KARADENİZ BÖLGESİ NDE TARIM SEKTÖRÜNE VERİLEN TEŞVİK BELGELİ YATIRIMLAR. Vedat CEYHAN* Mehmet BOZOĞLU Mehmet Yurdal ŞAHİN"

Transkript

1 KARADENİZ BÖLGESİ NDE TARIM SEKTÖRÜNE VERİLEN TEŞVİK BELGELİ YATIRIMLAR 1. GİRİŞ Vedat CEYHAN* Mehmet BOZOĞLU Mehmet Yurdal ŞAHİN" Yatırımların maliyetini düşüren veya kârlılığını artıran yatınm teşvik önlemlerinin en önemli amacı, işletmelerin sektörel ve bölgesel kalkınmaya etkin bir biçimde katılmasını ve özel sektörün yöre kalkınmasında etkin rol oynamasını sağlamaktır. Diğer sektörlerde olduğu gibi, tarım sektöründe de yatırımları artırabilmek için çeşitti teşvik araçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Tanm sektöründe yapılan yatırımlara devlet desteği, teşvik belgeleriyle sağlanmaktadır. Teşvik belgeleri yatırımcılara; gümrük vergisi ve fon muafiyeti, yatırım indirimi, yerli makine ve teçhizat atımlarında katma değer vergisi desteği, arsa sağlanması, vergi resim ve harç istisnası, ithalde katma değer vergisi ertelemesi, enerji ve kredi desteklerinden yararlanma imkânı sağlamaktadır (Anonymous 1998/a) Tarım sektörüne yapılan teşvik belgeli yatırımların sektörlere ve bölgelere göre analiz edilmesi; bu yatınmlann dağılımındaki dengesizliklenn ortaya konulması ve giderilmesi açısından önem taşımaktadır. Karadeniz Bölgesi, Türkiye toplam tarımsal üretim değerinin % 85'ini meydana getirmektedir (Anonymous 1997/a). önemli bir tanmsal potansiyele sahip olan Karadeniz Bölgesi'nde, özellikle hayvancılık ve su ürünleri alt sektörlerinin önemi büyüktür.. Tebliğde, öncelikle *" yıllarını kapsayan dönemde Türkiye de teşvik belgeli yatırımların sektörel dağılımı incelenmiş ve Bartın, Bayburt, Giresun, Gümüşhane, Kastamonu, Ordu, Rize, Samsun, Sinop, Trahzon ve Zonguldak illerini kapsayan (VII Tanm Bölgesi) Karadeniz Bölgesinin payı ortaya konulmuştur. Daha sonra incelenen dönemde, bölgede gerçekleştirilen teşvik belgeli yatınmlar mülkiyetine ve cinslerine göre belirlenmiştir. Bölge tarımına yapılan teşvik belgeli yatınmlann alt sektörlere ve illere göre gelişim seyri; belge sayısı, yatınm tutarı ve istihdam açısından analiz edilerek, yatırımların gerçekleşme durumları ortaya konulmuştur. 2. MATERYAL VE METOT 2.1. Materyal Çalışma materyalinin önemli bir kısmını, Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü kayıtlarından elde edilen veriler Araştırma Görevlisi, OMÜ Ziraat Fakültesi Tanm Ekonomisi Bölümü, Samsun. Ihm an, H u» Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü, Ankara. "**1097 Eylül ayına kadar verien teşvir belgeli yatırım ları kapsam aktadır. 164

