HOŞ GELDĐNĐZ ĐNSANLARIN OZON TABAKASINA ETKĐLERĐ NELERDĐR? GONCA YAVUZ ZEYNEP SÖBE ZEYNEP DEĞER CEYHUN CANSEVER EMRAH GÖĞÜŞ

Transkript

1 HOŞ GELDĐNĐZ ĐNSANLARIN OZON TABAKASINA ETKĐLERĐ NELERDĐR? GONCA YAVUZ ZEYNEP SÖBE ZEYNEP DEĞER CEYHUN CANSEVER EMRAH GÖĞÜŞ HACETTEPE ÜNĐVERSĐTESĐ KĐMYA ÖĞRETMENLĐĞĐ

2 Ozon Nedir? Đyi ve KötüK Ozon Nedir? Ozon Tabakasının n Dünya D Çevresindeki Dağı ğılımı Ozon Tabakasının n Kalınl nlığı Nasıl Ölçülür? Ozon Tabakası Bizleri UV Radyasyondan Nasıl l Korur? Ozon "Deliği"ni i"ni Keşfetmek Ozon TükenmesiT

3 Ozon Tüketen T Maddeler - Kloroflorokarbonlar (CFCs) - Hidrokloroflorokarbonlar (HCFCs) - Halonlar - Karbontetraklorid - Metilkloroform - Metil bromür r asidi tuzu Ozon Tükenmesi T Durdurulabilir ve Geri Dönülebilir mi? Ozon Tükenmesinin T Atmosfer Üzerindeki Etkileri

4 Ozon Tükenmesinin T Yeryüzündeki Yaşama ama Etkisi - Đnsanlar Üzerindeki Etkileri - Bitkiler Üzerindeki - Su Kaynakları ve Su Hayatı Üzerindeki Etkileri - Hayvanlar Üzerindeki Etkileri - Endüstriyel Materyaller Üzerindeki Etkileri - Hava Kirliliğinin inin Artması Ozon Tabakasını Korumak için i in Neler Yapılıyor?

5 OZON TABAKASI NEDĐR? Atmosferin yukarı seviyelerinde (yer yüzeyinde km) bulunan ve OZON (O3) gazından oluşan bir tabakadır.

6 Ozon (O3) üç adet Oksijen atomundan oluşan şeffaf bir gazdır.

7 Đyi Ozon- Kötü Ozon? Đyi Ozon: Stratosferde sağlığ ığa zararlı UV-B ışınlar nlarını absorblar. Kötü Ozon: Troposferde bulunan ozon, düşük d konsantrasyonda bile sağlığ ığa a zararlı etkisi vardır. r.

8 Ozon Tabakasının n Dünya D Çevresindeki Dağı ğılımı Ozon tabakası dünya çevresinde eşit e olarak dağı ğılmamıştır. Dünya D yüzeyi üzerinde herhangi bir yerdeki ozon miktarı; ; doğal olarak enlemle, mevsimlerle ve günden güne g değişim im gösterir.

9 OZON DELĐĞĐ

10 Ne fonksiyonu vardır? r? Stratosferdeki ozon ve oksijen, UV-B'nin çoğunu ve UV-C'nin tamamını yutarak dünya yüzeyindeki y yaşam amı korur.

11 Ultraviyole ışınlar UV-A: En yaygın n ve sağlığı ığımız z için i in en az tehlikeli olan ışınlard nlardır. r. Ozon tabakası bu ışınlar nların geçmesine izin verir. UV-B: Oldukça a tehlikelidir. Bu ışınlar nların n büyük b k bir kısmk smı, bizlere ulaşmamas maması için in ozon tabakası tarafından engellenir. UV-C: Sağlık k için i in en tehlikeli ışınlard nlardır. r. Ozon tabakası bu ışınlar nların n bizlere ulaşmas masını önler.

