DEMOKRASİ TEORİLERİ VE TOPLUMSAL HAREKETLER

Transkript

1 Mustafa Kemal Coşkun DEMOKRASİ TEORİLERİ VE TOPLUMSAL HAREKETLER it dipnot yayınları

2 Gelecek güzel ve aydınlık günler için mücadele edenlere, bu uğurda düşenlere, ve elbette ki, anneme, babama.

3 İçindekiler ÖNSÖZ 9 GİRİŞ 15 I, BÖLÜM RADİKAL DEMOKRASİ KURAMLARI 25 Liberal Demokrasinin ve Refah Devletinin Meşruiyet Krizi..25 Temsil Sisteminin Krizi 32 Siyasal Katılımdan Uzaklaşma 36 Liberal Demokrasinin Krizine Yanıtlar 39 İletişimsel Eylem, İdeal Konuşma Durumu ve Müzakereci Demokrasi 39 İletişimsel Eylem Kuramı ve Müzakereci Demokrasi Eleştirileri 57 Agonistik Demokrasi ya da Çatışmak Çoğulculuk 72 Agonistik Demokrasi Eleştirileri 82 Örgütsel (Associative) Demokrasi 87 Örgütsel Demokrasiye Yöneltilen Eleştiriler 91 Türkiye'de Sivil Toplum ve Demokrasi Tartışmaları 94

4 II. BOLUM YENÎ TOPLUMSAL HAREKETLER 109 İşçi Sınıfı Pratiğinden Yeni Toplumsal Hareketlere 109 Yeni Toplumsal Hareket Teorileri 136 SONUÇ YERİNE TOPLUMSAL HAREKETLER VE PROLETER KAMUSAL ALAN 157 KAYNAKÇA 169

5 ÖNSÖZ Bu çalışma, 2005 yılında tamamladığım doktora çalışmasına dayanmaktadır. Ancak, bu tez çalışması sırasında Türkiye'deki toplumsal hareketler ile yaptığım çalışmalardan elde ettiğim nitel ve nicel verileri çıkardım, onların yerine konu hakkındaki yeni tartışmaları ve tez çalışmasında ele almamış olduğum başka tartışmaları ekledim, bu nedenle de doktora çalışmasından bir miktar farklılaşan bu çalışma ortaya çıktı. Aynı zamanda bu durum bana, zaten demokrasi, sivil toplum, kamusal alan ve toplumsal hareketler konusunda sürekli genişleyen literatürü de yeniden gözden geçirme fırsatı verdi. Aslına bakılırsa, bu çalışma tam olarak ortaya çıktığında bile bu literatür yine bir hayli genişlemiş olacak. Bu nedenle, özellikle üzerinde tartışmaların hiç bitmediği konularda yapılmış olan her çalışmanın, bazı konuları, yeni tartışmaları ve yorumları ele almamış/eksik bırakmış olması gibi bir problem her zaman kendini hissettirir. Aynı sorun, elbette ki elinizdeki bu çalışma için de geçerlidir. Garip ama anlamlı bir tesadüf olsa gerek, demokrasi, sivil toplum, kamusal alan gibi konuların tartışıldığı bu kitaba önsöz yazmak için oturduğumda, bu ülkede demokrasinin gelişmesi anlamında önemli mücadeleler vermiş, yargılanmış, hüküm giymiş bir gazetecinin, Hrant Dink'in öldürüldüğünü öğrendim. Bir ülkenin vatandaşlarını "sözde" ve "özde" vatandaşlar olarak ayırmanın, kimini vatansever dolayısıyla da kimini vatan haini

