HİDROELEKTRİK PROJELERİ

Transkript

1 HİDROELEKTRİK PROJELERİ SORUNLAR & ÇÖZÜMLER EİF ENERGY IS FUTURE Ekim Dr. Atillâ AKALIN

2 II.2. HİDROELEKTRİK ENERJİ KAYNAK POTANSİYELİ 2

3 Dünya Hidroelektrik Kaynak Potansiyel Dünya nın Hidroelektrik TEKNİK Kapasitesi 14,653 TWh / yıl olarak hesap edilmektedir, bu kapasitenin % 59,6 sına isabet eden,734 TWh / yıl ise EKONOMİK Hidroelektrik Kapasite olarak gösterilmektedir. [ Tablo 4, Şekil 6 ] Ekonomik Hidroelektrik Kapasite nin %34,9 u [ 3,047 TWh / yıl ] halihazırda kullanılmaktadır.[ Bu oran, Avrupa da % 70,5, Kuz.Amerika da % 65,5, Asya da % 24,7, Afrika da ise sadece %11,1 dir.] [Tablo 4, Şekil 6 ] İnşaa halinde olan ve Planlanmış Kapasiteler, Tablo.6 ve Şekil. de gösterilmektedir. 3

4 Tablo 4 - Dünya 'da Teknik & Ekonomik Hidroelektrik Kapasite Dağılımı KITA Teknik Kapasite Ekonomik Kapasite Tekn.Kapasite Ekon.Kapasite [ GWh / yıl ] Dağılım Oranı [ GWh / yıl ] Dağılım Oranı Kullanım Oranı Kullanım Oranı Asya ,24% 24% ,44% 5,70% 24,70% Avrupa ,65% ,62% 67,20% 70,53% Kuzey Amerika ,03% ,63% 57,60% 65,45% Güney Amerika ,5% ,5% 5,70% 39,52% Okyanusya ,34%.600 1,01% 45,20% 45,35% Afrika ,9% ,71% 65,11% 11,06% TOPLAM ,61% 34,% 4

5 Şekil.6 - Dünyanın Teknik & Ekonomik HİDROELEKTRİK POTANSİYELİ [ Dünya Toplamı 14,653 /,734 TWh / yıl ] TkikK Teknik Kapasite Ekonomik Kapasite TWh / yıl ] [ Asya G. Amerika Afrika K.Amerika Avrupa Okyanusya 5

6 Tablo 5 - Dünya 'da Mevcut Kurulu, Teknik & Ekonomik Bakiye Hidroelektrik Kapsite Dağılımı KITA Mevcut Kurulu Kapasite Bakiye Ekonomik Kapasite Bakiye Teknik Kapasite [ GWh / yıl ] Dağılım Oranı [ GWh / yıl ] Dağılım Oranı [ GWh / yıl ] Dağılım Oranı Asya ,43% ,49% ,39% Avrupa ,43% ,90% ,0% Kuzey Amerika ,2% ,17% ,47% Güney Amerika ,92% ,32% ,% Okyanusya ,32% ,5% ,34% Afrika ,0% ,27% ,42% TOPLAM

7 Şekil.7 - Dünyada Ekonomik Hidroelektrik Kapasite Kullanımı [ Dünya Toplamı,734 TWh / yıl ] Mevcut 34,% [ 3,047 TWh / yıl ] Kullanılabilir 65,12% [ 5,6 TWh / yıl ]

8 Tablo 6 - Dünya 'da Mevcut - İnşaat Halinde - Planlanmış Hidroelektrik Kurulu Güç Dağılımı KITA Mevcut Kurulu Güç İnşaa Halinde Kurulu Güç Planlanmış Kurulu Güç [ MW ] Dağılım Oranı [ MW ] Dağılım Oranı [ MW ] Dağılım Oranı Asya ,90% ,73% ,39% Avrupa ,11% 11% ,49% ,00% Kuzey Amerika ,69% ,0% ,50% Güney Amerika ,19% ,19% ,40% Okyanusya ,60% 150 0,10% ,50% Afrika ,50% ,69% ,21% TOPLAM

9 9

10 DÜNYA [ 200 İtibarı ile ] [ GW ] [ TWh / y ] [ % ] TEORİK KAPASİTE TEKNİK KAPASİTE EKONOMİK KAPASİTE ,6% Mevcut Kapasite ,9% [ İnşaat Halideki Kapasite ] 15 [ Planlanmış Kapasite ] 460 BAKİYE Kullanılabilir KAPASİTE

