21.YÜZYIL EŞİĞİNDE TARIMSAL ÜRETİMDE KALKINMADA KADININ YERİ VE ÖNEMİ : KONYA ÖRNEĞİ

Transkript

1 21.YÜZYIL EŞİĞİNDE TARIMSAL ÜRETİMDE KALKINMADA KADININ YERİ VE ÖNEMİ : KONYA ÖRNEĞİ Doç. Dr. Cennet OĞUZ1 Araç. Gör. A. Ülkü MÜLAYİM1 Araç. Gör. Müge KANTAR12 1. GİRİŞ Bütün dünyada kırsal alanda kadının ekonomik gelişme ve kalkınmaya olan etkisi küçümsenemeyecek düzeydedir Özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kadınların işgücüne olan katılımları önemli düzeydedir. Arazısiz ve küçük araziye sahip çiftçi gruplarında kadınların işgücüne katılımları, modern teknolojinin uygulanmasını marjinal olarak yükseltecektir (Hossaın.1988, Mowca,1995. Solaıman.1988) Nitekim. Bangladeş'te arazisi olmayan ailelerde kadınların işgücüne katılım oranı teknolojik olarak gelişen köylerde % 21 iken, az gelişmiş köylerde % 10'dur (Hossaın, 1988) Kanada da (Cap-St Ignace Bölgesi) yılları arasında tarımda modern teknolojinin uygulanması ile kadınların tarımsal üretime olan katkıları % 1.7'den % 19 5 e yükselmiştir Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde en büyük sorunlardan bir tanesi kadınların ülke kalkınmasına yönelik projelerde yer alamamasıdır (Kulandaiswamy, 1987) Ülkemizde kadın nüfusun ekonomik ve sosyal gelişmeye olan katkısı diğer ülkelere oranla daha yüksektir. Bu durum daha çok kırsal alanda göze çarpmaktadır Türkiye'de tarımın payı GSMH içinde azalmakla beraber kırsal kesimde yaşayan insanlar için hala önemini korumaktadır Ülke nüfusunun büyük bir bölümüne (% 41'ine) iş yeri imkanı sağlamaktadır Büyük potansiyele sahip kırsal alanın kalkınması, ülke kalkınması ile eş anlamlı düşünülmeli, toplum kalkınması için toplumsal bütünleşme oluşturulmalıdır Kalkınma devrimi olarak anılan 1960 lı yıllardan bu yana, Türkiye'de kalkınma çalışmalarına hız verilmiştir, özellikle tarımsal yapıda olumlu bir takım gelişmeler yaşanmıştır. Tarımda kullanılan girdi miktarının artması mekanizasyon düzeyinin yükselmesi vb. özellikler bu değişmenin göstergeleridir. Bununla beraber Türk tarımında çözüm bekleyen sorunlar bulunmaktadır. Bunlardan en önemlileri toprakların küçük, parçalı ve dağınık oluşu, altyapı eksiklikleri.teknolojik değişim,modern girdi kullanımı ve finansman olanaklarının yetersiz oluşu, verim düşüklüğü, örgütlenme vb. sorunlardır (Karacan.1992). Tarımsal kalkınma içerisinde en büyük pay kadınlarındır Türk toplumunda köylü kadınlar büyük ölçüde üretime katılmakta ve ekonomik kalkınmaya katkı sağlamaktadırlar. Nitekim Türkiye'de istihdam edilen 1Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, KONYA. 2Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, ADANA. 217