6 10 Demokrasi Teorileri ve Toplumsal Hareketler ilan etmenin, gerek sağ ve gerekse bazı sol(!) partilerin aşırı milliyetçi ve ırkçı söylemleri bu derece gündeme getirerek desteklemesinin ülkeyi nerelere kadar götürebileceğini bu cinayet üzerinden tekrar düşünerek hayıflandım. Ama hayıflanmamam gerekirdi, zira her türlü evrensele! ve toplumcu taleplerden vazgeçen bir solun ulaşacağı nokta tam da Schopenhauer'in belirttiğine denk düşmekteydi: "...dünyada gurur duyabileceği hiçbir şeyi kalmayan zavallı bir adam son çareye, ait olmakla gurur duyduğu ulusa uzatır elini; burada kendine gelir ve artık, şükran içinde ulusa özgü tüm hataları ve aptallıkları, dişiyle tırnağıyla savunmaya hazırdır". Bütün bunlara rağmen bu çalışmanın, milliyetçi ve ırkçı söylemlerin giderek yaygınlaştığı, bununla da kalmayıp giderek saldırganlaştığı ülkemizde, her türlü ırkçı saldırganlığın ortadan kalkmasına ve Türkiye'nin demokratikleşmesi sürecine küçük bir katkısının olmasından mutluluk duyacağımı belirtmek isterim. Aslında bu milliyetçi ve ırkçı söylemin panzehiri olacakmış gibi ileri sürülen neo-liberal ve sol liberal söylemler başka bir sorunun baş nedeni olarak karşımıza çıkıyor. Zira bir taraftan sınıf hareketinin ve buna bağlı olarak sosyalizmin bittiği ilan edilirken diğer taraftan liberal kapitalizm insanlığın ulaştığı en ideal toplumsal-ekonomik sistem mertebesine yükseltiliyor. Aslında bittiği ilan edilen şey sadece sınıf hareketinden ibaret kalmıyor, giderek hümanizmin ve rasyonalizmin bitişinin ilanına kadar uzanıyor. Bu noktada küresel kapitalizmin küreselleşme/postmodernleşme/yerellik ekseninde bir sosyal süreç dayattığını, kendisini farklı sunan herhangi bir kültürel özelliği ya da kimlik inşasını şu ya da bu biçimde meşrulaştırdığını söylemek yerinde olacaktır. Buna bağlı olarak sınıf hareketine karşılık kültürel kimlik ve kimlik inşasına dayalı politikalar öne çıkarılıyor. Bu durum elbette ki paradoksal bir nitelik taşımaktadır: Zira bir taraftan sınıf

7 Önsöz 11 hareketinin bittiği ilan edilip sivil toplumda kültürel kimliğe dayalı politikalar/hareketler öne çıkarılırken diğer taraftan yine bir kültürel kimlik hareketi olarak değerlendirilebilecek milliyetçi, ırkçı, etnik milliyetçi hareketlerin gelişmesine hayıflanmamak gerekir. Kaldı ki, bu durum bir bakıma onların eseridir, zira yıllardır etnik, dinsel, mezhepsel, cinsel vb. kimliklerin insanları tanımlamada giderek daha fazla ön plana çıkar hale gelmesi, insanın kendisini yeniden keşfetmesi, insanın kendi özünü bulması olarak sunulurken, bunun ister istemez kültürel kimlikler konusunda bir fanatikliği teşvik edeceği gözden kaçırılmaktadır. Diğer taraftan kültür ve kimlik, sanki insanın ürettiği ve dolayısıyla değiştirebildiği şeyler değilmiş ve insanın bunlar üzerinde hiçbir tasarrufu yokmuş gibi sunulmakta, böylece de insanın kendisi karşısında bir aşkmlığa sahipmiş gibi gösterilmektedir. Aslında işin daha tuhaf olan yanı, bir sivil toplum söylemine dayalı kültürel kimlik politikalarının ülkenin demokratikleştirilmesinin de yolunu açacağının sürekli olarak dillendirilmesidir. Oysa kimlik politikalarının demokratikleşme için yeterli olamayacağını, giderek gerici politikalar geliştirebileceğini, hatta çokkültürlülüğe dayalı bir toplumda farklı kültürel gruplardan bir ya da bir kaçının otoriter bir yapıya bürünebilme olasılığının çok yüksek olduğunu belirtmek gerekir. Aslında herkesin belirli bir kimliğini temel alacağı, bu kimliklerden her birinin de birer azınlık olacağı göz önüne alındığında hiçbir zaman bir çoğunluğun oluşturulamayacağı, dolayısıyla o kadar çok-kültürcülüğüne rağmen bir türlü demokratik olmayan/olamayan bir dünya kurgulanmaktadır. Zira herkes bir azınlık olacağına göre hiç kimse içinde bulunduğu toplumun işleyişi ile ilgili görüş oluşturma ve etkili olma hakkına sahip olamayacaktır. Böylesi bir düzende insanın bir temel hak mücadelesine girebilmesi ancak bir kimliğin fanatiği ol-

