DOĞU ANADOLU BÖLGESİ TARIM SEKTÖRÜNE VERİLEN TEŞVİK BELGELİ YATIRIM LARIN GENEL BİR DEĞERLENDİRMESİ

Transkript

1 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, 4-6 Eylül 1996 Cilt: 2 Sayfa: 213 DOĞU ANADOLU BÖLGESİ TARIM SEKTÖRÜNE VERİLEN TEŞVİK BELGELİ YATIRIM LARIN GENEL BİR DEĞERLENDİRMESİ Yrd.Doc.Dr.İbrahim YILDIRIM1 Arş. Gör. BAL 1 1.GİRİŞ Doğu Anadolu Bölgesi ekonomik yapı itibariyle tarıma ve özellikle de hayvancılığa dayalı bir nitelik taşımaktadır (Erkuş 1990; Yıldırım 1990; Yıldırım 1994). Bölgedeki toplam GSYH (Gayrisafi Yurt İçi Hasıla) nın % 32,58 ini tarım oluşturmaktadır(anonymous 1993).Tarımda büyük entegre yatırımlara kamu desteği Teşvik Belgeleriyle sağlanmaktadır. Bu belgeler yatırımcıya ayrıcalıklı kredi, vergi muafiyetleri ve yatırım mallarının gümrüksüz ithalat hakkını sağlamaktadır( Yurdakul 1995).Türkiye de hazırlanan kalkınma planlarında başta Doğu ve Güneydoğu Anadolu olmak üzere Kalkınmada Öncelikli Yörelerin ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmasını sağlamak ve diğer bölgelerle olan gelişmişlik farkını zaman içinde azaltmak temel hedef olarak belirlenmiştir.bölgede bu amaçla özel kesimin yöre kalkınmasında daha etkin rol oynamasını sağlamak üzere teşvik uygulamaları devam etmektedir.yatırımların maliyetini düşüren veya karlılığını arttıran yatırım teşvik tedbirlerinin başlıca amacı işletmelerin sektörel ve/veya bölgesel kalkınmaya etkin bir biçimde katılmasını sağlamaktır(anonymous 1989). Bu bildiride V Tarım Bölgesinden (Kuzeydoğu Tarım Bölgesi): Erzincan, Kars, Ardahan ve Ağrı; VI. Tarım Bölgesinden (Güneydoğu Tarım Bölgesi) Bingöl,Muş,Bitlis,Van ve Hakkari ;VIII.Tarım Bölgesinden (Ortadoğu Tarım Bölgesi): Malatya, Elazığ ve Tunceli olmak üzere 13 il ele alınmıştır.bildiride bölge tarımına verilen Teşvik Belgeli Yatırımların son on yıllık gelişim seyri( dönemi) incelenmiştir. D İE Toptan Eşya Fiyat Endeksi (TEFE) 1987= 100 baz alınarak cari değerler reel değerlere deflate edilmiştir. Bu şekilde bulunan reel değerler üzerinde bölge tarımına verilen teşvik belgeli toplam yatırım tutarlarının trend ve konjonktür denklemleri bulunmuş ve grafikleri çizilmiştir.bildiride bölgeye verilen Teşvik Belgeli Yatırımlar mahiyetlerine,mülkiyetlerine ve sektörel dağılımlarına göre incelenmiştir Bölge tarımına verilen teşvik belgeli yatırımlar alt sektörlere göre ele alınmıştır.bölge kapsamına giren illerin tarım sektörüne verilen 1Yüzüncü Y ıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonom isi Bölüm ü, V A N.