2 oluşturmuştur. Ayrıca, Devlet İstatistik Enstitüsû nûn (DİE) verilerinden ve konuyla ilgili diğer araştırmalardan da yararlanılmıştır Metot Karadeniz Bölgesi tanırıma yapılan teşvik belgeli yatırımların mevcut durumu ve gelişim seyri; belge sayısı, yatınm tutan ve istihdam açısından ortaya konulmuştur. Yatınm tutarlarının reel olarak ifade edilmesinde, DİEnin 1963 yılı baz alınarak yayınlandığı Toptan Eşya Fiyattan Indeksi'nden (TEFİ) yararlanılmıştır (Anonymous 1996/b). TEFİ den yararlanılarak, teşvik belgeli yatırım tutarları 1997 yılı fiyatlan ile ifade edilmiştir. Yatınmlann cari ve reel olarak gelişimlerinin ortaya konulmasında; basit indeks ve zincirleme indeks kullanılmış, aynca yüzde değerlerden de yararlanılmıştır. İncelenen dönemde, teşvik belgeli yatınm tutarlannda yıllık artış oranının hesaplanmasında P=Po emformülü kullanılmıştır. Formülde P, 1997 yılındaki teşvik belgeli yatınm tııtannı; Po, baz alınan (1985) yılındaki teşvik belgeli yatınm tutarını; n, yıl sayısını; r, yıllık artış oranını; e ise, sabit bir sayıyı ( ) ifade etmektedir (Zarembka 1972). 3. TÜRKİYE'DE TEŞVİK BELGELİ YATIRIMLARIN SEKTÖREL DAĞILIMI VE KARADENİZ BÖLGESİNİN PAYI Türkiye de, döneminde reel olarak yaklaşık 30 katrilyon TL lik teşvik belgeli yatınm gerçekleştirilmiştir. Bu yatınmlardan en yüksek payı %63.8 ile imalat sektörü alırken, %27.8 ile ikinci sırayı hizmetler sektörü almıştır. Tanm sektörü, %1.2 gibi düşük bir payla en az teşvik belgeli yatırım yapılan sektör olmuştur (Şekil 1). Tanm sektörüne yapılan teşvik belgeli reel yatarım tutannda dönem içinde dalgalanma olmasına rağmen, sürekli artış görülmüştür. Aynı dönemde verilen teşvik belgesi sayısı açısından ise, tanm sektörü %7.6 lık payla üçüncü sırayı almıştır (Şekil 2). Madencilik Enerji Tarım % 2 % 5 %1 Hizmetler % 28 İmalat % 84 Şekil Döneminde Türkiye deki Teşvik Belgeli Toplam Reel (1963=100) Yatırımların Sektörel Dağılımı (%) 165

3 M adendik Ener* Tarım % 4 *> 0 Hizm etler % 26 İmalat % 59 Şekil 2 Belge Sayısına Göre Türkiye'deki Teşvik Belgeli Yatırımların Sektöre! Dağılımı (%) ( ) İncelenen dönemde, Türkiye de tanm sektörüne verilen toplam teşvik belgesinin %2 9 u, toplam reel yatırım tutarının ise %3 5'i Karadeniz Bölgesi tarımına verilmiştir. Yabnm teşvik belgelerinin bölgeler itibarıyla dağılımı incelendiğinde, 1997 yılı itibarıyla Karadeniz Bölgesinin ön sıralarda yer alamadığı anlaşılmaktadır. İncelenen dönemde, Karadeniz Bölgesine toplam 1483 adet teşvik belgesi verilmiştir. Tarım sektörü %5.6'lık payla, imalat ve hizmetler sektöründen sonra üçüncü sırayı almıştır (Şekil 3). Enehi Tanm Hizm etler % 27 İm alat %Ö1 Şekil 3. Karadeniz Bölgesine Yapılan Teşvik Belgeli Yatırımların Belge Sayısına Göre Sektöre! Dağılımı (%) ( ) Aynı dönemde, Karadeniz Bölgesine yapılan 806 trilyon TL lik teşvik belgeli toplam reel yatırımın %65.7'si imalat sektöründe, %1 6 sı ise tarım sektöründe gerçekleşmiştir (Şekil 4). 166