12 UV IşıI şınlarının n Olumsuz Etkileri Đnsanlar Üzerine Etkileri: Deri Kanseri Göze olan etkisi Bağışı ğışıklık k Sistemine Etkileri

13 UV IşıI şınlarının n Olumsuz Etkileri Bitkiler Üzerindeki Etkileri Hava Kirliliğinin inin Artması Su Kaynakları ve Su Hayatı Üzerindeki Etkileri Hayvanlar Üzerindeki Etkileri Endüstriyel Materyaller Üzerindeki Etkileri

14 Atmosferde ozon miktar tayin metodları Spektrofotometre Araştırma rma balonları Uçaklar Uydular

15 OZON A A ETKĐ EDEN MADDELER

16 Ozon Tüketen T Maddeler Kloroflorokarbonlar (CFC) Halonlar Metilkloroform Karbontetraklorid Hidrobromoflorokarbonlar (HBFC) Hidrokloroflorokarbonlar (HCFC) Metilbromid

17 Orta ve Doğu u Avrupa da Ozon Tabakasını Delen Madde Tüketimi T

18 Batı Avrupada Ozon Tabakasını Delen Madde Satış ışları

19 Kloroflorokarbonlar (CFCs) Tüm m ozon tüketen t maddeler içerisinde i en fazla kullanılan lanıdır. Đlk olarak 1920'lerde sülfs lfürdioksidi soğutucu bir gaz gibi kullanmak için i in geliştirildi. Zehirleyici olmamaları,, yanıcı olmamaları, kararlı doğas ası, ısıyı emme etkinlikleri onları 20. yüzyy zyılda özellikle soğutucu alanında nda bir numaralı seçenek enek yaptı.

20 Kullanım m Alanları Soğutucular, Araba klimaları, Köpük ürünleri, Yalıtım m maddeleri, Mikroçipleri, ipleri, Diğer elektronik aletleri temizlemek için i in çözücü, Steril gaz karışı ışımlarında bir bileşim im maddesi, Sprey kutularında itici gaz, gibi pekçok değişik ik ürün n yelpazesini içermektedir. i

21 Kloroflorokarbonlar (CFCs) Zararları Tepkin değilerdir ki, bunun anlamı aşağı atmosferde bozulmayarak stratosfere doğru sürüklenebilen çok kararlı kimyasal maddeler olmalarıdır. r. Bunun anlamı da bu endüstriyel halokarbonların stratosfere sürüklenene s kadar atmosferde 20 ila 120 yıl y l veya daha uzun bir süre s bozulmadan kalabilmeleridir. Ozonu tahrib eden doğal reaksiyonlara yardım etmeleridir.

22 CFC lerin ozon tabakasına etkisi An mov

23 Hidrokloroflorokarbonlar (HCFCs) Bunlar da klor içerirler, i fakat ozon tabakasına yerlerine kullanılmak lmak üzere geliştirildikleri kloroflorokarbonlardan daha az zarar vermektedirler. Ozon tüketme t potansiyelinin %2'sine sahiptirler. Az zehirleyiciliğe e ve az yanabilirliğe sahiptir ve enerji oranı yüksek bir soğutucudur.

24 Hidrokloroflorokarbonların Kullanım m Alanları Ticari ve endüstriyel buzdolapları, Klimalar, Isı pompaları, Aerosol spreyler ve Bazı köpük ürünleri olarak sıralanabilir.

25 Hidrokloroflorokarbonlar (HCFCs) Zararları Atmosferdeki ömürleri 15 yıldy ldır r ve tüm t dünyada kullanımdan kaldırılma lma tarihleri ise 2030 yılıy olarak belirlenmiştir.

26 Metil Bromid(CH3Br) Br) Normal şartlarda gaz halinde bulunan Metil Bromid renksiz ve kokusuz olup insanlar, hayvanlar ve çevre için i in zehirli bir maddedir.

27 Metil Bromid(CH3Br) Br) Metil Bromür(MeBr) r(mebr) 1940 yılından y bu yana tarım m alanlarında nda yaygın n olarak kullanılan lan geniş etkili bir pestisittir.