2 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, T)[)6 - Adana ('Hv. 2 Sayf teşvik belge adedi, toplam yatırım tutarı ve istihdam açısından göreli durumları ortaya konulmuştur.çalışmada ayrıca, teşvik belgeli yatırımlarımla ilgili başlıca sorunlar üzerinde durulmuş ve bazı çözüm önerileri geliştirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın esas materyalini Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğünden sağlanan veriler oluşturmuştur. Ancak, daha önce yapılmış olan kimi çalışmalardan ve uzman kişilerin görüşlerinden yararlanılmıştır. 2. DOĞU ANADOLU BÖLGESİNE VERİLEN TEŞVİK BELG ELİ Y A T IR IM L A R IN M Ü LK İY ET, M A H İY E T VE SEKTÖ REL D A Ğ IL IM I İncelenen dönemde Doğu Anadolu Bölgesine verilen toplam teşvik belge adedinin %94,30 u, toplam yatırım tutarının ise %96,56 sı özel sektöre açılmıştır Teşvik Belgeli Yatırımlarla bölgede sağlanan toplam istihdamın %94,16 sı özel sektör tarafından gerçekleştirilmiştir(şekil I). %100 %80 %60 %40 %20 %0 Belge Toplam İstihdam Adedi Yatırım! BÛzel EHKamu L _. - --,., _..... Şekil I :Doğu Anadolu Bölgesine Verilen Teşvik Belgeli Toplanı Yatırımların Mülkiyet Durumuna (löre Yü/desel Dağılımları ( Dönemi) Bölgeye incelenen dönemde verilen toplam teşvik belge adedinin %90.54 ü,toplam yatırım tuturının %95.70 i Komple yeni yatırımlar ile sağlanmıştır.bu yatırımlarla sağlanan toplam istihdamın % 9 l.l5 i Komple yeni yatırımlarla gerçekleştirilmiştir.toplam teşvik belgeli yatırım tutarının sadece %4.30 u diğer yatırımlardan (Tevsi, Tamamlama, Yenileme, Arastırıma-Geliştirme, Modernizasyon,Darboğaz Giderme, Finansal kira. Entegrasyon, Kalite Düzeltme, Nakil, Restorasyon,Mamül Çeşitlendirme) oluşmaktadır (Şekil 2) Dönemi içerisinde Doğu Anadolu Bölgesinde tarım sektörüne verilen toplam teşvik belge adedi Türkiye tarımına verilen belge adedi içindeki payı % 2,29 ve toplam yatırım tutarı içindeki payı ise sadece % 0,16

3 Türkiye 2. Torun Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana Cilt: 2 Sayfa: 1 15 gibi son derece düşük düzeyde bulunmaktadır Doğu Anadolu bölgesinde teşvik belgeli yatırımlarla sağlanan istihdamın Türkiye içindeki payı ise % 0,56 düzeyinde kalmaktadır İstihdam Toplam Yatırım Belge Adedi /«D "/<20 % U / 0 %BO %100 Kumple Ciğer ŞF.kll.2:Doğu Anadolu Bölgesine Verilen Teşvik Belgeli Toplanı Yatırımların Mahiyetlerine Göre Yüzdesel L)ağılıınları( Dönemi) incelenen dönemde Doğu Anadolu Bölgesine verilen toplam teşvik belge adedinin % 34,98 i tarım sektörüne ait iken, toplam yatırım tutarının ise sadece % 3,84 ü tarım sektörüne açılmıştır. Toplam yatırım tutarının % 84,17 si imalat sektörüne verilmiştir. Teşvik belgeli yatırımlarla sağlanan istihdamın % 13,86 sı tarım sektörüne ait bulunmaktadır (Şekil 3). İMALAT HİZMET «TARIM ŞEKİL3:Dogıı Anadolu Bölgesinde Teşvik Belgeli Yalınmlmta Tarımın Aldığı Pay( Dönemi) 3. BÖLGE TA R IM IN A VERİLEN TEŞVİK BELGELİ TOPLAM YATIRIM TUTARLARININ GELİŞME SEYRİ İncelenen dönem içerisnde ( dönemi) Doğu Anadolu Bölgesi tarım sektörüne reel olarak (1987 fiyatlarıyla) toplam yatırım teşvik tutarı