11 Avrupa Hidroelektrik Potansiyeli AB de hesaplanan TEKNİK Hidroelektrik Potansiyel TWh / yıldır[ IHA]. Bunun %6753 ü 67,53 üne tekabül eden 753 TWh / yıl l EKONOMİK Hidroelektrik Potansiyel olarak kabul edilmektedir. AB de Ekonomik Hidroelektrik Potansiyelin % 71 i [ 5 TWh / yıl GW ] hali hazırda kullanılır durumdadır.bakiye 179 TWh / yıl kullanılabilinir kapasite mevcuttur. [ Tablo.13 Şekil.14 ] AB de MW Hidroelektrik kapasite inşaa edilmekte ve MW kapasitenin tesis edilmesi planlanmaktadır. [ Tablo.13 ] Norveç de Elektrik Tüketimi nin %994 ü 99,4 ü, Avusturya da %704 ü 70,4 ü Hidroelektrik Kaynaktan karşılanmaktadır.almanya da ise bu oran sadece % 2,6 seviyesindedir. [ Bu nedenle, AB Yenilenebilir Kaynak Kullanımı Direktiflerini yerine getirebilmek için Rüzgar Kaynağı ndanndan yapılacak Elektrik Enerjisi Üretimine çok ciddi önem vermektedir. ] 11

12 12

13 Türkiye Hidroelektrik Potansiyeli Türkiye nin ortalama yüksekliği ~ mt. civarındadır. Ülkenin ortalama yıllık yağış düşüsü 643 milyar m3, ve bunun akarsulara dönüşen kısmının 16 milyar m3 olduğu bilinmektedir. Bu su düşümünün ü ü ü [DSİ tarafından 25 Havzada yapılmış çalışmaları l sonucu hesaplanan ] Brüt Üretim kapasitesi, 433 TWh / yıl değerindedir. DSİ tarafından, Ekonomik [ Net ] Elektrik Enerjisi Üretim potansiyeli 130 TWh / yıl olarak belirlenmektedir ve bu Kurulu Güç olarak 34, GW olarak ifade edilmektedir. 13

14 Türkiye Hidroelektrik Potansiyeli Toplumsal Maliyet unsuru dikkate alınmasa dahi, kullanılan stokastik ekonomik rantabilite kriterleri yerine, daha realist ve rasyonel kriterler kullanıldığında, bu potansiyel kullanım oranı yaklaşık % 25 oranında artacaktır. Toplumsal Maliyetlerin de içinde yer aldığı ğ bir ekonomik rantabilite analizinde ise, potansiyel kullanım oranı % 45 mertebesinde yükselecektir. Türkiye genelinde henüz etüdü yapılmamış [ hatta ölçümlemesi bile yapılmayan] 1-30 MW arası, küçük tesislerde,minimum TWh / yıl, kanal ve barajlara konacak ufak türbinler yoluyla, 3-5 TWh / yıl elektrik üretilebileceği düşünülmektedir. Bütün bu kriterler göz önüne alındığında, yurdumuzun Ekonomik [Net] Hidroelektrik Üretim Potansiyelinin TWh / yıl civarında olacağı ve Kurulu Güç değerinin de, 4 50 GW olacağı söylenebilir. Brüt potansiyelin kullanım oranı ise, % civarında olacaktır. [ Tablo 9-10, Şekil 11] 14

15 Tablo 9 - TÜRKİYE 'nin Hidroelektrik Enerji Kaynakları Potansiyeli Potansiyel Stokastik Hesplama [ DSİ ] Yeni Kriterlerle Hesaplama [ GW ] [ GWh / yıl ] [ % ] [ GW ] [ GWh / yıl ] [ % ] Teorik Potansiyel 110,0 435, ,0 435,0... Teknik Potansiyel 55,0 250, ,0 250,0... Mevcut Potansiyel 13, 33,3 37,0% 13, 33,3 27,6% İnşaa Halinde Pot.,6 19,1%,6 17,2% Planlanmış l Potans. 11,6 25,% 11,6 23,2% 2% Kullanılabilir Bakiye 11,0 24,4% 16,0 32,0% Toplam Kullanılabilir Potansiyel 45,0 125,0 50,00 193,0 15