8 12 Demokrasi Teorileri ve Toplumsal Hareketler masıyla mümkün olabilecektir. Bu nedenle kimlik politikaları sadece bir muhalefet hareketine dönüştüklerinde eşitsizliklerin görülmesinde işe yarar sonuçlar doğurabilirler ancak, yoksa, iktidar olduklarında değil. Ne var ki kültürel politikalar ve kimlik inşası üzerinde geliştirilen bütün bu söylemler bir taraftan neo-liberal ekonomik politikaların ülkenin her tarafına tam olarak uygulanmasının yolunu açarken, bu politikalara nesnel çıkarları gereği en etkili muhalefet yapabilecek olan sınıf hareketinin de bittiği ilan ediliyor, hatta işçi sınıfı özelleştirmeyi savunacak derecede bir yanılsamaya uğratılıyor ve böylece uygulanan ekonomik politikalara karşılık ortada muhalefet de kalmıyor, elbette ki küreselleşmenin selameti açısından.. Bu süreçte yok çok kültürcülük, yok kimlik inşası derken, sınıf, ekonomi ve siyaset arasındaki ilişki de koparılıp, bir sınıf politikasından bahsetmek abesle iştigale denk düşer hale getiriliyor. İşte ancak böyle bir durumda insan dahil olmak üzere dünyanın her yanını bir pazar yerine çevirmek de olanaklı hale geliyor. Zira en genel anlamıyla emekçilerin ekonomik-toplumsal politikalar ve uygulamalar üzerinde etkili olma/ söz söyleme gücü ortadan kaldırılıyor. Sermaye, kendi krizini aşabilmek için tüm dünya emekçilerini ezerken, küreselleşmenin bir medeniyet ve demokratikleşme projesi olduğunu ileri sürmek de bu politikaların bir parçasını oluşturuyor. İleride görüleceği gibi burada tartışılan demokrasi yaklaşımları da aşağı yukarı aynı amaca hizmet etmektedir. Ne var ki, neo-liberal politikaların olumsuz sonuçları giderek daha fazla hissedilmeye başlandığında işçi ve emekçilerin önemli bir toplumsal muhalefet geliştirebilecekleri düşünülebilir. En azından bu yönde bir takım umutlar olduğunu söylemek mümkün. Elinizdeki çalışmanın böylesi bir muhalefetin gelişmesine ve bu umudun yeşermesine katkı sunması, yazarın bir başka mutluluk kaynağı olacaktır.

9 Önsöz I 13 Söylemeye bile gerek yok, çalışmanın tüm eksiklik ve kusurları bana aittir. Bir başarı varsa, bu, çalışmanın ortaya çıkmasında şu ya da bu şekilde katkısı olanlarla ilgilidir. Nitekim, tez çalışmam sırasında tartışmaları ve önerileriyle bana yön veren tez danışmanım Doç. Dr. Hayriye Erbaş'a ve jüri üyelikleri sırasındaki eleştiri ve önerileriyle eksiklerimi görmemi sağlayan Prof. Dr. Bahattin Akşit, Prof. Dr. İşaya Üşür, Prof. Dr. Aytül Kasapoğlu ve Prof. Dr. Gencay Şaylan'a teşekkür etmeden geçemem. Çalışmanın kitap haline getirilmesi sürecinde ise bana sürekli "ödevimi unutmamamı" öğütleyen Dipnot yayınlarından Emirali Türkmen'e ne kadar teşekkür etsem azdır. Ve elbette ki, bu çalışmanın yazım sürecinde karşılaştığım bütün sorun, sıkıntı ve strese katlanan, kendi işlerini ve sorunlarını bir tarafa bırakıp benimkilerle uğraşan, desteğini hiçbir zaman esirgemeyen eşim Canan'a şükranlarımı sunmak isterim. Bu kitap, yarı yarıya onun eseridir aslında. Batıkent/Ankara