4 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, EylUİ Adana ('Ut; 2 Savfo M ilyon T L dır 1985 yılı baz alındığında bölge tarımına verilen reel toplam teşvik belgeli yatırımların 1987 yılında 19 kat ve 1990 yılında ise yaklaşık 51 kat ( 181,5 Milyar TL) arttığı görülmektedir. Ancak, 1990 yılından itibaren önemli azalmalar sözkonusudur 1994 yılında bölge tarımına hiç teşvik belgeli yatırım verilmemiştir. Sabit zincirleme endeks incelendiğinde en büyük artış yaklaşık 31 kat ile 1992 ile 1993 yılı arasında gerçekleşmiştir Bunu sırasıyle 14,39 kat ile dönemi izlem iştir Öte yandan, en büyük düşüş ise dönemi ile dönemi içerisinde gerçekleşmiştir 1988 yılı teşvik belgeli yatırım tutan 1987 nın yaklaşık sadece % 9 dur (Çizelge I, Şekil 4). Ç izelge. 1 D oğu A nadolu Bölgesine T a rim K onusunda V e rile n T eşvik Y atırım ların Gelişme Seyri Y IL L A R T O P L A M Y A T IR IM END EKS 1987=100 EN D E K S C A K l D bg KfchL D tg C A Rİ BASTI C AKl Z İN C İR. SABİ I HASI I S A H II ZİN CİR. (M ilyon T L ) m ! Belgeli K A Y N A K : Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü Kayıtları I C o * I I Ra ü I Diğerler ' Re I Bas it Endeks Şekil 4: Doğu Anadolu Bölgesi Tanın Sektörüne Verilen Teşvik Belgeli Reel Yatınnlar Ve Reel Basit Endeks ( 1985= 100)

5 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana C ilf 2 Sayfa BÖLGE TA RIM INA VERİLEN TEŞVİK BELGELİ YATIRIMLARIN ALT SEKTÖRLERE GÖRE D A Ğ ILIM I İncelenen Dönemde ( dönemi), Doğu Anadolu Bölgesi Tarımına verilen toplam 550 adet yatırım teşvik belgesinin %93,09 unu hayvancılık alırken,geriye kalan % 6,91 lik oran sırasıyla, ormancılık (% 4,35),su ürünleri (% 1,82) ve bitkisel üretim ( % 0,55) sektörleri arasında paylaşılmıştır(çizelge 3) yılları arasında verilen tüm yatırım teşvik belgeleri hayvancılığa verilirken, en fazla yatırım teşvik belgesinin verildiği 1990 yılında ( 437 adet) hayvancılığın payı % 93,82 olmuştur (Çizelge 3, Şekil 5). Çizelge.3 Doğu Anadolu Bölgesine Tarim Konusunda Alt Sektörlere Göre Verilen Yatırım Teşvik Belgelerinin Yüzdesel Dağilimlari ( Dönemi) (%) YIL TOPLAM ADET HAYVANCILIK SU ÜRÜNLERİ ORMANCILIK HİTKİSEL ÜRETİM m ] , KAYNAK: Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü Kayıtları. ŞEKİL 5:l)oğu Anadolu Bölg esinde Tarım sektörüne Verilen Yatının Teşvik Belgelerinin.Alt

6 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi KongEylül Adana ('Ut: 2 Say2IH Sektörlere (îöre o Dağılımı ( Dönemi). Doğu Anadolu Bölgesi Tarımına verilen teşvik belgeli toplam yatırımların alt sektörler itibariyle yüzdesel dağılımları Çizelge 4 te verilmiştir döneminde verilen toplam Milyon TL toplam yatırımın, %93.79 nu hayvancılık sektörü almıştır geriye kalan %6.21 lik oran sırasıyla; Ormancılık (% 2,90) Su Ürünleri ( % 2,40) ve Bitkisel Üretim (% 0,91) alt sektörleri arasında paylaşılmıştır yılları arasında bölge tarımına verilen toplam teşvik belgeli yatırımların tümü hayvancılık alt sektörüne ait bulunmaktadır. Yatırım tutarının en yüksek yılı olan 1990 yılında ( Milyon TL) hayvancılığın payı % 93,41 düzeyinde bulunmaktadır yılında bölge tarımına verilen tüm teşvik belgeli yatırımlar su ürünleri konusundadır ( Çizelge 4, Şekil 6). Çizelge 4 : Doğu Anadolu Bölgesi Tarımına Verilen Teşvik Belgeli Toplam Yatırımların Alt Sektörlere Göre Yüzdesel Dağılımdan ( Dönemi) (%) Y IL TOP.YAT1RIM (Milyon T L) H A Y V A N C ILIK SU ÜRÜNLERİ O R M A N C ILIK BİTKİSEL ÜRETİM _ KAYNAK: Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü Kayıtları.

