine ait bozukluklar (meningomiyolesel gibi) yer alırken çevresel nedenler arasında ise annenin beslenme yetersizliği, annenin kullandığı ilaçlar, radyasyon, gebelik dönemindeki enfeksiyonlar (rubella, sifiliz, toksoplazmozis, su çiçeği, herpes gibi), anne-plesenta-fetüs ünitesinin fonksiyon bozukluğu prenatal nedenler arasında yer almaktadır. II. Doğum Anı Nedenler; oksijensiz kalma, kısmi oksijensiz kalma, asfiksi, doğum travmaları (aletli normal doğum, zor doğum), erken doğum, sarılık, infeksiyonlar, metabolik faktörler (hipoglisemi, hipokalsemi) perinatal dönemde zihinsel engelliliğe yol açan nedenler arasındadır. III. Doğum Sonrası Nedenler; santral sinir sistemi enfeksiyonları, bakteriler (meningokok, pnömokok vb.), virüsler (herpes, polio vb.), parazitler (toksoplasmozis vb.), mantarlar (blastomikozis vb.), bazı hastalıklar ve aşıların sonrasında görülen problemler, hastalık (kızamık, boğmaca), aşı (kuduz, çiçek), kafa travmaları (trafik kazası, ev kazası gibi), 7

23 zehirlenmeler (kurşun, karbon monoksit), konvülziyonlar, radyasyon (X ışınları, yüksek frekanslı akımlar), malnütrisyon, sosyal ve kültürel geri kalmışlık (psiko-sosyal dezavantaj) doğum sonrası nedenler arasında yer almaktadır. Türkiye de engellilerin sayısı bugün dünya ülkelerinde olduğu gibi, Dünya Sağlık Örgütü tarafından verilen Dünya standartları kullanılarak belirlenmektedir. Dünya Sağlık Örgütünün verilerine göre Türkiye de engelli nüfusun genel nüfusa oranı %14' tür. Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün 1999 yılı verilerine göre, Türkiye de öğrenim çağındaki üç- on altı yaş grubundaki engellilerin sayısının yaklaşık üç milyon olduğu vurgulanmaktadır (Okur 2001). Engel gruplarına göre Türkiye de dağılım ise şöyledir (Anonim 2004): Görme engelli %0.2 İşitme engelli %0.6 Ortopedik engelli %1.4 Zihinsel engelli %2.3 Uyum güçlüğü olanlar %1 Süreğen hastalığı olanlar %1 Konuşma güçlüğü olanlar %3.5 Korunmaya muhtaç olanlar %2 Üstün ve özel yetenekliler % Zihinsel engelli çocukların gelişim özellikleri Zihinsel engelli çocuklarında normal çocuklar gibi yemek yeme, içme gibi biyolojik, sevme, sevilme, başarılı olma, kabul edilme, toplumda kendine uygun bir işe sahip olma gibi psikolojik ve sosyal gereksinimleri bulunmaktadır. Zihinsel engellilerle normal gelişim gösteren çocuklar arasındaki fark ise beden, zihin, dil ve sosyal gelişimlerinde kendi ellerinde olmayan nedenlere bağlı olarak normlardan geri olmaları, gelişimlerinin sınırlı ve gelişim ritimlerinin yavaş olmasıdır (Çağlar 1979). 8

24 Zihinsel engelli çocukları normal gelişim gösteren çocuklardan ayıran en belirgin özellik öğrenme yeteneklerindeki geriliktir (Hallahan ve Kauffman 1988). Zihinsel öğrenme yetersizliği, zihinsel gelişim yetersizliğinden dolayı, bireyin eğitim performansının ve sosyal uyumunun olumsuz yönde, hafif, orta ya da ağır düzeyde etkilenmesi durumunu ifade etmektedir. Zihinsel engelin derecesi arttıkça öğrenmede bir başkasının yardımına daha fazla gereksinim duyulmaktadır. Zihinsel engelli çocuklar normal gelişim gösteren çocukların geçtiği aynı