2 kadınların büyük çoğunluğu tarım kesiminde çalışmaktadır. Kırsal kesimde % 48.6 olan işgücüne katılım oranı; kentte %14.6 ya düşmektedir (MPM, 1997).Kırsal kesimde ücretsiz aile statüsünde olan kadınların oranı % 74.4 gibi yüksek bir orandadır. Ancak, kırsal kadınların ülkenin işgücü hacminde büyük ağırlığı bulunmakta fakat bu özellikleri yeterince tanınmamakta ve bilinmemektedir Ülkemizde kadınlarla ilgili çalışmaların tarihi eskiye dayanmakla beraber yeterli düzeyde değildir ve kadınların kır toplum yapısı içindeki sosyo-ekonomik statülerine ilişkin yeterli bilgi yoktur. Bu araştırmada Konya Yöresindeki köylerde yaşayan tarımsal ve tarım dışı üretim faaliyetlerine katılan, bunun yanında ev işlerini yürüten, annelik görevini yerine getiren kırsal kadınların toplumsal yaşamdaki sosyal ve ekonomik durumlarını ortaya koymak, sorunlarını saptamak ve özellikle 21 yüzyıla girerken kadının geleceğe yönelik toplumsal ve bireysel beklentilerini, düşüncelerini alarak çözüm önerileri geliştirmek amaçlanmıştır 2.MATERYAL ve METOD Bu çalışmanın ana materyalini 10 ilçe ve 35 köyde, 100 evli ve dul kadından anket yoluyla elde edilen bilgiler oluşturmuştur. Bunların yanısıra konuyla ilgili yerli ve yabancı literatürlerden yararlanılmıştır Araştırma alanını Konya ili Altınekin, Beyşehir, Cihanbeyli,Çeltik, Çumra, Karatay Meram, Sarayönü, Selçuklu ve Seydişehir ilçelerine bağlı köyler oluşturmuştur. Anket çalışması 1997 yılı Eylül, Ekim, Kasım aylarında gerçekleştirilmiştir. ilçe ve köylerin seçiminde gayeli örnekleme yöntemi, köyde görüşme yapılacak deneklerin seçiminde ise basit tesadüfi örnekleme" yöntemi kullanılmıştır. Ana kütlenin sonlu bir küme olması, mevcut personel sayısı, zaman faktörünün kısıtlayıcı etkileri, seçilen köylerin homojen bir yapıya sahip olması nedeniyle sınır olarak kabul edilen % 5 örnekleme oranı yeterli görülmüştür Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde gözlemlerden yaralanılmış, ayrıca çeşitli çizelgeler % oranlar vb. teknikler bilgisayar yardımıyla oluşturulmuştur. İncelenen işletmelerde GSÜD' nin hesaplanan TL değeri Kasım ve Aralık ayları ortalamasına göre T C. Merkez Bankasının belirlediği döviz kuru üzerinden dolar olarak ta ayrıca verilmiştir( 1 dolar = TL) ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1. İşletmelerde Nüfus ve İşgücü Kullanım Durum u Dünya ölçeğinde toplam tarımsal işgücünün çok önemli bir bölümünü kadın işgücü oluşturmaktadır. Yapılan bir çalışmada gelişmekte olan 82 ülkenin % 63 ünde toplam tarımsal işgücünün %40 ından fazlasını kadınlar oluşturmaktadır. Türkiye de kadınların tarımsal faaliyetlere katılım oranı Ege, Marmara ve Karadeniz Bölgesinde % 32,Akdeniz de % 27, Orta Anadolu da % 18, Doğu ve Güneydoğu Anadolu da ise % 14 dür (özçatalbaş,1995). 218

3 Olaya bir başka boyuttan baktığımızda, kadınların işsizlik oranı bakımından kentsel yerlerde artırıcı, kırsal yerlerde ise azaltıcı bir etkiye yol açtığı gözlemlenmektedir Kadınların işsizlik oranı kentsel yerlerde % 16 4, kırsal yerlerde %2 3 tür(mpm, 1997) Ülkemizde istihdam edilen kadınların büyük çoğunluğu tarım kesiminde % 48 6 olan işgücüne katılım oranı, kentte % 14 6 ya düşmektedir Araştırma alanında kadınların tarımsal faaliyetlere katılma oranı % 24 olup, işletme nüfusu ortalama 6 12 kişidir Bunun % sı erkek, % ü kadındır( Çizelge 1) Çizelge 1 İncelenen İşletmelerde Nüfus Varlığı İş le tm e Ya«G r u p la n Topl«m G e n iş lik Ü- + G r u p la rı (d a ) E K E K E K E K E K E K İş le tm e le r O r ta la m a s ı N ü fu s a O ra n ı Y a ş G ru p N u fu s a O ra n ı İşletmelerde tarımsal faaliyetlerde kadın işgücü kullanımı ise ElG.ışletme dışı tarımda 1 31 EİG,tarım dışt alanlarda 4.80 EİG' dür(çizelge 2) İncelenen işletmelerin işgücü potansiyeli EİG olup, fiilen işgücü kullanımı ElG'dür, Aile işgücü potansiyeli ise EİG tarımda kullanılan erkek ve kadın işgücünü oluşturmaktadır Bunun dışında kadın işgücü potansiyelinin EİG ev işlerinde, EİG çocuk bakımında, EİG hayvan bakımında, EİG süt sağımında, EİG ekmek yapımında, 6.56 EİG de erişte, salça.yufka, konserve vb. ürünlerin yapımında değerlendirilmektedir. İşletmelerde yabancı işgücü kullanımının ( EİG) %61 47 sini de yine kadın işgücü oluşturmaktadır. Toplam işgücü kullanımının ( EİG) %40 75' ini kadın aile işgücü, %12 78 in yabancı kadın işgücü oluşturmaktadır ( Çizelge 3 ) Tarım sektöründe iktisaden faal nüfus içinde yer alan kadın, kırsal alandan kente göç ettiğinde çoğunlukla iktisaden faal alanın dışında kalmaktadır Burada ev kadını kimliğine bürünen kadın ya sadece evinde oturmakta, ya da kendine marjinal uğraşlar bulmakta, evde yaptığı işlerle(dantel, örgü vb gibi) aile bütçesine katkıda bulunmaktadır 219