7 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi. Eylül - Adana ( 'ih:2 Sayfa.2 19 Hayvancik V.93,79 ŞLKİL6:l)oğu Anadolu Bölgesi Tarımımı Verilen Toplam Teşvik Belgeli Toplam Y alırım Tutarlarının Alt Sektörlere (töre Dağılımları ('*«) (19X5-05 Dönemi) İncelenen Dönemde Bölgede teşvik belgeli yatırımlarla sağlanan toplam 9221 kişilik istihdamın %95.39 u hayvancılık sektöründe gerçekleşmiştir!çizelge 5, Şekil 7) Çizelge 5: Yillara Göre Doğu Anadolu Bölgesi Tarımına Verilen Teşvik Belgeli Toplam İstihdamın Sektörler İtibariyle Yüzdesel Dağılımları Y IL T O P İ S T İ H D A M H A Y V A N C I L I K s r Ö R Ü N I.K R İ O R M A N C I L I K B İ T K İ S E L Ü R E T İM % o o ı( İt 1 W ] 9X m ı X X8 1 IX 7 4.5X i X ? X5-9? KAYNAK: Ha*ha kanlık Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve I Vgulama <îencl Müdürlüğü Kayılları.

8 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi. 4-6 Eylül Hayvancılk % 9 5, 3 9 % 0,85 O rm a n cik % ŞLK İL7:IV>ğu Anadolu Bölgesi Tanmınmdn Teşvik Belgeli Yatırım larla Sağlanan İstihdamın Alt Sektörlere Göre Dağılımı ( Dönemi). 5.B Ö LG E T A R IM IN A V E R İL E N T E Ş V İK BELGELİ Y A T IR IM L A R D A N İL L E R İN A L D IK L A R I G Ö R E L İ PA Y LA R incelenen dönemde ( dönemi) bölge tarımına verilen toplam 550 adet yatırım teşvik belgesinden en yüksek payı Bitlis ili almıştır.bunu sırasıyle, % 20,36 ile Kars ve 15,82 ile Van İli izlemiştir Toplam yatırım tutarı açısından bölgede en fazla göreli paya sahip olan il % 23,49 ile Van ili olm uştur Bunu sırasıyle, % I 8,19 ile Kars ve % 11,45 B itlis ili izlemiştir Toplam yatırım tutarı açısında en az paya sahip olan il % 0,53 ile Tunceli ve % 0,62 ile Hakkari ili bulunmaktadır.toplam istihdamda ise en yüksek pay % 20, 08 ile Kars ve % 18,14 ile B itlis iline ait bulunmaktadır(çi/.elge B.Ş ckıl 8) Çizelge 6 : Doğu Anadolu Bölgesine Tarmı Konusunda Verilen Teşvik Belgeli Yatırım larda İllerin tiörcli Payları B K IliK S A Y IS I T O P L A M Y A T IR IM İS T İH D A M % % 0 A t'ir İ X B İN G Ö L B İT L İS IX.14 E L A Z IĞ 7.X2 4 X E R Z İN C A N I X E R /L R Ü M H A K K A R İ K A R S M A L A T Y A MO Ş T l'n C E L J V A N 15.« A R D A H A N T O P L A M Bölge ( \del 550 (M ilyon T L ) K (K işi) K A Y N A K : Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve l lygulama Genel Müdürlüğü K ayıtları

9 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana (İh: 2 Sayfa:221 Şekil 8: Doğu Anadolu Bölgesi Tanınma Verilen Teşvik Belgeli Toplanı Yatırım larından İlerin Aldığı Pay ( Dönemi) 6. BÖLGE TA R IM IN A VERİLEN TEŞVİK BELGELİ TOPLAM REEL YA TIR IM TUTARLARININ TREND VE KONJÖNKTÖRÜ Bölge tarımına verilen teşvik belgeli toplam reel yatırımların dönemi trend denklemi,y= l9x olarak bulunmuştur.konjonktür, bölge tarımına verilen teşvik belgeli reel toplam yatırımların,trend değerlerine bölünmesiyle bulunmuştur.bölge tarımına verilen teşvik belgeli reel toplam yatırımlar iki yıl normalin üzerinde, bir yıl normal ve 8 yıl da normalin altında seyretmiştir (çizelge 7, Şekli 9,10) Çizelge 7; Doğu Anadolu Bölgesi Tarımına Verilen Reel Toplam Yatirimlarin Trend Ve Konjonktürü r e e l d e ğ e r l e r ( Milyon TL) TREND (Milyon TL) KONJONKTÜR , ,00 _