bilişsel gelişim süreçlerinden geçmektedirler. Ancak bu süreçlerden zihinsel engelli çocukların geçiş hızları yavaştır. Bu gerilik eğitilebilir zihinsel engelliler grubunda normal gelişim gösteren çocuklara göre dörtte iki ve dörtte üç oranında değişiklik göstermekte ancak zeka bölümü 50 nin altına düştükçe bu oran da düşmektedir (Enç et al. 1987). Dikkat ve ilgi süreleri kısa ve dağınık olduğu için öğrenmeleri ağır ve uzun sürelidir. Zaman kavramını ve diğer soyut işlemleri geç ve güç anlarlar. Genelleme, kazanılan bilgileri transfer etme, yeni durumlara uymada zorluk çekerler. Bu nedenle de normal gelişim gösteren çocuklar için hazırlanmış örgün eğitim programlarından gereği gibi yararlanamazlar. Dil ve konuşma açısından bakıldığında ise zihinsel engelli çocuklarda dil ve konuşma engellerine sıklıkla rastlanmaktadır. Özel sınıflara devam eden eğitilebilir zihinsel engelli çocuklar üzerinde yapılan araştırmalarda elde edilen oranlar % 8-26 arasında değişmektedir. Engel derecesi arttıkça elde edilen oranlarda yükselmektedir. En yaygın olarak görülen konuşma engelleri eklemleme bozukluğu, ses bozukluğu ve kekemelik olmaktadır (Hallahan ve Kauffman 1988). Zihinsel engelli çocuklar psiko-devinsel alanlarda belirli derecede gerilik gösterirler. Büyük ve küçük kaslarını kullanma becerisinde yetersizlikleri, el-göz koordinasyonunu sağlamada zorlukları olabilmektedir. Ayrıca zihinsel engelli çocuklar genellikle normal akranlarına göre daha sık hasta olmakta ve çeşitli sağlık problemleri yaşamaktadır. Görme, işitme kusurlarına, diz deformasyonlarına daha sık rastlanmaktadır (Stoneman 1998). 9

25 Sosyal yönden incelendiğinde zihinsel engelli çocukların yaşıtlarına göre sosyal olgunluk ve beceride belirli şekilde geri oldukları ve bu alandaki gelişimin yavaş olduğu görülmektedir. Genelde kendilerinden yaşça küçük olan çocuklarla arkadaşlık etmekten ve oynamaktan hoşlanırlar. Oyun ve toplum kurallarına uymakta zorluk çekerler, kuralları güç olan oyunlara katılmak istemezler. İçinde yaşadıkları toplumun geleneklerine uymakta ve kendi ihtiyaçlarını bağımsız olarak karşılamakta güçlük çekerler. Bazı duygusal sorunlar ve kişilik bozuklukları görülmektedir. Kendilerine güvenleri azdır, bağımsız davranamazlar. Geç ve güç dostluk kurarlar ve dostluk süreleri kısadır. Lider olamazlar, sorumluluk almaktan kaçınır, bağımlı olmayı tercih ederler (Bilir 1986) Zihinsel engelli çocukların eğitimleri Özel eğitim gerektiren bireylerin eğitim gereksinmelerini karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile onların engel ve özelliklerine uygun ortamlarda sürdürülen eğitime "özel eğitim" denir. Özel eğitim gerektiren bireylere, her tür ve kademedeki eğitim ortamlarında, devam ettiği eğitim programlarının amaçlarını gerçekleştirmek üzere özel eğitim desteği verilmekte bu amaçla bireysel ve grup eğitimi yapılmaktadır. Her yıl birçok bebek, fiziksel olarak görünen sorunlar ile doğmakta ve birçok çocukta gelişimsel bozukluklar görülmekte, bu bozukluklar bebeklerde gelişimsel geriliklere yol açmaktadır. Engelli, risk grubu ya da sosyal kültürel