28 MeBr Kullanım m Alanları 1. TARIM ALANLARINDA Toprak kökenli k kenli hastalık, zararlı ve yabancı otlara karşı

29 2-DEPOLANMIŞ ÜRÜNLERĐN N : FUMĐGASYONUNDA

30 3-KARANTĐNA NA AMACIYLA Tarımsal Ürünlerin ve Taşı şıma Araçlar larının n (Tır, Kamyon, Gemi vb ) Steril Edilmesi

31 MeBr nin ZARARLARI 1. Tüm m Organizmaları öldürür. r. 2. Đnsan Sağlığı açısından risk 3. Bazı bitkilerde (karanfil vb.)brom kalınt ntısı zehir etkisi yapar.

32 4- EVRENSEL ZARARLARI OZON TABAKASINI ĐNCELTĐR

33 1992 YILINDA MeBr OZONU TAHRĐP P ETTĐĞĐ VE KULLANIMININ KISITLANMASI GEREKTĐĞĐ BELĐRT RTĐLMĐŞTĐR.

34 ÜLKEMĐZDE 2015 YILINDA MeBr NĐN TAMAMEN ORTADAN KALDIRILMASI TAAHHÜT T EDĐLĐRKEN, KONUNUN ÖNEMĐ NEDENĐYLE BU TARĐH 2008 YILINA ÇAKĐLMĐŞTĐR.

35 MeBr nin Alternatifleri Solarizasyon Biofüminasyon Topraksız z yetiştiricilik tiricilik Buharla sterilizasyon Alternatif kimyasal kullanımı

36 Ozon Tabakasını Korumak için i in Neler Yapılmal lmalı? Ozon tüketen t kimyasal maddeleri içermeyen çevre dostu ürünler satın alınmal nmalı. Buzdolaplarınızın n ve dondurucularınızın itinayla servise tabi tutulmasına özen gösterilmeli. Yeni bir araba alırken mümkm mkünse kloroflorokarbonsuz arabaları tercih edilmelidir.

37 Kloroflorokarbonların n zaptedildiklerinden emin olmadan eski soğutucular atılmamal lmamalı. Ozon tabakası ve ozon tüketen t kimyasal maddeler hakkında daha fazla bilgi edinilmeli.

38 HEM ÇEVRE DOSTU HEMDE EKONOMĐK OLABĐLECEK LECEK ALTERNATĐFLER BELĐRLENM RLENMĐŞTĐR.

39 Ozon tabaksını incelten maddelere bazı alternatifler Aerosol Ürünler Bu halde satın n aldığı ığınız z aerosol ürünlerin(spreylerin) itici gaz olarak CFC içerip i içermedii ermediğinden inden emin olmalısınız. Eğer E bu ürünler CFC içeriyorsa, i tedarikçinizi inizi size CFC içermeyen i alternatifler sunması yolunda uyarmalısınız. Aynı zamanda diğer tedarikçilerin ilerin neler önerdiklerini araştırmal rmalısınız. Yeni bir aerosole ani geçiş yapmaktansa; test etmek ve uyum sağlamak için i in zamanınızın n olması çok daha iyidir. Unutmayın n ki ihtiyaçlar larınızı karşı şılamak için i in aerosollerden farklı seçenekler enekler de olabilir.

40 Bu konuda alternatifler mevcuttur ve en çok kullanılan lan itici gazlar yanıcı özellik taşı şıyan bütan, b propan ve dimetileterdir. HFC134a ve HFC152a kimi özel aerosoller için i in alternatif olarak ortaya çıkabilir. Yanıcı olmayan itici gazlara örnek olarak sıkışs ıştırılmış karbondioksit verilebilir

41 Soğutma, Havalandırma, Isı pompaları Evlerde kullanılan lan buzdolabı ve dondurucuların n büyük b çoğunluğunda unda CFC-12 kullanılm lmıştır. - Buna alternatif olarak ozon tabakasına zarar vermeyen HFC-134a geliştirilmi tirilmiştir. tir. Ticari soğutucularda genelde CFC-12 ve R-R 502 ve daha sınırls rlı olarak HCFC-22 kullanılır. - Yeni üretilen soğutucularda bunların n yerine en çok tercih edilen kimyasal HCFC-22'dir.