4 Çizelge 2 İncelenen İşletmelerde Aile İşgücü Kul anım ı (EİG ) İş le tm e G e n iş lik G ru p la rı(d a ) İş le tm e d e T a rım d a İş le tm e D ışı T a rım d a T a rım D ış ın d a K a d ın İş g ü c ü E rk e k K a d ın A ile E K E K E K Ev İşle ri Ç o c u k B a k ım ı H a y v a n B a k ım ı S ü t S a ğ ım ı E k m e k Y a p ım ı E riş te s a lç a vs İş g ü c ü K u lla n ım ı İş g ü c ü k u lla n ım ı İş g ü c ü K u lla n ım ı y a p ım ı ' I İş le tm e le r O rta la m a s ı Ç iz e lg e 3. İn c e le n e n İş le tm e le rd e Y a b a n c ı İş g ü c ü K u lla n ım (E İG ) İş le tm e G e n iş lik G ru p la rı (d a ) Y a b a n c ı İş g ü c ü K u lla n ım ı D a im i İş g ü c ü O ra n ( % ) İş g ü c ü K u lla n ım ı E O ra n (% ) K O ra n (% ) O ra n (% ) ' İş le tm e le r O rta la m a s ı

5 3.2. İncelenen İşletmelerde Kadının Eğitim Durumu ve Kooperatifleşme Süreci Kadının statüsü evrensel olarak düşük bulunmakta, kadın genellikle erkekle eşit düzeyde eğitim görememektedir. Kadınlarla erkeklerin aynı oranda kalkınma sürecine katılabilmesi için kadınların da üretici durumuna geçmesi gerekir. Kadının statüsü açısından son derece önem taşıyan eğitim kriteri dikkate alındığında, özellikle kırsal kesimdeki kadınlara götürülmesi gereken eğitim hizmetlerinin önemi açıkça ortaya çıkmaktadır. İşgücünün mesleki yönden niteliğinin yükseltilmesi ancak eğitim yoluyla olacaktır. Türkiye genelinde istihdam edilen kadınların eğitim durumlarına bakıldığında % 24' ünün okur-yazar dahi olmadıkları, % 7'sinin okuma-yazma bildikleri, ancak ilkokulu bitirmedikleri, % 54.3'ünün ilkokul,% 2.6'sının ortaokul, % 5.3'ünün lise, % 5 inin de yüksek okul mezunu oldukları görülmektedir. Mesleki bir niteliğe sahip orta ve lise dengi meslek okulu mezunlarının oranı ise sadece % 1.8'dir (DİE, 1994). Araştırma alanında ise kadınların % 11.62'si okur- yazar olmayan, % u okur-yazar veya ilkokul mezunu, % u ortaokul ve lise, % 0.70' i ise yüksekokul mezunudur(çizelge 4) Çizelge 4. İncelenen İşletmelerde Kadınların Eğitim Durumu İşletme genişlik grupları(da) Toplam İşletmeler Ortalaması Oran (%) Okur- yazar olmayan 2 Okur- yazar, ilkokulda okuyan veya mezun 3 Ortaokul ve lisede okuyan veya mezun 4 Yüksekokulda okuyan veya mezun Yetersiz eğitim düzeyinin yanısıra. toplum içerisinde kadına atfedilen rol, kadının aile içindeki konumu, kadınlar için meslek ve aile yaşamını uyumlaştıracak destek programlarının yeterince geliştirilmemiş ve yaygınlaştırılmamış olması da kadınlarımızı işgücü piyasasında etkin bir şekilde yer almaktan alıkoymaktadır. Kalkınma sürecinde olan ülkemizde kadınların potansiyel ekonomik güçlerinden yararlanılması bakımından kadın girişimciliği de teşvik edilmelidir. Özellikle kırsal alandaki kadınların bu konumlarda yer alabilmesi için örgütlenme bilincinin yerleştirilmesi gerekir. Kırsal kalkınmada bir araç özelliğine sahip olan örgütlenme, ister kooperatif tipi, ister kooperatif dışı olsun, henüz istenilen düzeyde değildir, özellikle kırsal kadınları ele aldığımız zaman bu durum biraz daha olumsuz nitelik kazanmaktadır. Uzun zaman kalkınma, gelişmekte olan ülkelerde gerek kuramsal, gerekse plan ve politika belirleme açısından, insan 221