16 Tablo 10 - TÜRKİYE 'nin HİDROELEKTRİK POTANSİYELİNİN HAVZALARA DAĞILIMI Akarsu Havzası Ortalama Stokastik Hesaplasma [ DSİ ] Teknik.Potans. Ekono.Potans. Kurulu Güç Kullanma Oranı Yeni Kriterlerle Hesaplama Ekono.Potans. Kurulu Güç Kullanma Oran [ milyar m 3 / yıl ] [ GWh / yıl ] [ GWh / yıl ] [ MW ] [ % ] [ GWh / yıl ] [ MW ] [ % ] FIRAT, ,13% ,00% DİCLE 21, ,39% ,00% Doğu Karadeniz 14, ,2% ,00% Doğu Akdeniz 11, ,32% ,00% Antalya 11, ,37% ,00% Batı Karadeniz 9, ,15% ,00% Batı Akdeniz, ,64% ,00% Marmara, SEYHAN, ,27% ,00% CEYHAN 7, ,99% ,00% KIZILIRMAK 6, ,32% ,00% SAKARYA 6, ,94% ,00% 00% ÇORUH 6, ,64% ,00% YEŞİLIRMAK 5, ,35% ,00% SUSURLUK 5, ,15% ,00% ARAS 4, ,44% ,00% Konya Kapalı Havz. 4, ,54% ,54% BÜYÜK MENDERES 3, ,27% ,27% Van Gölü Kapalı Havz. 2, ,91% ,91% Kuzey Ege 2, ,46% ,46% GEDİZ 1, ,21% ,21% MERİÇ - ERGENE 1, KÜÇÜK MENDERES 1, ,40% ,40% ASİ 1, ,0% ,0% Burdur Göller Böl.Havz. 0, AKARÇAY 049 0, Türkiye Toplamı 16, ,42% ,47%

17 17

18 Türkiye Hidroelektrik Kaynaklı Lisans Durumu Türkiye de LİSANS alınarak uygulanabilen Hidroelektrik Tesisleri ile ilgili Lisans dağılımları aşağıdaki gibi özetlenebilinir (2010-Nisan) ; Yatırımı Tamamlanmış Lisanslar : 5 92 MW Kurulu Güç Yatırımları devam Eden Lisanslar : MW Kurulu Güç Lisans müracaatları ve incelemedekiler : 7 1 MW Kurulu Güç Toplam MW. 1

19 19

20 Şekil ve 2020 yıllarında Enerjide YEK Payı 20

21 III.3 TÜRKİYE nin ELEKTRİK ENERJİ PİYASASI [ ÖZET ] 21

22 TÜRKİYE yasal olarak 2000 yılında yayınlanan Enerji Piyasası Kanunu ile Elektrik Üretiminde Serbest Piyasa yapısına adımını atmıştır. Ancak, elan Elektrik Üretimi nin % 4 ü Kamu Kurumları tarafından realize edilmektedir. [BOT, BO, TOR dahil] Otoprodüktörler dahil Elektrik Üretimi nin % 16 sı Özel Sektör tarafından yapılmaktadır. Yenilenebilir [ Rüzgar ] Kaynaklara dayalı elektrik lktiküretimi iii için çok etkileyici olacak Elektrik Dağıtım özelleştirmelerine, elan gayret edilmektedir. Bir fikir vermesi bakımından, 2020 bazında Türkiye için [ en yüksek tahmin olarak ] yapılmış bir Talep Projeksiyonu aşağıda verilmektedir. 22

23 23

24 TEİAŞ Tarafından bir 2020 Projeksiyonu niteliğinde düzenlenmiş tablolar aşağıda yer almaktadır Tablo 15.1 Kurulu Güç Esaslı Projeksiyon (MW) Yıllar LİNYİT Siyah - KÖMÜR Diğer KÖM ÜR DOĞAL GA Z Petrol Ürünleri NÜKLEER RÜZGAR Hİ DRO TOP LAM