4 M ad e n c i* % 3 Eneıji Tarım %17 % 2 hizmetler % 12 İmalat % 66 Şekil 4. Karadeniz Bölgesinde Yapılan Teşvik Belgeli Toplam Reel (1963=100) Yatırımların Sektörel Dağılımı (%) ( ) Ele alınan dönemde, Türkiye deki teşvik belgeli reel yatırım tutarındaki yıllık artış oranı %22 iken, Karadeniz Bölgesindeki yıllık artış oranı %12 olarak gerçekleşmiştir. İncelenen dönemde, Karadeniz Bölgesinde yapılan teşvik belgeli yatırımlarla sağlanılan toplam istihdamın ancak %2.Ti tarım sektörü ile sağlanabilmiştir (Şekil 5). Madencilik Enerji Tarım % 4 %1 %2 hizmetler % 18 İmalat % 75 Şekil 5. Karadeniz Bölgesinde Teşvik Belgeli Yatırımlarla Sağlanan İstihdamda Sektörlerin Payı (%) ( ) İşsizlik oranının yüksek olduğu ülkelerde, yatınm yapılırken sermaye/istihdam oranının düşük olması istenmektedir. Bu oranın düşüklüğü, daha düşük bir sermaye ile daha fazla istihdam olanağının sağlandığını göstermektedir (Erkuş ve Rehber 1988). Ele alınan dönemde, Türkiye deki toplam teşvik belgeli reel yatırımlarda bu oran 10.7 milyar TL/kişidir (Çizelge 1). Sermaye/istihdam oranı sektörler itibarıyla incelendiğinde, bu oranın 65.8 milyar TL/kişi ile enerji sektöründe en yüksek, 6.4 milyar TL/kişi ile tarım sektöründe en düşük olduğu anlaşılmaktadır. Ülke geneline göre, Karadeniz Bölgesinde daha düşük bir sermaye ile daha fazla istihdam olanağı (sermaye/istihdam=8.4 milyar 167

5 TL/kişi) sağlanmıştır. Karadeniz Bölgesindeki sermaye/istihdam oranı sektörlere göre incelendiğinde; hizmetler sektörünün 5.6 milyar TU kişi ile birinci, tanm sektörü ise 6.4 milyar TU kişi ile üçüncü sırayı aldığı anlaşılmaktadır (Çizelge 1). Çizelge Döneminde Türkiye' de ve Karadeniz Bölgesinde Yapılan Teşvik Belgeli Reel Yatınmlarda (1963=100) Sermaye/İstihdam Oranının Sektörlere Göre Dağılımı (Milyar!rUKişi) Anonymous 1998/c). Tarım İmalat Hizmetler Madencilik Enerji Toplam Türkiye Karadeniz Bölgesi i MÜLKİYET VE CİNSLERİNE OÖRE KARADENİZ BÖLGESİNE VERİLEN YATIRIM TEŞVİK BELGELERİNİN DURUMU İncelenen dönemde, Karadeniz Bölgesine verilen toplam teşvik belge sayısının %91.6st, toplam reel yatırım tutarının ise %74.9'u özel sektöre verilmiştir. Teşvik belgeli yatırımlarla bölgede sağlanan istihdamın, %90.9 u özel sektör ve %9.1'i ise kamu sektörü tarafından gerçekleştirilmiştir (Şekil 6). Kamu sektört) özel sektör Belge sayısı Reel yatınm tutan İstihdam Şekil 6. Karadeniz Bölgesindeki Yatırımlara Verilen Toplam Teşvik Belgelerinin Mülkiyetlerine Göre Dağılımı ( ) İncelenen dönemde, bölgeye verilen teşvik belgeli toplam reel yatınm tutannın %B8.7 si komple yeni yatırımların yapılması amacıyla verilmişken, %4.8 i modernizasyon ve yenileme yatırımlannın yapılması, 168