yönden dezavantajlı olan bebeklerde, küçük çocuklarda engeli ve gelişimsel geriliği önlemek, çocukta varolan yetersizliği azaltmak, çocuğu ve ailesini desteklemek amacıyla sağlanan eğitimsel, psikolojik ve terapatik müdahaleleri içeren programlar erken eğitim programları adı altında evlerde ve kurumlarda sürdürülmektedir tarih ve 573 sayılı Özel Eğitim Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname de Özel eğitime erken başlamak esastır, Erken çocukluk dönemindeki özel eğitim hizmetleri ailenin bilgilendirilmesi ve desteklenmesi temeline dayalı olarak evlerde ve kurumlarda sürdürülür ifadeleri yer almaktadır. Ancak Türkiye de önemi ve yararı kabul edilen erken eğitim programlarının henüz emekleme aşamasında olduğu 10

26 gözlenmektedir. Aynı kararnamede üç-altı yaş grubunda tanısı konmuş özel eğitim gerektiren engelli çocuklar için okul öncesi eğitimi zorunludur. Bu eğitim özel eğitim okulları ile diğer okul öncesi eğitim kurumlarında verilir. Gelişim ve bireysel özellikleri dikkate alınarak, özel eğitim gerektiren çocukların okul öncesi eğitim süreleri uzatılabilir ifadesi yer almaktadır. Ancak Türkiye de kaynaştırma uygulamaları yeterli nitelikte ve yaygın olarak yapılmamaktadır. Okul öncesi eğitimini tamamlayan veya zorunlu ilköğretim çağına gelmiş özel eğitim gerektiren çocuklar için hazırlık sınıfları açılabilir. Hazırlık sınıflarının amacı, öğrencilerin gelişim ve bireysel özellikleri ile gereksinimleri doğrultusunda onları örgün eğitimi izleyebilecekleri duruma getirmektir. Zihinsel engellilere verilen eğitim hizmetleri eğitilebilir veya öğretilebilir düzeydeki zihin engellilerin yeterlilikleri dikkate alınarak planlanmakta ve yürütülmektedir. Eğitilebilir düzeydeki zihinsel engellilerin ilköğretimlerini kaynaştırmanın çeşitli yöntemlerini uygulayarak (özel eğitim sınıfı, yarı zamanlı ya da tam zamanlı kaynaştırma) normal okullarda tamamlamaları teşvik edilmektedir. Kaynaştırma, özel eğitim gerektiren bireylerin diğer bireylerle karşılıklı etkileşim içinde bulunmalarını sağlamak ve eğitim amaçlarını en üst düzeyde gerçekleştirmek için geliştirilmiş eğitim ortamlarını ifade etmektedir. Meslek okulları sekiz yıllık zorunlu eğitimlerini tamamlayan eğitilebilir düzeydeki zihinsel engellilere hizmet verecek şekilde planlanmıştır. Bu okullarda temel mesleki becerileri kazandırmaya yönelik meslek derslerinin yanında öğrencilerin düzeyine uygun genel kültür dersleri de verilmektedir. Öğretilebilir düzeyde zihinsel engeli bulunan çocuklar, özel eğitim sınıflarında veya özel eğitim okullarında eğitime alınmaktadırlar. Öğretilebilir düzeydeki altı-on dört yaş arasındaki çocukların eğitim gördüğü eğitim uygulama okullarında ilköğretim okulu seviyesinin altında eğitim yapılmakta olup çocukların hayatlarını bağımsız olarak sürdürebilmelerine yönelik temel becerileri kazanmalarına yardımcı olacak programlar uygulanmaktadır. On altı yaş üzerindeki yetişkin zihinsel 11