25 Şekil 15.2 Talep ve Üretim Dengesi THERMIC INTALLED POWER HYDRO & RENEWABLE (MW) TOTAL DEMAND (MW) RESERVE (%) ,4 51,3 45,3 35,6 2,5 25,9 25,5 25,5 25,3 25,1 24,9 23,1 21,5 21,4 21,4 21,4 THERMİC PROJECT HYDRO & RENEWABLE GENERATION TOTAL (GWh) THERMIC RELIABLE HYDRO & RENEWABLE TOTAL DEMAND (MW) PROJECT 39,3 29,5 26,3 17,0 14,2 12,9 13,2 13,4 13,2 13,2 13,2 12, 12,5 12,5 12,5 12,2 RESERVE (%) RELIABLE 26,0 17,0 13,7 5,2 2,4 1,4 1, 2,0 1, 1, 1,9 1,7 1,6 1,6 1,7 1,6 IMPORT (Gwh)

26 IV - ÇEVRE ANALİZLERİ & SERA GAZI EMİSYONU 26

27 IV.1 - SPESİFİK EMİSYONU DEĞERLERİ & AB Emisyon Azaltma Hedefleri 27

28 Spesifik Emisyon Değerleri Dünya Enerji Talebinin, 2030 yılında bugünkü değerinin iki katına çıkacağı tahmin edilmektedir [ 00 EJ / yıl ]. Oldukça fazla tüketiminin olacağına inanılan Çin Hindistan Eski Sovyetler Birliği Ülkeleri nin enerji ihtiyaç artışlarını Kömür e dayandıracakları, bunun da ciddi ÇEVRE Sorunlarına neden olacağı tahmin edilmektedir MW Kurulu Güç te bir Termik Tesisin Spesifik Emisyon ları Tablo. 13 te, bazı AB Ülkelerindeki kwh Elektrik Üretimi başına Spesifik Emisyonlar ise Tablo. 14 te görüldüğü gibidir. Atmosferdeki CO2 konsantrasyonu, Endüstri öncesinden bu yana %25 artmıştır, 2050 yılına kadar ise bugünkü değerin iki katına çıkacağı beklenmektedir. Global sıcaklığın 1900 yılından bu yana 0,3 0,6 0 C arttığı, 2100 yılında bu artışın 1,0 3,5 0 C olacağı öngörülmektedir. Ortalama Deniz seviyesinin ise, cm yükseleceği varsayılmaktadır. 2

29 29

30 Tablo 1 - YENİLENEBİLİR KAYNAKLI TESİSİ 'nin EMİSYON AZALTMASI Parametreler Birimler RÜZGAR Değerler HİDROLİK Kurulu Güç Enerji Üretimi [ MW ] [ GWh / yıl ] CO2 Emisyon Azalması [ ton / yıl ] SO2 Emisyon Azalması [ton/yıl ] NOx Emisyon Azalması [ ton / yıl ]

31

32 Birim Enerji Üretimi başına U.S. de SU ÇEKİMİ 32

33 AVRUPA 'da SU KULLANIMI ELEKTRİK ÜRETİMİ % TARIM 32% İMALAT SANAYİ 13% EVSEL 24% 33

34 AVRUPA ]Amerika'da SU KULLANIMI [ SU KULLANIMI ] TERMİK ELEKTRİK ÜRETİMİ 39% TARIM & REZERV 41% ENDÜSTRİ MADENCİLİK % EVSEL & TİCARİ 12% 34

35 DHI - WATER. ENVIRONMENT. HEALTH Report [2007] Su Çekimi nin Amerika da % 39 u, Avrupa da % i Enerji Üretiminde olmaktadır. Deklarasyona Bağlanan %20 RÜZGAR hedefinin realize edilmesiyle Amerika da %, Avrupa da %6 SU Tasarrufu sağlayacaktır. Bu değerler Amerika da İçme Suyu nun % a, Avrupa da ise % e tekabül etmektedir. 35

36 IV.2 TÜRKİYE de SERA GAZI Emisyonu Azaltma Analizleri 36

37 Türkiye de Emisyon Azaltma Analizleri Yerli ve özellikle Yenilenebilir Kaynakların Önceliğine Dayalı Elektrik Üretimi Tesisleri nin hedef alındığı bir stratejinin benimsenmesi halinde,,yıllar bazında kademeli olarak oluşacak ş Kurulu Güç ve Enerji Üretimi değerleri, bir projeksiyon olarak Tablo 17 ( Rüzgar ), Tablo 1 (Hidroelektrik ) ve Tablo 19 ( Toplam Yenilenebilir de ) yer almaktadır. Bu tablolarda yıllık baza, Sera Gazı Emisyonu ndan sağlanacak ğ indirim de [ CO2, SO2 ve NOx olarak ] görülebilmektedir. 37

