Uygulamalı Davranış Analizi. Ed törler: Prof. Dr. D lek ERBAŞ Doç. Dr. Şer fe YÜCESOY-ÖZKAN

Transkript

1 Uygulamalı Davranış Analizi Ed törler: Prof. Dr. D lek ERBAŞ Doç. Dr. Şer fe YÜCESOY-ÖZKAN

2 Editörler: Prof. Dr. Dilek ERBAŞ - Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Aralık 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 BÖLÜM 1 BÖLÜM 2 BÖLÜM 3 BÖLÜM 4 BÖLÜM 5 BÖLÜM 6 BÖLÜM 7 BÖLÜM 8 BÖLÜM 9 BÖLÜM 10 BÖLÜM 11 BÖLÜM 12 BÖLÜM 13 BÖLÜMLER VE YAZARLARI Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi Doç. Dr. Orhan ÇAKIROĞLU (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Hedef Davranış Tanımlama ve Davranışsal Amaç Yazma Doç. Dr. Salih RAKAP (Ondokuz Mayıs Üniversitesi) Hedef Davranışları Kaydetme ve Güvenirlik Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi) Grafik Çizimi ve Görsel Analiz Yard. Doç. Dr. Derya GENÇ-TOSUN (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi) Tek Denekli Deneysel Araştırma Yöntemleri Doç. Dr. Salih RAKAP (Ondokuz Mayıs Üniversitesi) Problem Davranışların İşlevlerini Belirleme Prof. Dr. Dilek ERBAŞ (Marmara Üniversitesi) Uygun Davranışları Arttırma Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi) Arş. Gör. Feyat KAYA (Anadolu Üniversitesi) Arş. Gör. Emrah GÜLBOY (Anadolu Üniversitesi) Yeni Davranışlar Öğretme Yard. Doç. Dr. EMRE ÜNLÜ (Bülent Ecevit Üniversitesi) Öncüllere Dayalı Uygulamalar Arş. Gör. Dr. Şeyda DEMİR (Ankara Üniversitesi) Sonuçlara Dayalı Uygulamalar Doç. Dr. Elif SAZAK-PINAR (Abant İzzet Baysal Üniversitesi) Kendini Yönetme Yard. Doç. Dr. Mine SÖNMEZ-KARTAL (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi) Kalıcılık ve Genelleme Arş. Gör. Göksel CÜRE (Anadolu Üniversitesi) Uzm. Nursinem ŞİRİN Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi) Uygulamalı Davranış Analizinde Etik Dr. Onur ÖZDEMİR (Marmara Üniversitesi)