27 engelliler ise bir iş veya mesleğin temel becerilerini kazanmak amacıyla açılmış bulunan mesleki eğitim merkezlerine devam etmektedirler (Anonim 1999). İleri ve ağır derecede zihinsel engeli olan çocukların bakım ve tıbbi gereksinimleri yerleştirildikleri yatılı kurumlarda karşılanmaktadır (Hallahan ve Kauffman 1988) Kardeşler Arası İlişkiler Gelişimsel açıdan ele alındığında, kardeşler arası ilişkilerin yaşamın her döneminde farklı özelliklere ve rollere sahip olduğu görülmektedir. Belirli bir gelişim dönemindeki kardeşler arasındaki ilişkinin anlaşılabilmesi için o dönemin genel özelliklerinin de göz önünde bulundurulması gerekir. Her bir gelişim dönemine geçiş bireyin yaşamında önemli değişiklikleri de beraberinde getirir. Her ilişki gibi kardeşler arasındaki ilişki de durağan değildir. Kardeşlerin değiştiği ve geliştiği oranda bu ilişki de değişmekte ve gelişmektedir. Engelli bir kardeşe sahip olan her bir çocuğun tepkisi onun yaşı ve gelişim seviyesine bağlı olarak değişmektedir. Engelli bir kardeşe sahip olan çocuk, bu duruma uyum sağlarken ve günün gerçekleri ile başa çıkmaya adapte olurken zaman içerisinde değişmeye oldukça meyillidir (Valdivieso et al. 1988). Kardeşlerinde zaman içerisinde yaşı ve gelişim seviyesi farklılaştıkça gereksinimleri ve davranışları değişiklik göstermektedir Okul öncesi dönemde kardeşler arası ilişkiler Doğumdan sonraki ilk yılda, süt çocukluğu döneminde, çocuk tam bağımlı ve edilgendir. Gereksinimlerini anne ya da anne yerini tutan birinin özenli bakımı ve ilgisi olmadan karşılayamaz, sürekli uyarılma ve sevgi ister. Annesiyle ortak bir yaşam (symbiosis) sürer; hep alıcıdır. Anneden ayrışmamış bir benliği vardır. Düzenli bakım ve ilgi görür ve de yeterli sevgi alırsa çocukta temel güven duygusu gelişir. Fakat çocuğun, ruhsal gereksinimleri karşılanmazsa temel güvensizlik duygusu gelişir ve 12

28 gelişmesi aksayabilir. Süt çocuğu açlığa, susuzluğa, acıya dayanamaz; beklemeyi bilmez. Başka bir deyişle çocuk haz ilkesine göre yaşar. Bu evrede bebeğin en önemli gereksinimi katıksız sevgi, ilgi ve özenli bakımdır. Bunlar eksik kalırsa çocuk zihinsel ve ruhsal olarak değil, bedensel olarak da gelişemez. Çocuğun yürümeye, konuşmaya başladığı ikinci ve üçüncü yaşlar, özerklik dönemi olarak adlandırılır. Annesine bağımlılığı sürer, ama başına buyruk davranmak ister. Bağımlılıkla bağımsızlık arasında bocaladığı bu dönemde anneden ayrı kalamaz, ama ona da boyun eğmek istemez. Yemek yemeye, temizlenmeye ve tuvalet eğitimi almaya direnir. Kendisine ve eşyalara kolayca zarar verdiği için sürekli denetimi ve kollanması gerekir. Kuralları benimsetme, tehlikeden sakınmasını öğretme ve yasaklar koyma zamanı gelmiştir. Oyun döneminde olan üç-altı yaş arasındaki çocuk kendi başına yemeğini yiyebilir ve bedenini dengeli kullanabilir. Ben, benim gibi sözlerin yerine daha uyumluluk belirten biz, bizim gibi sözleri kullanmaya başlar. Söz dağarcığı artmış, sosyal bir kişi olmaya başlamıştır. Benlik duygusu gelişmiştir; kendisinin kız ya da erkek olduğunu öğrenmiştir. Oyun ve oyuncak seçiminde kendi cinsinin eğilimleri iyice belirginleşmeye başlamıştır. Diğer çocuklarla birlikte oynamaya ve paylaşmaya başlar. Bu dönemin en belirgin özelliklerinden biri