10 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi kongresi, 4-6 Eylül Adana ( Ut: 2 Sayfa: R* I T o p la m Yatırım Şekil 9: Doğu Anadolu Bölgesine 19X5-95 Döneminde verilen Keel Toplam Yatırımların Trendi Şekil 10: Doğu Anadolu Bölgesine 19X5-95 Döneminde Yerilen Reel Toplam Yatırımların Konjonktürü 7. SONUÇ VE BAZI Ö NERİLER Dönemi içerisinde Doğu Anadolu Bölgesinde tarım sektörüne verilen teşvik belgeli toplam yatırım tutarının Türkiye Tarımına verilen teşvik belgeli yatırım tutarı içindeki payı % 0,16 gibi son derece düşük düzeyde bulunmaktadır İncelenen dönemde bölgeye verilen toplam teşvik belgeli yatırım tutarının sadece % 3,84 ü tanın sektörüne açılmıştır Oysa, bölge tarımının GSYİH daki payı % 30 ların üzerinde bulunmaktadır.bölgeye verilen teşvik belgeli yatırımların bölge kapsamına giren iller arasında adil dağıtılması gerekir. Nitekim, bölge tarımına verilen toplam teşvik belgeli yatırım tutarının sadece % 0,53 ü Tunceli iline ve % 0,62 si Hakkari iline verilmiştir Bölgeye verilen teşvik belgeli yatırım tutarlarının verildiği amaç için ve bölge içinde kullanılması, teşvik belgeli yatırımlardan sağlanan gelirlerin bölge içinde kalmasını sağlayacak önlemlerin alınması. Yöredeki hayvansal ve bitkisel hammeddeleri işleyecek ve istihdamı arttırıcı nitelikte olan yatırımlara öncelik verilmesi, yatırımlar özendirilirken teşviklerin

11 Türkiye 2. 'Tnrmı Ekonomisi KongrIW(> - Adana ('ili: 2 Sav(a:223 zamanında ve yeterli miktarda verilmesi, yatırımların gerçekleşme durumlarının ve yerlerinin periyodik bir şekilde titizlikle takip edilmesi önemli sonuçlar olarak ortaya çıkmaktadır Ayrıca, Bölgede yapılacak yatırımlar için yatırım indiriminin dışında yüksek oranlı hızlandırılmış amortisman da uygulanabilir.işletmelerin oluşturduğu her istihdam için belirli tutarda kazancı vergileme dışı bırakılabilir Yatırımlar mali yardımlarla desteklenebil. Mali yardım için aranan öz kaynak oranı azaltılabilir. KAYNAKLAR Anonymoııs I989.TOBB. Kalkınmada Öncelikli Yöreler vc Bölgesel Gelişme İçin B ir Model. Anonymoııs 1993.DİE. İl Vc Bölge İstatistikleri.Yayın No;lf>IX.Ankara Anonymoııs 1996.Hazine Müsteşarlığı.Teşvik vc Uygulama Genel M üdürlüğü.ankara Erkıış A.Kıral T..Turan A ,Doğu Anadolulum Genel Ekonomi Yapısı.Doğu Anadoluda V e rim lilik Sonulları Sempozyumu.Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları No Ekim Ankara Yıldırım I.Yılınaz N.Kelen M Doğu Anadoluda Bitkisel Ürelim in Genel Görünümü ve Geliştirilmesi Olanakları. Doğu Anadolu'da V erim lilik Sonluları Sempozyumu.Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları N o:4 3 l.9-0 Ekim Ankara. Yıldırım İ.Koç B Doğu Anadolu Bölgesi Hayvancılığmııı Gelişme Seyri ve Gelişi irihııcsi Olanakları. Türkiye I.Tarım Ekonomisi Kongresi,8-9 Eylül.İzm ir. Yıldırım İ.Koç B Doğu Anadolu Bölgesi Hayvancılığına Ziraat Bankasınca Verilen Tarımsal Kredilerin Genel Bir Değerlendirmesi.Türkiye Hayvancılığının Yapısal vc Ekonomik Sorunları Seınpo/.yumu Eylül.İzm ir.