42 Soğuk depolama ve yiyecek işlemleme i için in soğutucularda, bu konudaki alternatifleriniz HCFC-22 ve amonyaktır. Endüstriyel Soğutucular, CFC'lerle soğutma uygulaması; ; kimya, ilaç, petrokimya ve metalurji endüstrilerinde kullanılmaktad lmaktadır. -Bu konudaki alternatifleriniz; HCFC-22, amonyak, hidrokarbonlar ve HFC'lerdir.

43 Hava Đle Soğutulan Đklimlendiricilerde genellikle HCFC-22 kullanılır. -Yeni klimalar için i in alternatif olarak HFC-134a gösterilmektedir. Su Đle Soğutulan Đklimlendiriciler Ticari bina havalandırma sistemlerinde kullanılan lan ve ısı transferini su ile gerçekle ekleştiren soğutucularda santrifüjl jlü ya da pozitif deplasmanlı 3 kompresörler rler kullanılır. Genellikle CFC-11 veya CFC-12 kullanırlar. Düşük k basınçlarda CFC-11'in kullanıld ldığı santrifüjl jlü kompresörler rler için i in varolan alternatif HCFC123'tür. Diğer kompresör r sistemleri için i in HCFC22 halen tercih edilen alternatiftir.

44 Ticari Taşı şımacılıkta Soğutma ve Havalandırmada CFC'ler ve son zamanlarda HCFC'ler soğutucu gaz olarak kullanılmaktad lmaktadır. - CFC ile çalışan ekipmanı HCF134a'ya dönüştürmek veya varolan ekipmanı HCFC22 ekipmanı ile değiştirmek iki alternatif olarak sunulmaktadır. Otomobil Havalandırma Sistemlerinde geleneksel olarak CFC12 kullanılır. -Otomotiv sanayi HFC134a kullanılan lan yeni taşı şıtlar ayrıca varolanların n HFC134a sistemine dönüştürülmesi için i in uygun fiyatta değiştirme takımlar mları üretmektedir.

45 Isı Pompalarında genellikle CFC'ler bulunur. - Fakat yeni ekipmanlarda HCFC'lere de geniş yer verilmektedir. Yeni makinalar için, i in, HCFC- 22 bir seçenek enek olmaya devam etmektedir. Kısa dönemde d HFC134a'nın n alternatif olarak ortaya çıkması beklenmektedir. - R-502 ve CFC-12 için i in potansiyel alternatifler sırasıyla HCFC-22 ve HFC-152a, CFC-11 ve CFC-12 için i in ise HCFC-123 ve HFC-134a'd 134a'dır.

46 Halonlar için i in Alternatifler Halonlar yangın n sönds ndürücü olarak kullanılmaktad lmaktadırlar. Bunlar hidrojen atomununhalojenler ailesinin bir üyesiyle (Klor, flor, brom, iyot) yer değiştirmesiyle oluşmu muş halojenlenmiş hidrokarbonlardır. r. Bu konuda varolan alternatifler şunlardır: r: Kuru toz, karbondioksit, su ve su buharı ve köpüğü, k FM-200, FE-13, NAF-SIII, Argon, INERGEN,, Argonite, NN100, Halotron I, FE 36, NAF-PIV.

47 MONTREAL SÖZLEŞMESĐ 1980 YILINDA 160 ÜLKE

48 MONTREAL PROTOKOLÜ Ozon tabakasının n incelme sorununa kalıcı bir çözüm m bulabilmek amacıyla 1980'lerin ortasından beri uluslararası bir işbirlii birliği sürdürülmektedir. 1987'de "Ozon Tabakasını Đncelten Maddeler Üzerine Montreal Protokolü" " 25 ülke tarafından imzalanmış ıştır.