6 %6.5 i ise diğer yatnmlann (tevsi, dartx)ğaz giderme, finansal kiralama, entegrasyon, yenileme) yapılması amacıyla verilmiştir (Şekil 7). Modernizasyon %5 DiQer %6 Komple yeni yatırım %89 Şekil 7. Karadeniz Bölgesinde Teşvik Belgeli Toplam Reel Yatırımlann Cinslerine Göre Dağılımı (%) Toplam istihdamın, %80 i komple yeni yatırımlarla gerçekleştirilmiştir. 5. KARADENİZ BÖLGESİNDE TARIM SEKTÖRÜNE VERİLEN TEŞVİK BELGELİ TOPLAM YATIRIM TUTARLARININ GELİŞİMİ ( ) İncelenen dönemde, Karadeniz Bölgesi tanmına reel olarak yaklaşık toplam 13 trilyon TL lik teşvik belgeli yatınm yapılmıştır. Reel teşvik belgeli yatınmlarda, 1985 yılından 1997 yılına kadar yaklaşık 4 katlık bir artış olmuştur. İncelenen dönemde, tanm sektörüne yapılan teşvik belgeli reel yatınmlarda en büyük artış 17 kat ile 1994 yılında gerçekleşmiştir (Çizelge 2). Çizelge 2. Karadeniz Bölgesinde Tanm Sektörüne Yapılan Teşvik Belgeli Toplam Yatınm Tutarlannın Gelişimi (Anonymous 1998fc). T A R IM Beloe sayısı Toplam yatınm (cari) Toplam yatınm (reel) Adet (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (3) B2B D B B (1) Değer (Milyar TL) (2) Basit indeks (3) Zincirleme indeks 169

7 Bölgede tanm sektörüne verilen teşvik belgeli reel yatırımlarda; 1986, 1988, 1990, 1991, 1992, 1995 ve 1996 yıllarında bir önceki yıla göre azalış; diğer yıllarda ise bir önceki yıla göre bir artış söz konusudur. 6. KARADENİZ BÖLGESİ TARIMINA VERİLEN TEŞVİK BELGELİ YATIRIMLARIN ALT SEKTÖRLERE VE İLLERE GÖRE DAĞILIMI İncelenen dönemde, Karadeniz Bölgesi tanmına toplam 83 adet yatırım teşvik belgesi verilmiş olup, bunun %62.7 si hayvancılık, %36.1 i su ürünleri ve %1.2*si de bitkisel üretime verilmiştir. Hayvancılığa ve bitkisel üretime 1986 ve 1992 yılında hiç yatırım teşvik belgesi verilmezken, sadece su ürünleri alt sektörüne teşvik belgeli yatırım yapılmıştır. İncelenen dönemde, Karadeniz Bölgesi tarımına reel olarak yapılan toplam 13 trilyon TL lik teşvik belgeli yatırımın %55.4 ü hayvancılığa ve %44.6'sı ise su ürünleri alt sektörüne aittir. Aynı dönemde, Karadeniz Bölgesi tanm sektöründe teşvik belgeli yatınmlarla sağlanan 2047 kişilik istihdamın %60.9 u hayvancılık, %38.7 si su ürünleri alt sektöründe gerçekleştirilmiştir (Ek-1). Söz konusu dönemde, Karadeniz Bölgesi tarımına verilen toplam 83 adet teşvik belgesinden en yüksek payı %20.5 ile Sinop alırken, Samsun %15.7 ile ikinci sırada ve Kastamonu %14.5 ile üçüncü sırada yer almıştır. En son sırayı ise %2.4'lük payla Ordu ili almıştır. Toplam reel yatınmlar açısından konu incelendiğinde teşvik belgeli yatırımların %28.5 i Sinop, %18.3'ü Zonguldak iline yapılmıştır. İncelenen iller arasında, %1.8 pay ile en son sırayı Giresun ili almıştır. Toplam istihdamda ise %22.6 ile Samsun birinci sırada, %3.5 ile Rize sonuncu sırada yer almıştır (Çizelge 3). Çizelge 3. Karadeniz Bölgesinde tanm Sektörüne Verilen Teşvik Toplam yatırım (mityar TL) Belge sayısı Can Reel İsti hdam İller Adet % Değer % Değer % Kişi % Bartın Bayburt Giresun Gümüşhane Kastamonu Ordu Rize Samsun Sinop Trabzon Zonguldak Toplam