4 ÖN SÖZ Uzun süreden bu yana yayımlama hayali kurduğumuz, alt yapısı 10 yıldan daha uzun bir geçmişe dayanan ve yaklaşık iki yıllık aktif çalışmanın ürünü olan Uygulamalı Davranış Analizi kitabının yayımlanmış olmasından çok büyük mutluluk duyuyoruz. Bu kitabın, başta özel eğitim, psikoloji, rehberlik ve sosyal hizmetler olmak üzere, uygulamalı davranış analizinin kullanıldığı pek çok disiplinden okuyucuya hitap edeceğini ve günlük yaşam içinde karşılaşılan sorunların büyük bir bölümünün çözümünde işe yarayacağını düşünüyoruz. Ayrıca bu kitabın, uygulamalı davranış analizine ilişkin ülkemizde geleneksel bakıştan biraz farklılaşarak, hedef davranışların tanımlanması, davranışların işlevlerinin belirlenmesi ve öncüllere dayalı uygulamaları öne çıkarması gibi açılardan okuyuculara yeni bir bakış açısı kazandırmada da katkı sağlayacağını umuyoruz. Tamamı 13 bölümden oluşan bu kitabın birinci bölümünde uygulamalı davranış analizinin tanımı ve tarihsel gelişiminin yanı sıra uygulamalı davranış analizinde ele alınan önemli kavramlar açıklanmıştır. Kitabın ikinci, üçüncü ve dördüncü bölümlerinde uygulamalı davranış analizinin basamakları olan; hedef davranışı tanımlama ve davranışsal amaç yazma, hedef davranışları kaydetme ve kaydedilen verileri grafiğe dönüştürerek analiz etme konularına yer verilmiştir. Kitabın beşinci bölümünde, uygulamalı davranış analizi kapsamında kullanılan uygulamaların etkililiğini ve verimliliğini belirlemek üzere sıklıkla kullanılan tek denekli deneysel araştırma yöntemlerinden ve tek denekli deneysel araştırmalar için geliştirilmiş kalite göstergeleri ve standartlarından söz edilmiştir. Kitabın altıncı bölümünde problem davranışlar tanımlanmış, problem davranışları etkileyen uyaranlar ile problem davranışların işlevleri üzerinde durulmuş ve problem davranışların işlevlerini belirlemek üzere izlenecek basamaklar açıklanmıştır. Uygun davranışların arttırılmasının ele alındığı yedinci bölümde, pekiştirme, etkili pekiştireçlerin belirlenmesi, pekiştirme tarifeleri, sembol perkiştirme ve gruba dayalı pekiştirme konularında ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir. Sekizinci bölümde öğrencilerin repertuarında olmayan davranışların öğretiminde kullanılan uygulamaları açıklayan yeni davranışları öğretme, dokuzuncu bölümde problem davranışların önlenmesinde kullanılan öncüllere dayalı uygulamalar ve onuncu bölümde sonuçlara dayalı uygulamalar anlatılmıştır. Kitabın on birinci bölümünde kendini yönetme, on ikinci bölümünde kalıcılık ve genelleme, on üçüncü bölümünde ise uygulamalı davranış analizde etik konuları açıklanmıştır. Bu kitapta yer alan bilgilerin lisans düzeyinde okutulan uygulamalı davranış analizi dersinin içeriği ile örtüşecek biçimde olmasına dikkat edilmiştir. Bunun yanı sıra, alanda çalışan uzmanların, lisansüstü düzeyde öğrenim görmekte olan öğrencilerin ve alandaki genç araştırmacıların gereksinimlerini karşılamaya yö-

5 vi Uygulamalı Davranış Analizi nelik bilgiler de okuyucuya sunulmaya çalışılmıştır. Kitapta adı geçen ve her biri birbirinden değerli yazarlar da, meslek yaşamları boyunca, gerek okuttukları derslerde gerekse uygulama ortamlarında elde ettikleri deneyimleri kitaba yansıtmışlar ve kitapta konuların kapsamına uygun şekilde çok sayıda örneği okuyucularla paylaşmışlardır. Bu kitabın yayıma hazırlanma sürecinde katkı sağlayan ve teşekkürü hak eden çok sayıda kişi olmuştur. Öncelikle, kitapta adı geçen yazar arkadaşlarımıza titiz çalışmalarından ve önerilerimiz doğrultusunda itinayla ve sabırla eklemeler ve düzenlemeler yaparak kitabın sizlere ulaşması konusunda sağladıkları katkılarından dolayı şükranlarımızı sunuyoruz. Kitap yazılırken gösterdikleri anlayış ve özverinin dışında, her zaman en önemli desteğimiz olan eşlerimiz Lütfi Erbaş ve Ömer Faruk Özkan a; çocuklarımız Zeynep ve Elif Erbaş ile Duru ve İpek Özkan a binlerce kez teşekkür ediyoruz. Kitap tamamlandıktan sonra bazı bölümlerinin anlaşılırlığı konusunda görüşlerini paylaşarak bize destek olan Dr. Onur Özdemir, Arş. Gör. Feyat Kaya ve Arş. Gör. Emrah Gülboy ile öğrencilerimiz Dilara Ecem Altun ve Göksel Cüre ye teşekkürlerimizi sunuyoruz. Kitabın basımını üstlenerek alanda yaygınlaşmasını sağlayan ve gelecekte yeni yayınlara zemin hazırlayan PE- GEM Yayıncılık çalışanlarına da sonsuz teşekkürlerimizi sunarız. Editörler Prof. Dr. Dilek ERBAŞ & Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN

6 KISALTMA LİSTESİ ABD DAPT DDA DDAP DODAP DOPT GAG KHK MEB ODD ÖDS ÖDS Kaydı SAPT SOPT TDK UDA UDAP UG Amerika Birleşik Devletleri Değişken Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifesi Deneysel Davranış Analizi Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi Düşük Oranlı Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi Değişken Oranlı Pekiştirme Tarifesi Gözlemciler Arası Güvenirlik Kanun Hükmünde Kararname Milli Eğitim Bakanlığı Olumlu Davranışsal Destek Öncül-Davranış-Sonuç Öncül-Davranış-Sonuç Kaydı Sabit Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifesi Sabit Oranlı Pekiştirme Tarifesi Türk Dil Kurumu Uygulamalı Davranış Analizi Uyuşmayan Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi Uygulama Güvenirliği

7 İÇİNDEKİLER Ön Söz...v BÖLÜM 1 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ: TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ GİRİŞ... 3 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI... 4 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TARİHÇESİ lü Yıllar lı Yıllar li Yıllar lı Yıllar li Yıllar li Yıllar lı Yıllar li Yıllar ve Sonrası UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN ÖZELLİKLERİ Uygulamalı Olma Davranışsal Olma Analitik Olma Teknolojik Olma Kavramsal Olarak Sistematik Olma Etkili Olma Genellenebilir Olma UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN BASAMAKLARI UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE TEMEL KAVRAMLAR Davranış Çevre Uyaran ve Uyaran Kontrolü Koşullama... 22

8 x Uygulamalı Davranış Analizi Öncül-Davranış-Sonuç Olumlu Pekiştirme Olumsuz Pekiştirme Olumlu Ceza Olumsuz Ceza Sönme ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 2 HEDEF DAVRANIŞ TANIMLAMA VE DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA GİRİŞ DAVRANIŞ VE HEDEF DAVRANIŞ Artırılmak İstenen Davranışlar Azaltılmak İstenen Davranışlar Davranış Repertuvarında Olmayan Davranışlar HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME VE TANIMLAMA SÜRECİ Sosyal Olarak Önemli Davranışlar Hedef Davranışın Belirlenmesi İçin Değerlendirme Öğrenciyle ve İlişkili Diğer Bireylerle Görüşme Kontrol Listesi Uygulama Öğrenciyi Standart Testlerle Değerlendirme Öğrenciyi Gözleme Çevresel Değerlendirme Yapma DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA Davranışsal Amaç Bileşenleri Öğrenmenin Aşamaları ve Davranışsal Amaç Yazma ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR... 73

9 İçindekiler xi BÖLÜM 3 HEDEF DAVRANIŞLARI KAYDETME VE GÜVENİRLİK GİRİŞ DAVRANIŞ KAYIT TEKNİKLERİ Gözlemsel Kayıt Teknikleri Öğretimsel Kayıt Teknikleri Kalıcı Ürün Kaydı Tekniği GÜVENİRLİK Bağımlı Değişken Güvenirliği Bağımsız Değişken Güvenirliği ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 4 GRAFİK ÇİZİMİ VE GÖRSEL ANALİZ GİRİŞ GRAFİK TÜRLERİ Sütun/Bar Grafiği Yığışımlı Grafikler Çizgi Grafiği GRAFİĞİN ÖGELERİ Eksenler Orijin Veri Noktası Veri Yolu Katılımcı Adı Eksen Başlığı Evre Değişim Çizgisi Uygulama Değişim Çizgisi Evre Kodları Şekil Tanıtımı

10 xii Uygulamalı Davranış Analizi VERİLERİN GRAFİĞE DÖNÜŞTÜRÜLMESİ Olay Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi Süre Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi Zaman Aralığı Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi Kalıcı Ürün Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi VERİ ANALİZİ GÖRSEL ANALİZ Bir Evredeki Verilerin Analizi Ardışık Evrelerde Veri Analizi VERİYE DAYALI KARAR VERME KURALLARI Ölçütü Karşılama Sabit Gelişme Yavaş İlerleme Değişken İlerleme İlerleme Yok ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 5 TEK DENEKLİ DENEYEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ GİRİŞ TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ VE UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİNİN ÖZELLİKLERİ TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Bağımlı Değişken Bağımsız Değişken Başlama Düzeyi Evresi