49 Bu anlaşmada : CFC (kloroflorokarbon) tüketiminin t 1999'a kadar 1986'ya kıyasla yarıya indirilmesi ve halon tüketiminin t arttırılmamas lmaması üzerinde anlaşmaya varılm lmıştır. Anlaşma kapsamında bazı maddeler kontrol altına alınm nmıştır. Kloroflorokarbonlar (CFC), halonlar, metilkloroform ve karbontetralorid tüketimleri t gelişmi miş ülkelerde 1995, gelişmekte olan ülkelerde 2010 yılıy itibariyle sona ermiş olacaktır. Hidrokloroflorokarbonlar (HCFCs), daha az zararlı oluşlar ları nedeniyle CFC'lere alternatif olarak geliştirilmi tirilmiş kimyasallardır. r. Montreal Protokolü'ne göre g bunların tüketimi de 2030 yılında y tamamen sıfıra s indirgenecektir.

50 SEKTÖRLERDE KULLANIM ALANLARI VE KULLANILAN MADDELER SOĞUTMA / HAVALANDIRMA (CFC-11, CFC-12, CFC-13, CFC-114, HCFC-22 R-500(12-152a),R (22-115)) Ev tipi soğutucular (ev tipi buzdolapları,, derin dondurucular (deep- freezer) Ticari soğutucular (süpermarket, bakkal, restoran, kantin, morg, kan ve organ transplantasyonu parçalar aları için in kullanılan lan soğutucular) Soğuk taşı şıma (kamyon, tır t r vb. araçlarda kullanılan lan soğutucular)

51 Endüstriyel amaçlar için i in soğutucular (Kimya, petro-kimya, petrol ve türevleri t ve metal endüstrilerinde kimyasal saflaştırılmas lması,, gaz ayrış ıştırması hammadde geri kazanımı). Đklimlendirme sistemleri (Klima sistemleri) (tek ya da merkezi) Taşı şıtlar için i in iklimlendirme sistemleri (Car Air-conditioning systems) Isıtma amaçlı kullanılan lan ısı pompaları

52 KÖPÜKLER KLER (CFC-11,CFC 11,CFC-12,CFC-113,CFC-114) 114) ESNEK POLĐÜRETAN KÖPÜKLER K KLER Levha halindeki köpükler; k kler; yatak, mobilya ve taban döşemesi d olarak kullanılanlar. lanlar. Kalıp p halindeki köpükler: k kler: otomobil koltukları için in kullanılanlar. lanlar. SERT POLĐÜRETAN KÖPÜKLER K KLER Enjekte edilmiş köpükler kler (ekipman, beyaz eşya yalıtımında kullanılanlar) lanlar)

53 Lamine köpükler k kler (çat( atı ve duvar yalıtımı) Sandviç paneller (bina yalıtımı ve soğutarak taşı şıma) Püskürtmeli köpük k k yalıtımı (çatı ve duvar yalıtımı) Levha halindeki köpükler k kler (bina yalıtımı, boru yalıtımı ve soğutuculu taşı şıma) FENOLĐK K KÖPÜKLER K KLER Bina ve boru yalıtımı

54 POLĐST STĐREN KÖPÜKLERK KLER Yaprak köpükler k kler (gıda maddeleri kutulaması bardak yapımı vb. amaçlı kullanılanlar) lanlar) Levha köpükler k kler (bina yalıtımı) POLĐOLEF OLEFĐN N KÖPÜKLER K KLER (Paketleme, can simidi-yele yeleği) Polietilen Polipropilen POLĐZOS ZOSĐYANURAT KÖPÜKLER K KLER

55 ÇÖZÜCÜLER (CFC-113, Karbon tetraklorid (CTC) 111-Trikloretan (Metil kloroform)) Elektronik Aksam Temizlemesinde Metal Temizlemesinde Buharlaşma yoluyla yağ ve gres giderimi Soğuk temizleme Soğuk temizleme Kuru temizlemede Yapış ıştırıcılar Boyalar ve astarlar