6 faktöründen ve toplumsal ilişkilerden ( sınıf, etnik köken, cinsiyet, devlet vs.) bağımsız teknik bir sorun olarak tanımlandığı için ( Ertürk, 1996), gerek devlet, gerek özel sektör ve gerekse sivil toplum örgütleri(stö) tarafından yapılan çalışmalar, kırsal kalkınmada örgütlenmeyi sağlayıcı nitelikte düşünülmemiştir Dolayısıyla genel olarak örgütlenme yaklaşımı olmadığından kırsal kadınlar içinde böyle bir gelişme olmamıştır Dolayısıyla kadınlar bu organizasyonlardan uzak kalmışlardır Gerçekte kadınlar, kırsal hayatın tüm sorumluluklarını diğer aile fertleriyle birlikte paylaşmaktadırlar ve en azından doğrudan kadınlara yönelik olan halı, kilim ve dokuma gibi gelir getirici faaliyetlerde, ekonomik çıkarlarını korumak amacıyla örgütlenme sağlayabilmelidirler. Araştırma alanında üretici kadınların % 19' u kooperatiflere fiilen üyedirler Bunların % 5 i Tarım Kredi Kooperatiflerine, % 14 ü Pancar Kooperatiflerine üyedirler. Kadınların pancar kooperatiflerine üye olmaları, üretim alanını artırabilmek ve kaliteli girdi sağlayabilmek, Tarım kredi kooperatiflerine üye olmaları ise kredi ve girdi sağlamak amacı iledir Araştırma alanında kadınlarda kooperatifleşme bilinci yerleşmiş olmakla beraber yeterli değildir Sadece bitkisel üretimde değil hayvancılık sektöründe ve özellikle Ladik gibi halısı ile ünlü olan yörelerde örgütlenme bilinci yerleştirilerek kadınların ekonomik çıkarlarını korumaları ve özendirilmesi sağlanabilmelidir Kooperatif dışı örgütlenmede ise, değişik sivil toplum örgütleri bulunmaktadır. Bunlardan biri olan TKV köy düzeyinde örgütlenme çalışmaları yapmaktadır ve bu amaçla " köy kurulu, kadın kurulu, köy kalkınma kooperatifleri" vb. formel ve informel örgütler aracılığı ile bu çalışmalarını devam ettirmektedir Ayrıca kadınlara yönelik projeler geliştirmek, örgütlere kırsal kadınların katılımını sağlamak, gerekirse kadın örgütleri kurmak üzerinde durulan konulardan bazılarıdır(aydoğan, 1997) 3.3. Tarımsal Üretim İçerisinde Kadın Araştırma alanında kadınların tarımsal faaliyetlere katılımı işletmenin arazi büyüklüğüne, işgücü kullanım durumuna ve ürün türüne göre değişmektedir İncelenen işletmelerde kadınların yoğun olarak katıldıkları faaliyetler, ürün toplama, çapalama, hayvan bakımı ve beslenmesi, sebze üretiminde fide yetiştiriciliği, ekimi-dikimi,sulanması ve çapalama işleri ile toplama ve ürünün kurutulması işlerinde etkin bir rol üstlenmektedirler, özellikle aile tüketimi için yapılan üretimde de sebze bahçelerinde yoğun kadın işgücü kullanılmaktadır Araştırma alanında kadınların bitkisel üretime katılma oranları % 118 iken, hayvansal üretime katılma oranları % 12' dir. Hayvancılıkla ilgili faaliyetlerde büyük oranda kadınlar tarafından yapılmaktadır Hayvanların bakım ve beslenmesi, ahır ve ağıl temizliği, sağım gibi faaliyetlerde yoğun olarak kadın işgücü kullanılmaktadır. Çizelge 5'in incelenmesinden de anlaşılacağı gibi incelenen işletmelerde toplam milyon TL veya $ olan GSÜD' nin % 87 32'sini bitkisel üretim, % sini ise hayvansal üretim değerleri oluşturmaktadır Kadınların toplam GSÜD'den aldıkları pay ise % 24'dür Yani GSÜD 'nin % 24' lük bölümünü kadınlar üretmişlerdir. Bu oranda hiç küçümsenmeyecek bir miktardır Yörede, işletme dışında ücretli işçi statüsünde çalışan kadınlar tarımsal uğraşların ve ev işlerinin tüm sorumluluğunu da taşımaktadırlar Yoğun bir günlük yaşam temposu içinde olan kırsal dünyada, kadının payına düşen genellikle ücretsiz işçiliktir. Bütün bu açıklamalardan da anlaşılacağı gibi kadınların üretime ve kalkınma süreçlerine etkin bir 222