38 Tablo TÜRKİYE RÜZGAR TESİSİ İNŞAA POTANSİYELİ & EMİSYON AZALTMA PROJEKSİYONU Yıllar Kurulu Güç Enerji Üretimi CO2 SO2 NOx [ MW ] [ GWh / yıl ] [ ton / yıl ] [ ton / yıl ] [ ton / yıl ]

39 Tablo TÜRKİYE HİDROELEKTRİK TESİSİ İNŞAA POTANSİYELİ & EMİSYON AZALTMA PROJEKSİYONU Yıllar Kurulu Güç Enerji Üretimi CO2 SO2 NOx [ MW ] [ GWh / yıl ] [ ton / yıl ] [ ton / yıl ] [ ton / yıl ]

40 Yenilenebilir Kaynaklara Dayalı Elektrik Enerjisi Üretimi Tesis Kapasitesinin, 2010 yılında ; MW a, 2015 yılında MW a, 2020 yılında da MW a ulaşması beklenebilir. Hedef alınan 2020 yılında ; CO2 Emisyon azalması 214,5 milyon ton/yıl seviyesinde ; [ Kümülatif azalma ~ 1.5 milyar ton ] SO2 Emisyon azalması 715 bin ton/yıl seviyesinde ; [ Kümülatif azamla ~ 5 milyon ton ] NOx Emisyonu azalması 605 bin ton/yıl seviyesinde i ; [ Kümülatif azalma ~ 4 milyon ton ] olabilecektir. 40

41 41

42 VII. YENİLENEBİLİR KAYNAKLAR a YÖNELİK ANALİZLER 42

43 VII. 2 YENİLENEBİLİR KAYNAKLAR ın ÖNCELİĞİNE DAYALI BİR PROJEKSİYON 43

44 Yenilenebilir Kaynaklara dayalı Enerji Üretimi ve projeksiyon konusu, Hem bir temel teşkil etmek, hem de Yenilenebilir Enerjinin ne denli önemli olduğunu vurgulayabilmek için, burada Yenilenebilir Kaynakların önceliğine dayalı bir projeksiyon ve bu projeksiyona dayalı bir kaç Makro Ekonomik Analize ve bir Destekleme Modeli önermesine değinilecektir. Bir kaç ilgili kurum ve kuruluş tarafından, çeşitli gayelere matuf olacak projeksiyon ve projeksiyon önerileri çalışmaları yapılmıştır [ DPT - ETKB - TÜSİAD v.b. ]. Bütün bu çalışmalar ve Yenilenebilir Kaynaklara öncelik veren araştırmalar, bir senteze tabi tutularak, aşağıdaki Projeksiyonun uygulanabilir olabileceği sonucuna varılmıştır. Böyle bir hedefe yönelik Projeksiyon yaklaşımında ; Zaman açısından, 2020 yılı hedef seçilmiştir, Türkiye nin, Elektrik Enerjisi olarak talep tahmin değeri, 2020 yılı için 520 TWh / yıl olacağı varsayılmıştır, Yenilenebilir [ ve dolayısı ile Yerli ] Enerji Kaynaklarının kullanımının maksimize edilmesine önemle özen gösterilmiştir [ Hidrolik - Rüzgar - Jeotermal ], Diğer yerli kaynak olan Linyit in, bilinen ve ekonomik kabul edilen miktarının, maksimum seviyede kullanımı hedef alınmıştır, Mevcut Doğal Gaz Anlaşmaları, azami kullanım açısından dikkate alınmıştır, Yukarıdakiler dikkate alındıktan sonra, Elektrik Enerjisi Üretim Kaynakları için, gerekli bakiye kaynak ihtiyacının, sırası ile Doğal Gaz - İthal Kömür ve Petrol Ürünlerinden karşılanacağı öngörülmüştür, % 20 seviyesinde, bir Yedek Kurulu Güç Kapasitesi, düşünülmüştür. 44