56 AEROSOLLER (CFC-11,CFC-12, 12, CFC-114) Tıbbi uygulamalar Sterilizasyon için i in Kozmetikler (Deodorant, Sprey, vb.) Böcek Öldürücüler ler (Đnsektisits)( Boya, parlatıcı,, pas sökücüs vb spreyler Dondurulmuş gıda üretimi Tütün n yaprağı genleştirilmesi Metal parlatılmas lması Laboratuvar analizleri Đlaç üretimi

57 YANGIN SÖNDS NDÜRÜCÜLER Portatif yangın n sönds ndürücü imalatı (Halon-1211, 2402 ) Yangın n alarm ve sönds ndürme sistemleri (Halon-1301)

58 Saç spreyinin kimyasal içerii eriği nedir? -Saç spreyi, çabuk buharlaşan an bir çözelti içinde i inde çözünm nmüş polimer dediğimiz imiz uzun, molekül zincirlerinden oluşur. ur. Saçımıza sıkts ktığımızda çözücü maddenin buharlaşmas masıyla, polimer saçımızda yapış ışkan bir tabaka oluşturur. -Eskiden, spreyin içinde i inde çözücü olarak kloroflorokarbon (CFC) kullanılıyordu. -CFC toksik değildi, yanıcı değildi ve iyi bir çözücüyd ydü.. Fakat, CFC nin stratosferdeki ozon tabakasına zarar verdiği i anlaşı şılınca yerine alkol ve hidrokarbonlar kullanılmaya lmaya başland landı.

59 Saç spreylerinde kullanılan lan polimerler; Polivinilpirolidin,, yapış ıştırıcı özelliğe e sahiptir. Polidimetilsiloksan denilen ve suda çözünmeyen bir başka polimer de, spreyin dayanıkl klılığını artırs rsın n diye eklenir. Çünk nkü polivinilpirolidin suda çözünür. Saç spreylerinde kullanılan lan diğer polimerler, vinilasetat polimerleri ve maleik anhidrit polimerleridir.. Bazı saç spreylerinde doğal polimerler ve çözücüler kullanılır.

60 Bunların n dezavantajı ise ; Yanıcı olmalarıyd ydı.

61 Ozon Tükenmesi T Durdurulabilir ve Geri DöndD ndürülebilir mi? Bilim adamları,, eğer e er bütün b ülkeler ozon tabakasına zarar veren kimyasal maddelerin üretimini ve kullanımını yakın n bir gelecekte durdururlarsa ozon tabakasının n yavaş yavaş kendini yenileyeceğini ini söylemektedirler. s

62 Ozon tabakasının n onarımı şüphesiz bir gecede olmayacaktır. Ozon tüketen t kimyasalların n stratosfere erişmeleri uzun yıllary lları alacaktır r ve bir kere oraya ulaştıklar klarında da bunların n tükenmeleri t yüzyıllarla ölçülen bir zaman sürecinde s gerçekle ekleşeceğinden muhtemelen pekçok yıllar y boyunca ozon tabakasına zarar vermeye devam edeceklerdir.

63 Yapılan anlaşmalarla tüm t m bu ozon tüketen t kimyasal maddelerin dünyadaki d üretim ve kullanımlar mlarının n tedrici olarak durdurulacak olmasına rağmen stratosferik klor seviyesi 21. yüzyy zyıla kadar azalmaya başlamayacakt lamayacaktır. Bilim adamları ozon tabakasının n 2060 yılına y kadar normale yani 1980 öncesi klor seviyesine dönmeyeceğini tahmin etmektedirler. Bu tarihe erişildi ildiğinde inde Antarktik ozon deliğinin inin daimi olarak yok olacağı umulmaktadır.

64 Genelde normal şartlar altında ozon tabakası kutuplar üzerinde en kalın ve ekvator etrafında en incedir. GüneG neş radyasyonu çok daha dolaysız z ve buna bağlı olarak da çok daha şiddetli olduğundan undan stratosferik ozon ekvator üzerinde yüksek y miktarlarda üretilir. Buna karşı şılık k stratosferik rüzgarlar r ve farklı stratosferik basınçlar, ozonun ekvatordan kutuplara doğru hareket etmesine neden olurlar.

65 TEŞEKK EKKÜRLER