7 biçimde katılması sağlanmalı, sürdürülebilir kalkınma bakımından kadınlara daha fazla yatırım yapılabilmelidir. Kadının statüsünü yükseltecek politikalar geliştirilmeli ve insana önem veren katılımcı kalkınma programları geliştirilerek uygulanmalıdır. Sonuç olarak kırsal alandaki kadın üreyen bir konumdan çıkarılarak üreten konuma ulaştırılmalıdır ki çözüm yolu açılmış olsun. Eğitilmiş, çalışan ve üreten kadın ekonominin ve sosyal gelişmenin temelini oluşturacaktır, 4. KAYNAKLAR AYDOĞAN,Y.,1997. "Kalkınma, Örgütlenme ve Kırsal Kadın, Türkiye Kalkınma Vakfı ve Köy-Tür Holding A Ş. Topluluğu Haber Bülteni, Yıl :1, sayı: 11.Ankara. DİE, 1994 Hane Halkı İşgücü Anketleri Sonuçları, Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları,Yayın No: 1709, Ankara ERTÜRK,Y.,1996. "Alternatif Kalkınma Stratejileri, Toplumsal Cinsiyet, Kadın ve Eşitlik, ODTÜ Gelişme Dergisi 23(3), 1996, , Ankara. HOSSAİN,M.,1988 Nature and Impact of the Green Revolution in Bangladesh, Research Report 67, international Food Policy Research Institute, Washington, DC. KARACAN.A..R,1992. Tarım Sektöründe Kooperatif Dışı örgütlenme", 2000' li Yıllara Doğru Türkiye Tarımı; Tarım Haftası Sempozyumu 7-10 Ocak, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Ankara KULANDISWAMY,V.,1987.Women's Participation in Development : the case of Indian Dairy Cooperatives, Review-of- İnternational-Cooperation, 80: 2, MOWCA,1995 Women in Bangladesh equality, development and peace, National Report to the Fourth World Conference on Women, Beıjing, Bangladesh Ministry of Women and Children Affairs.Dhaka. MPM.1997 " Türkiye'de Toplam Sigortalı Nüfusun Yüzde 15.8 'i Kadın MPM Kalkınmada Anahtar Yıl: 9, Sayı: 105, sayfa: 21, Eylül 1997 ÖZÇATALBAŞ.O, 1995 Kırsal Alanda Kadının Rolünün Geliştirilmesinde Tarımsal Yayım ve Türkiye MPM Kalkınmada Anahtar Yıl: 7, Sayı: 79, Sayfa: 16,Temmuz SOLAİMAN.M,1988 The Impact of New Rice Technologies on Employment of Women in Bangladesh: a case study", Bangladesh Academy for Rural Development, Kotbari.Comilla. 223

8 Çizelge 5 İncelenen İşletmelerde Gayri Safi Üretim Değeri ( Milyon TL) ($) İş le tm e B itk is e l Ü re tim G e n i lik G ru p la rı (d a ) P a n c a r B u ğ d a y A rp a N o h u t Y e m B itk is i F a s u ly e D o m a te s B o s ta n M e y v e D iğ e r * B itk is e l Ü re tim İşi. o rt $ % D iğ e r P a tlıc a n, k a b a k,m e rc im e k,s o ğ a n,b ib e r, s u s a m, a y ç iç e ğ i, h a v u ç. İş le tm e G e n i lik G ru p la rı H a y v a n s a l Ü re tim H a y v a n s a l Ü re tim G S Ü D K a d ın la rın Ü re tim d e k i m ı S ü t Y o ğ u rt P e y n ir Y a ğ E t D iğ e r D e m irb a ş artışı İşi O rt $ % P a y ı D iğ e r Y u m u rta, y a p a ğ ı, b a l