11 İçindekiler xiii Uygulama Evresi Deneysel Kontrol İç Geçerlik Dış Geçerlik Sosyal Geçerlik Görsel Analiz TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA DESENLERİ AB Deseni Geri Çekme/Tersine Çevirme Desenleri Çoklu Başlama ve Çoklu Yoklama Desenleri Değişen Ölçütler Deseni Çoklu Uygulamalar Deseni Dönüşümlü Uygulamalar Deseni Uyarlamalı Dönüşümlü Uygulamalar Deseni Paralel Uygulamalar Deseni TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMALARIN UYGULANMA BASAMAKLARI Araştırma Sorusunun Sorulması Katılımcıların Seçilmesi Ölçme Araçlarının Belirlenmesi Uygulamanın Tanımlanması Araştırma Desenine Karar Verilmesi Başlama Düzeyi Evresinin Uygulanması Uygulamanın (Bağımsız Değişkenin) Sunulması Verilerin Analiz Edilmesi ve Sonuçların Yorumlanması TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMALAR İÇİN KALİTE GÖSTERGELERİ VE STANDARTLARI ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR

12 xiv Uygulamalı Davranış Analizi BÖLÜM 6 PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİNİ BELİRLEME GİRİŞ PROBLEM DAVRANIŞLAR PROBLEM DAVRANIŞLARI ETKİLEYEN UYARANLAR Davranışa Zemin Hazırlayan Uyaranlar Öncüller Sonuçlar PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİ Elde Etme Yoluyla Olumlu Pekiştirme İşlevi Kaçma Yoluyla Olumsuz Pekiştirme İşlevi PROBLEM DAVRANIŞLARI TANIMLAMA PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİNİ BELİRLEME Doğrudan Gözlem Teknikleri Hipotezleri Doğrulama İşlevsel Davranışsal Analiz İşleve Dayalı Uygulama Planlama ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 7 UYGUN DAVRANIŞLARI ARTTIRMA GİRİŞ PEKİŞTİRME Olumlu Pekiştirme Olumsuz Pekiştirme Otomatik Pekiştirme PEKİŞTİREÇ VE PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ Birincil Pekiştireçler İkincil Pekiştireçler

13 İçindekiler xv ETKİLİ PEKİŞTİREÇLERİN BELİRLENMESİ Uyaran Tercihi Değerlendirmesi Görüşme Gözlem Denemeye Dayalı Değerlendirme Pekiştireç Değerlendirmesi PEKİŞTİRMEDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR PEKİŞTİRME TARİFELERİ Sürekli Pekiştirme Tarifesi Aralıklı Pekiştirme Tarifesi Oranlı Pekiştirme Tarifesi Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifeleri Bileşik Pekiştirme Tarifeleri Eşzamanlı Pekiştirme Tarifesi Çoklu Pekiştirme Tarifesi Karma Pekiştirme Tarifesi Zincirleme Pekiştirme Tarifesi Ardışık Pekiştirme Tarifesi Bitişik Pekiştirme Tarifesi Alternatif Pekiştirme Tarifesi SEMBOL PEKİŞTİRME GRUBA DAYALI PEKİŞTİRME Bağımlı Gruba Dayalı Pekiştirme Bağımsız Gruba Dayalı Pekiştirme Birbirine Bağımlı Gruba Dayalı Pekiştirme ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR

14 xvi Uygulamalı Davranış Analizi BÖLÜM 8 YENİ DAVRANIŞLAR ÖĞRETME GİRİŞ UYARAN KONTROLÜ VE AYRIMLI PEKİŞTİRME İPUCU SÜRECİ İpucu Türleri İpuçlarının Silikleştirilmesi ŞEKİL VERME Davranışa Şekil Verme Uyarana Şekil Verme ZİNCİRLEME Zincir Davranışların Değerlendirilmesi Zincir Davranışların Öğretilmesi ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 9 ÖNCÜLLERE DAYALI UYGULAMALAR GİRİŞ ÖNCÜLLERE DAYALI İLK UYGULAMALAR Öncül Egzersizler/Fiziksel Etkinlikler Zenginleştirilmiş Çevre Sınırlandırılmış-Koruyucu Ekipman ve Diğer Tepki Önleyici Uygulamalar GÜDÜLENMEYE DAYALI UYGULAMALAR Koşula Dayalı Olmayan Pekiştirme Yapılma Olasılığı Yüksek İstekte Bulunma İşlevsel İletişim Öğretimi ÖNCÜLLERİN UYARILMASINI İÇEREN UYGULAMALAR TEPKİ İÇİN GEREKLİ ÇABANIN DEĞİŞTİRİLMESİ BECERİ ZENGİNLEŞTİRMESİ Sosyal Beceri Öğretimi Olumlu Davranış Desteği ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR

15 İçindekiler xvii BÖLÜM 10 SONUÇLARA DAYALI TEKNİKLER GİRİŞ PEKİŞTİRMEYE DAYALI TEKNİKLER Koşula Dayalı Olmayan Pekiştirme Ayrımlı Pekiştirme GERİ ÇEKMEYE DAYALI TEKNİKLER Sönme Tepkinin Bedeli CEZAYA DAYALI TEKNİKLER Mola Aşırı Düzeltme İtici Uyaran Sunma ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 11 KENDİNİ YÖNETME GİRİŞ KENDİNİ YÖNETME STRATEJİLERİ Kendine Amaç Belirleme Kendine Ön Uyaran Verme Kendine Yönerge Verme Kendini İzleme Kendini Değerlendirme Kendini Pekiştirme KENDİNİ YÖNETME STRATEJİLERİNİN YARARLARI ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR

16 xviii Uygulamalı Davranış Analizi BÖLÜM 12 KALICILIK VE GENELLEME GİRİŞ KALICILIK KALICILIĞI SAĞLAMA STRATEJİLERİ İşlevsel Davranış Öğretimi Aşırı Öğrenme Oturumları Dağınık Denemelerle Öğretim Doğal Davranış Öncesi Uyaranlar Doğal Pekiştireçler Pekiştirme Tarifeleri Edinilmiş Davranışlar Üzerine İnşa Etme ya da Harmanlama Davranışta Kalıcı Değişiklik Meydana Gelinceye Değin Öğretime Devam Etme Öğretim Programını Silikleştirme KALICILIĞI PLANLAMADA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR GENELLEME GENELLEMEYİ SAĞLAMA STRATEJİLERİ Öğret-Umut Et Ardıl Uyarlamalar Doğal Ortamlarda Öğretim Benzeşim Ortamlarında Öğretim Yeterli Sayıda ve Farklı Türde Örnekler Çoklu Örnekler Yaygın Örnekler Rahat ve Esnek Öğretim Genellemeyi Öğretme GENELLEMEYİ PLANLAMADA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR

17 İçindekiler xix BÖLÜM 13 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE ETİK GİRİŞ ETİK NEDİR? EĞİTİMDE ETİK İLKELER UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE ETİK İLKELER Davranış Analistleri İçin Mesleki ve Etik Uygunluk Kuralları Örnek Senaryolar ve Davranış Analisti Sertifikasyon Kurulu Kodları Uygulamalı Davranış Analizini Kullanan Uzmanların Genel Etik Sorumlulukları UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNE YÖNELİK ETİK ELEŞTİRİLER ETİK VE ETİK DIŞI DAVRANIŞLARIN KAYNAĞI KURUMLARDA ETİK DAVRANIŞLARIN KAZANDIRILMASI VE SÜRDÜRÜLMESİ ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR SÖZLÜK YAZARLARIN ÖZGEÇMİŞLERİ