45 TABLO 21 - TÜRKİYE ELEKTRİK ENERJİSİ TALEP PROJEKSİYONU ve YENİLENEBİLİR KAYNAK KULLANIMI [ * ] TOPLAM TOPLAM DİĞER KAYNAKLARDAN ELEKTRİK ÜRETİMİ YENİLENEBİLİR KAYNAKLI Yıllar Birim TALEP ÜRETİM TERMİK KAYNAKLAR [****] TOPLAM ELEKTRİK ÜRETİMİ TOPLAM Hidrolik TAHMİNİ TAHMİNİ [***] TOPLAM Linyit İth. Kömür Petrol Ür. Doğal Gaz Hidrolik Hidrolik [**] Rüzgar Toplam Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] Miktar [ GWh / yıl ] Kurulu Güç [ MW ] [ * ] Tüm değerler global olarak ( örnekleme niteliğinde ) alınmıştır. [ ** ] Sadece Yenilenebilir Kaynak niteliğindeki Hidroelektrik değerleridir. [ *** ] Yaklaşık %20 civarında Yedek Kapasite Öngörülmüştür, Kayıp - Kaçak değerlerinin Talep Tahmini içinde yeraldığı varsayılmıştır. [ **** ] AB Ülkelerine " Yeşil Enerji " İhracatı realize olması halinde, bu ihrac değerleri seviyesinde Termik Kaynaklı Yatırım ve Enerji Üretimi arttırılacaktır. 45

46 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarına dayalı Projeksiyon, Kaynak cinslerine göre kullanım oranları, ( Tablo 21 de ) verilmiştir. Görüleceği üzere, tüm Yenilenebilir Kaynaklar 2020 yılına kadar değerlendirilmiş olmasına rağmen, üretim açısından bugünkü Yenilenebilir Kaynak tarafı içerisinde, ancak % 16.1 oranına ulaşılabilmektedir Ayrıca, Kaynak Kullanımının [ yıllar itibari ile ] dağılımı, Tablo 22 deki gibi olmaktadır. Görüldüğü gibi, Hidrolik Kaynak tamamen kullanılıyor olmasına rağmen, toplam talebin % 33.5 i karşılanmakta [ 2020 yılı itibari ile ], Temiz Kaynak Kullanımı ise, % 42 oranına ulaşabilmektedir. Hedeflenen 2020 yılında tümü kullanılmasına rağmen, Yenilenebilir Enerji Kaynaklı Üretim 3 TWh / yıl ve Kurulu Güç 23.6 GW ta ulaşabilmektedir. 46

47 TABLO 22 - KAYNAK KULLANIM DAĞILIM PROJEKSİYONU [ * ] TOPLAM KAYNAK TÜRÜ DAĞILIMI Yerli TEMİZ Diğer Yenilenebilir Kullanılan Kaynağın Toplamdaki Oranı [ % ] Yıllar Birim Talep - Üretim İTHAL YERLİ Linyit YERLİ TEMİZ TEMİZ İthal Yerli TEMİZ Yenilen. TAHMİNİ KAYNAK KAYNAK Kaynağı KAYNAK KAYNAK KAYNAK Kaynak Kaynak KAYNAK KAYNAK 2005 Miktar [ GWh / yıl ] ,50 56,50 33,67, Miktar [ GWh / yıl ] ,45 60,55 35,93 11, Miktar [ GWh / yıl ] ,90 59,10 36,49 12, Miktar [ GWh / yıl ] ,45 57,55 36,34 12, Miktar [ GWh / yıl ] ,04 56,96 37,51 13, Miktar [ GWh / yıl ] ,17 56,3 3,43 13, Miktar [ GWh / yıl ] ,3 56,62 39,21 14, Miktar [ GWh / yıl ] ,54 56,46 39,92 14, Miktar [ GWh / yıl ] ,59 56,41 40,5 15, 2014 Miktar [ GWh / yıl ] ,79 56,21 41,12 15, Miktar [ GWh / yıl ] ,2 56,1 41,65 16, Miktar [ GWh / yıl ] ,93 56,07 42,11 16, Miktar [ GWh / yıl ] ,5 55,42 42,05 16,3 201 Miktar [ GWh / yıl ] ,0 54,92 42,04 16, Miktar [ GWh / yıl ] ,73 53,27 41,22 15, Miktar [ GWh / yıl ] ,3 53,62 41,91 16,06 47

48 Şekil 29.1 Kaynak Kullanım Projeksiyonu [ GWh / yıl ] Üretim Projeksiyonu Yenilenebilir Kaynak Temiz Enereji Yerli Kaynak Yerli Kaynak İthal Kaynak / yıl GWh / yıllar