8 7. KARADENİZ BÖLGESİ TARIMINA YAPILAN TEŞVİK BELGELİ YATIRIMLARIN GERÇEKLEŞME DURUMLARI incelenen dönemde, bölge tanmına verilen toplam 83 adet teşvik belgesinden 20'sinin yatın mı tamamlanmış, 57 sinin yatırımı devam etmekte, 6'sı ise iptal edilmiştir. Reel yatmm tutan açısından bölge tanmına yapılan teşvik belgeli yatmmların gerçekleşme durumu incelendiğinde; toplam reel yatınmlann %15.9'unun tamamlanmış, %81.3 ünün devam etmekte ve %2.8 inin ise iptal edilmiş olduğu görülmektedir (Ek-2) döneminde, teşvik belgeli yatırımlarla bölgede 2047 kişiye istihdam olanağı sağlanması düşünülmüşken, hedeflenen istihdamın günümüzde ancak %17.5'i gerçekleştirilebilmiştir. Toplam istihdamın %78.6 sını sağlayacak olan yatırımlar ise, halen devam etmektedir. Teşvik belgeli yatınmlann gerçekleşme durumu iller itibarıyla incelendiğinde; Zonguldak, Ordu ve Bartın illerinde incelenen dönemde teşvik belgeli hiç bir yatınmın tamamlanmadığı, en yüksek gerçekleşme oranının Samsun ilinde olduğu anlaşılmaktadır. Bu ilde, 13 adet teşvik belgesi ile verilen 2 trilyon TL lik reel toplam yatırımın, %59.8 i tamamlanmış ve hedeflenen istihdamın da %31.2si (144 kişi) gerçekleştirilmiştir (Ek-2). 8. SONUÇ VE ÖNERİLER 1995 yılında Türkiye nin reel fiyatlarla GSMH'nın %14.4 ünün tarım sektöründen sağlanmasına rağmen, Türkiye de (Anonymous 1997/b), dönemindeki toplam teşvik belgeli reel yatırım tutannın %1.2 sinin tarım sektörüne yapılması; yatınmlann teşviki açısından sektörler arasında önemli bir dengesizliğin olduğunu ortaya koymaktadır. Bu açıdan, ülke ekonomisine daha fazla katkı sağlayacak öncelikli tanmsal faaliyetlerin belirlenerek, tarım sektörüne verilen yatırım teşviklerinin oransal olarak artınlması gerekmektedir. Kırsal kesimde yaşayan nüfusun %16 smın bulunduğu, tarımsal üretim değerinin %8.5 inin sağlandığı Karadeniz Bölgesinde; aynı dönem içindeki toplam teşvikli tarımsal yatınmlann ancak %3.5'unun tanm sektörüne yapılmış olması, sektör içindeki bölgeler arasında var olan dengesizliği ortaya koymaktadır. Bu açıdan, bölgelerin ülke ekonomisine katkıları da dikkate alınarak teşviklerin dağıtılması önem taşımaktadır. Karadeniz Bölgesine yapılan toplam teşvik belgeli reel yatınmlann, sadece %1.63'ünün tarım sektörüne verilmesi, teşvikli yatırımlar açısından bölge içinde sektörler arasında da önemli farklar olduğunu ortaya koymaktadır. Karadeniz Bölgesinin tarımsal potansiyeli göz önünde bulundurulursa, tarım sektörüne yapılacak yatınmlara verilecek teşviklerin artırılması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Karadeniz Bölgesi tanm sektöründe ek istihdam sağlamak amacıyla yapılan yatırımların, ülke genelindeki diğer sektörlere göre 171