18 1. BÖLÜM UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ: TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ ANAHTAR KAVRAMLAR Analitik olma Çevre Davranış Davranışçılık Davranışsal kuram Davranışsal olma Deneysel davranış analizi Edimsel davranış Edimsel koşullama Etkili olma Hedef davranış Kavramsal olarak sistematik olma Klasik koşullama Koşullama Olumlu ceza Olumlu pekiştirme Olumsuz ceza Olumsuz pekiştirme Öncül-davranış-sonuç Sonuç Sosyal geçerlik Sosyal olarak önemli davranış Sönme Teknolojik olma Tepkisel davranış Tepkisel koşullama Uyaran Uyaran kontrolü Uygulamalı davranış analizi Uygulamalı olma AMAÇLAR Bu bölümü okuduktan sonra; 1. Uygulamalı davranış analizini tanımlayabilecek, 2. Uygulamalı davranış analizinin tarihsel gelişimini açıklayabilecek, 3. Uygulamalı davranış analizinin temel özelliklerini betimleyebilecek, 4. Uygulamalı davranış analizinin basamaklarını sıralayabilecek, 5. Uygulamalı davranış analizindeki kavramları tanımlayabilecek bilgilere ve becerilere sahip olacaksınız.

19 2 Uygulamalı Davranış Analizi İÇİNDEKİLER GİRİŞ UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TARİHÇESİ 1900 lü yıllar lı Yıllar 1950 li Yıllar 1960 lı Yıllar 1970 li Yıllar 1980 li Yıllar 1990 lı Yıllar 2000 li Yıllar ve Sonrası UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN ÖZELLİKLERİ Uygulamalı Olma Davranışsal Olma Analitik Olma Teknolojik Olma Kavramsal Olarak Sistematik Olma Etkili Olma Genellenebilir Olma UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN BASAMAKLARI UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE TEMEL KAVRAMLAR Davranış Çevre Uyaran ve Uyaran Kontrolü Koşullama Öncül-Davranış-Sonuç Olumlu Pekiştirme Olumsuz Pekiştirme Olumlu Ceza Olumsuz Ceza Sönme ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR

20 Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 3 GİRİŞ İnsan davranışlarının açıklanmasına yönelik çalışmalar çok eskilere dayanmaktadır. Geçmişten bugüne davranışlarımızın nedenlerini açıklayabilmek için pek çok kuram ortaya atılmıştır. Çeşitli özellikleri açısından değerlendirildiğinde bu kuramların farklı özelliklere sahip oldukları görülmektedir. Alberto ve Troutman a (2009) göre bir davranışı açıklamak için kullanılan kuramların dört temel özelliğe sahip olması gerekmektedir. Bu özellikler; kapsayıcı olma (davranışı yeterli oranda açıklayabilme gücü), doğrulanabilir olma (varsayımların sınanabilir olma gücü), öngörülebilir olma (geleceğe yönelik öngörüde bulunabilme) ve gözleme dayalı olmadır. İnsan davranışlarının açıklanmasında biyofiziksel ve biyokimyasal, gelişimsel, bilişsel ve davranışsal kuram olmak üzere farklı kuramlar kullanılmıştır. Ancak bu kuramlar bahsedilen dört temel özellik açısından değerlendirildiğinde davranışı açıklamada yeterince kullanışlı değillerdir. Biyofiziksel ve biyokimyasal kuramlar kabul edilebilir düzeyde doğrulanabilir olma özelliğine sahip olmalarına rağmen kapsayıcı olma, öngörülebilir olma ve gözleme dayalı olma gibi özellikler açısından zayıftırlar. Gelişimsel kuramlar ise kapsayıcı olma özelliğine sahip olmalarına karşın doğrulanabilir olma ve gözleme dayalı olma açısından zayıftırlar. Aynı şekilde, bilişsel kuramlar da kapsayıcı olma dışındaki diğer özellikler açısından yeterince güçlü değildirler (Alberto ve Troutman, 2009). Sıralanan bu kuramların yanı sıra insan davranışlarını açıklamada kullanılabilecek bir diğer kuram ise davranışsal kuramdır. Davranışsal kuram (behavioral theory), insan davranışlarının öğrenilebilir olduğunu, diğer bir deyişle, öğrenmenin davranışın bir sonucu olarak meydana geldiğini öne süren öğrenme kuramıdır. Davranışsal kurama göre, davranışların öğrenilmesinde ve sürdürülmesinde pekiştirme, ceza ve sönme gibi birtakım ilkeler önemli rol almaktadır (Alberto ve Troutman, 2009). Davranışsal kuram tüm davranışların bir amacı olduğu ve olumlu sonuç doğuran davranışların ileride tekrar edilme olasılığının arttığı görüşünü öne sürmektedir (Cooper, Heron ve Heward, 2014). İnsan davranışlarını açıklayan diğer kuramlar da göz önüne alındığında, davranışsal kuram kapsayıcı olma, doğrulanabilir olma, öngörülebilir olma ve gözleme dayalı olma özelliklerinin tamamında diğer kuramlara göre önemli bir üstünlüğe sahiptir (Alberto ve Troutman, 2009). Kaynağa Git Öğrenme kuramları konusunda daha ayrıntılı bilgi edinmek için aşağıdaki kaynağa erişebilirsiniz. Senemoğlu, N. (2016). Gelişim, öğrenme ve Öğretim: Kuramdan Uygulamaya. Ankara: Yargı Yayınevi.