de anne ya da baba ile özdeşim kurulmasıdır (Yörükoğlu 2000). Çocuğun ruhsal gelişimi bağımlılıktan bağımsızlığa, bencil davranıştan işbirliğine doğru gelişmektedir. Yetenekleri yalından karmaşığa, genelden özele doğru ilerleme gösterir. Ölçüsüz duygusal tepkilerden daha dengeli tepkilere doğru adımlar atar. Geliştikçe dürtü ve eğilimlerini dizginleyerek çevre gerçeklerine göre davranmayı öğrenir. Somut düşünmeden soyut ve mantıklı düşünmeye yönelir. Oyundan, öğrenmeye ve yaratıcılığa geçer. Anne, baba ve kardeş ilişkisinden toplumsal ilişkilere geçerek çevresini genişletir (Yörükoğlu 1998). Sosyalleşme doğumdan hemen sonra başlayıp insanın tüm yaşamı boyunca sürmesine rağmen etkilediği davranışların çoğu ilk çocukluk döneminde belirgin olarak görülür. Özellikle anne baba çocuk, kardeşler ve çocuk 13

29 arasındaki etkileşimlerle akranlarıyla olan etkileşimler sosyalleşme süreci ile ilgili önemli ipuçları vermektedir. Çocukların bağımlı davranış gösterme derecesi disipline gereksinim duyma derecesi, disiplin türü ve çocukların buna tepkisi sosyalleşme süreci ile ilişkilidir (Gander ve Gandiner 1993). Sosyalleşme sürecinde rol oynayan önemli psikolojik etmenlerin özdeşim ve taklit olduğu kabul edilmektedir. Freud sosyalleşme sürecinde birinci derecede önemli olan özdeşimin iki şekilde görüldüğünü belirtmiştir. Freud a göre birinci tür özdeşim analitik özdeşim olup, bu kavram libidonun cinsel içerikten öte bir sevgi objesine yönelmesi anlamını taşımaktadır. Analitik özdeşimin temelinde ise ebeveyn sevgisini yitirme kaygısı bulunmaktadır. İkinci tür özdeşim ise savunucu özdeşimdir. Savunucu özdeşimin temelinde güçlü ebeveynden korkma, cezadan kaçınma söz konusu olmaktadır. Freud a göre süper egonun gelişiminde özdeşim önemli bir rol oynamakta ve toplumun ön gördüğü davranışlarda standartların içselleştirilmesi konumunda bir rolü bulunmaktadır. Sosyal öğrenme kuramına göre özdeşim taklit ile birlikte edimsel öğrenmenin bir ürünü olmaktadır. Çocuk dikkate değer bulduğu kişileri gözlemleyerek ve taklit ederek kendi düşüncelerini, duygularını ve hareket biçimlerini geliştirmekte, böylece gözlem, taklit ve özdeşim çocuğun sosyal davranışları kazanmasında önem kazanmaktadır (Aydın 1997, Yavuzer 1999). Araştırmalar çocuğun kişilik gelişiminde, modeli örnek almanın önemini göstermektedir. Özellikle modelin çocuğa neyi neden yapacağını açıklaması, davranışın taklit yoluyla öğrenilmesini kolaylaştırmaktadır. Model bazen bir yetişkin, bazen aynı yaşta bir çocuk olabilir. Burada önemli olan çocuğun belirli bir davranış biçimine yönelişini sosyal olarak onaylamaktadır. Örneğin belli bir davranış biçimi, diğer insanlar tarafından gülümseme ile, başla veya sözlü olarak onaylandığında çocuk aynı davranışı tekrar etme eğilimi göstermektedir. Davranışa kayıtsız kalındığında, onaylanmadığında veya cezalandırıldığında ise davranış biçiminin tekrar edilme olasılığı azalmaktadır (Aydın 2000). Dunn ve Kendrich e göre, kardeşler arasındaki olumlu sosyal yanıtların sıklığı küçük kardeşlerden daha büyük kardeşlere yaşla birlikte artış gösterir 14