9 daha düşük sermaye gerektirmesi, bu bölgenin tanmsal yatınmlar açısından cazip olduğunu ve bu amaçla gerekli teşviklerin artırılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Daha çok yeni yatınmlar şeklinde gerçekleşen yatınmlara ek olarak, modernizasyon ve yenileme ile diğer amaçlar için verilen yatırım teşviklerinin de arbnlması gerekmektedir. Ele alınan dönemde bitkisel üretimle ilgili olarak Karadeniz Bölgesinde sadece bir yatmmın teşvik almış olması, bu alt sektörün yeterince teşvik edilmediğini göstermektedir. Oysa fındık, çay ve tütün bitkisinin yoğun olarak yetiştirildiği bu bölgede, alternatif bitkilerin yetiştirilmesini sağlayacak yatmm teşviklerinin verilmesi bölgede yaşanan sorunlara da çözüm olabilecektir.. Yatırımın teşviklerinden en fazla yararlanan iller; Sinop ve Zonguldak, en az yararlanan il ise Giresun dur. Teşvikli yatınmlaria en fazla istihdamın sağlandığı il, Samsun; en az istihdamın sağlandığı il ise, Rize olmuştur. Tanmsal projelerin hazırlanması konusunda ve teşvik belgeli yatinmlann nasıl gerçekleştirildiği hususunda çiftçilerin bilgilendirilmesi, bölge tanmına yapılacak teşvik belgeli yatınmlan artırabilecektir. İncelenen dönemde teşvik belgeli yatırımlarda, gerçekleşme oranı %15.9 gibi çok düşük düzeylerdedir. Teşvik belgeli yatinmlarda gerçekleşme oranının artırılması için; yatınmlan engelleyen alt yapı yetersizliği, girdi fiyatları hususunda bölgenin elverişsiz durumda bulunması ve yardımcı endüstrilerin yokluğu gibi olumsuzluklann giderilmesi yönünde çalışmalar yapılmalıdır. Yatınm teşviklerinin zamanında ve yeterli miktarda verilmesi, yatinmlann gerçekleşme durumlannın titizlikle takip edilmesi bu yatinmlann etkinliğini artırabilecektir. 9. KAYNAKLAR Anonymous,1997/a. Tanmsal Yapı (Üretim,Fiyat Değer) DİE, Yayın No:2031, Ankara. Anonymous, 1997/b. Türkiye istatistik Yıllığı DİE, Yayın No: 1985, Ankara. Anonymous, 1998/a. T C Resmi Gazete. 6 Mayıs Sayı:23334, Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müd., Ankara. Anonymous, 1998/b. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Bilgi işlem Kayıtlan, Ankara. Anonymous, 1998/c. Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü Kayıtlan, Ankara. Erkuş, A., Rehber, E Proje Hazırlama Tekniği. AÜZF Yayınları:!085, Ders Kitabı:312, Ankara. Zarembka, P Tovvard a Theory of Economic Development. Holden-Day, İne., San Francisco, USA. 172

10 E k -1. K a r a d e n iz B ö lg e s in d e T a n m S e k tö rü n d e A lt G ru p la ra G ö re V e rile n T e ş v ik B e lg e le rin in D a flılım ı (A n o n y m o u s /c ) Toplam Hayvancılık Su ürünleri Btkisel üretim Yatırım (Milyar TL) Yatırım (Milyar TU Yatırım (Miyar TU Yatırım (Miyar TL) Y ılır Adet Cari Reel IstMam Adet Cari Reel İstihdam Adet Cari Reel İstihdam Adet Cari Reel İstihdam V d _ Toplam E k -2. K a r a d e n iz B ö lg e s i T a rım ın a Y a p ıla n T e ş v ik B e lg e li Y a tırım la rın İller İtib arıyla G e r ç e k le ş m e D u ru m la rı (A n o n y m o u s /c ) Acık Kapalı İptal Belge sayısı Toplam yatırım İstihdam Belge sayısı Toplam yatırım istihdam Belge sayısı Toplam yatırım İstihdam İller (milyar TL) (milyar TL) (milyar TL) Adet % DeÛer % Kişi % Adet % DeÛer % Kişi % Adet % DeÛer % Kişi % Bartın Bayburt Giresun Gümüşhane Kastamonu Ordu Rize Samsun Sinop Trabzon Zonouldak Toplam