21 4 Uygulamalı Davranış Analizi Temeli davranışsal kurama dayanan ve davranışta gözlemlenebilir değişiklikler meydana gelmesini sağlayacak süreçlerin geliştirilmesine katkıda bulunan uygulamalı bilim dallarından birisi, uygulamalı davranış analizidir. Davranışların değiştirilmesi sürecinde klasik koşullama, edimsel koşullama ve sosyal öğrenme gibi bilimsel kuramlar doğrultusunda geliştirilmiş öğrenme ilkelerini kullanan uygulamalı davranış analizi; duyguları, düşünceleri ve diğer bilişsel özellikleri davranışsal kuram bağlamında değerlendirmektedir (Cooper vd., 2014). Kitabınızın bu bölümünün amacı, uygulamalı davranış analizinin ne olduğunun açıklanması, uygulamalı davranış analiziyle ilişkili kavramlar hakkında bilgi verilmesi ve uygulamalı davranış analizinin ortaya çıkış sürecini de içeren tarihsel gelişimin değerlendirilmesidir. Bu bölümde öncelikle uygulamalı davranış analizinin tanımı ve temel özellikleri üzerinde durulmaktadır. Sonrasında, uygulamalı davranış analizinin tarihsel gelişiminden ve bu tarihsel sürece katkı sağlayan bilim adamlarının çalışmalarından söz edilmekte, ayrıca, uygulamalı davranış analizinde davranışı açıklayan yaklaşımlar ışığında yaygın olarak kullanılan kavramlardan kısaca bahsedilmektedir. UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI Öğrenme ve davranış ilkelerinin bilimsel olarak çalışılmasına dayanan davranış analizi, davranışçılık, deneysel davranış analizi ve uygulamalı davranış analizi olmak üzere üç temel çalışma alanından oluşmaktadır. Davranışçılık (behaviorism) davranış biliminin felsefesi, deneysel davranış analizi (experimental analysis of behaviors [EBA]) temel araştırmaları içine alan çalışma alanı, uygulamalı davranış analizi (applied behavior analysis [ABA]) ise davranışları geliştirmek üzere gelişen teknolojinin ele alındığı çalışma alanıdır (Cooper vd., 2014). Buna göre, deneysel davranış analizi (DDA), davranış analizinin temel bilimini oluşturmakta ve uzun yıllardan beri devam eden araştırmalarla davranışın nasıl öğrenildiğine ve zamanla nasıl değiştiğine dair önemli bulgular ortaya koymaktadır. Uygulamalı davranış analizi (UDA) ise, davranışla ilişkili çevresel değişkenlerin tanımlanması ve bu bulguları kullanan davranış değişikliği tekniklerinin üretilmesi yoluyla sosyal olarak önemli davranışı değiştirmek için kullanılan sistematik bir çalışma alanıdır. UDA da kullanılan uygulamalar sistematik ve tutarlı bir şekilde tanımlanır. Böylece, davranış ilkelerine bağlı kalınarak kullanılan yöntemlerin ve tekniklerin davranış değişikliğinin temel nedeni olduğu ispatlanmaya çalışılır. Özetle, UDA nın bilimsel ilkeleri kullanılarak, yetersizliği olan bireylere hizmet sunmada bilimsel araştırmalarla etkililiği belirlenen uygulamalar tercih edilir.

22 Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 5 UDA, öğrenme ve davranış sorunları gibi sosyal olarak önemli konuları geliştirmeyi amaçlayan ve ev, okul ve işyeri gibi gerçek ortamlardaki davranış biliminin uygulanmasıyla ilgili bir disiplindir (Baer, Wolf ve Risley, 1968). UDA, davranışları incelemek ve değiştirmek için kullanılan bir süreçtir (Cooper vd., 2014). Ayrıca otizm ve diğer yetersizlikleri olan birçok birey için etkili olduğu kanıtlanmış önemli uygulamalardan da birisidir. UDA nın diğer bir tanımı ise, insan davranışlarında toplumsal olarak önemli gelişme sağlamak için çevresel değişikliklerin tasarımı, uygulanması ve değerlendirilmesi şeklinde yapılabilir (Behavior Analyst Certification Board [BACB], 2016). UDA, davranışlarda klinik anlamlılıkla sonuçlanır ve klinik anlamlılık sosyal açıdan önemli değişikliklere vurgu yapar (Wilkins ve Matson, 2009). Cooper ve diğerlerine (2014) göre ise UDA, davranış analizi ilkelerinin sosyal olarak önemli davranışları geliştirmek için sistematik olarak uygulandığı ve davranış değişikliğinden sorumlu değişkenleri belirlemek için çeşitli uygulamaların yapıldığı bir bilimdir. DİKKAT UDA da toplumsal açıdan önemli olan davranışların değiştirilmesi hedeflenir. UDA, uygun davranışları artırmak ve uygun olmayan davranışları azaltmak için geliştirilmiş, yoğun ve yapılandırılmış davranışsal bir öğretim programıdır. Öğretilecek davranışlar en basit ögelerine ayrılmıştır. Bu ögeler, bireye bir uyaranın ( Böyle yap. ya da Bana bak. vb.) sunulduğu tekrarlanan denemeler kullanılarak öğretilir (Mace, 1994; Rakap, 2017). Doğru tepkilerin ardından olumlu pekiştireç sunulurken, yanlış tepkiler görmezden gelinerek yok sayılır, yeniden doğru tepkiler istenir ve doğru tepkiler pekiştirilir. UDA da kullanılan uygulamaların yalnızca etkili olması değil aynı zamanda toplumsal açıdan önemli olan davranışlara da yol açması önemlidir. Ayrıca, davranış değiştirme programına katılan bireylerin gerçekleştirilen uygulamalardan hızlı ve etkisini uzun süre devam ettirecek kazanımlar elde etmeleri beklenir (Weber, Killu, Derby ve Barretto, 2005). UDA ya dayalı uygulamalar kapsamlı ve odaklanmış olarak iki gruba ayrılabilir. UDA ya dayalı kapsamlı uygulamalar (ABA-based comprehensive interventions), otizmli bireylerde uyarlanabilir beceriler ve sosyal işlevler de dâhil olmak üzere işlevselliği etkileyen belirli becerilerde gelişme sağlamayı amaçlayan uygulamalardır. Bu uygulamalar, ev ya da merkez ortamında uzun bir süre boyunca (örn., birkaç yıl) gerçekleştirilen uygulamalardır. Sıklıkla hedeflenen beceriler arasında dikkat, dil/iletişim, sosyalleşme ve akademik beceriler (okuma, matematik) bulunur. Bu programlar, bireylerin öğrenme fırsatlarını en üst düzeye çıkarmak için