49 Görüldüğü gibi, bu Projeksiyon yaklaşımı ile ; 2002 yılında [ 5.5 TWh / yıl ] % 45 olan Yerli Kaynaklara bağlı kullanım, hedef alınan 2020 yılında [ TWh / yıl ] % 53.5 seviyesine çıkmış olacaktır yılında [ 57.2 TWh / yıl ] % 44 oranında olan Doğal Gaz Kaynağına bağımlılık, hedef alınan 2020 yılında [ 147 TWh / yıl ] % 2.3 seviyelerine gerilemiş olacaktır. Hedeflenen 2020 yılında [ 16.6 TWh / yıl ı Hidrolik kaynaklı ] toplam TWh / yıl [ AB ye ihraç kabuliyeti olacak ] Temiz Enerji üretiliyor olacaktır. Şüphesiz, bazı siyasi ve stratejik tercihler [ Nükleer Kaynak Kullanımı gibi ], bu projeksiyonun kaynak kullanımı yapısındaki deseni değiştirebilir. Ayrıca, uzunca bir süre sayılabilecek 2020 yılına hedeflenmiş Projeksiyonun, bu süre içinde meydana gelebilecek, gerek teknik ve gerekse konjektürel gelişmeler ile revizyona ihtiyaç gösterebileceği, gözden uzak tutulmamalıdır. Zaten, bilimsel açıdan da böyle projeksiyonların, revizyona açık ve dinamik yapıda olması arzulanmaktadır. Ancak, bugünkü verilerin ışığında, rasyonel denilebilecek bir Projeksiyon niteliğindedir. 49

50 50

51 51

52 52

53 Şekil 29.1 Kaynak Kullanım Projeksiyonu [ GWh / yıl ] Üretim Projeksiyonu Yenilenebilir Kaynak Temiz Enereji Yerli Kaynak Yerli Kaynak İthal Kaynak / yıl GWh / yıllar

54 0,00 Şekil Kaynak Kullanım Oran Projection [ % ] 0, ,17 61,2 62,07 62,3 63,56 64,26 64,93 65,5 66,21 66,1 67,39 67,95 70,00, Yenileneblir Kaynaki Temiz Kaynak Yerli Kaynak İthal Kaynak 56, , 57,55 56,96 56,3 56,62 56,46 56,41 56,21 56,1 56,07 55,42 54,92 53,27 53,62 51,63 49,79 4,07 6, ,73 6,3 53,53 55,03 56,44 57,76 59, , ,11,05,04 22, ,9 43,56 42,24 41,00 39,3 3,72 37,93 37,17 36,44 35,74 35,07 34,42 3,79 3,19, ,50 39,45 40,90 42,45 43,04 43,17 43,3 43,54 43,59 43,79 43,2 43,93 44,5 45, ,00 50, ,67 35,93 36,49 36,34 37,51 3,43 39,21 39,92 40,5 41,1 41, ,2 41, 40,3 3,92 37,57 36,32 35,15 34,05 33,02 32,05,13 30,27 9,65 9,06, , 30,00 % ],94 11,32 12,00 12,3 13,1 13,73 14,22 14,79 15, 15,74 16,15 16,52 16,3 16,21 15,76 16,06 15,46 14,91 14,40 13,92 13,47 13,05 12,65 12,2 11,93 11,60 11,36 11,13 10,92 10,71 10,50 10, 10,12 9,94 9,77 9, , 27,4 26,9 26,42 25,94 25,49 25,05 20,00 [ 0,00 10, yıllar

55 VII. 3 TÜRKİYE de YENİLENEBİLİR KAYNAK Kullanımı ile Sağlanabilinecek TOPLUMSAL FAYDA ANALİZİ 55

56 Hedeflenen 2020 yılında, Toplam Talebin [ 520 TWh /yıl ] % 35.9 u [ 16,6 TWh /yıl ] İthal Kaynaklardan, % 64.1 i [333,4 TWh /yıl ]Yerli Kaynaklardan karşılanıyor olacaktır. Bu Üretimin % 52,4 ü [ 272,5 TWh /yıl ], AB ye İhraç edilebilir, Temiz [ Yeşil ] Enerji niteliğindedir. Ancak bunun için ; Sertifikasyon Prosedürünün geliştirilmesi, UCTE üyeliği işlemlerinin tamamlanması, İhracatta, hatta girme önceliğinin sağlanmış olması, gerekmektedir. 56

57 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarına dayalı Elektrik Enerjisi önceliğine dayalı böyle bir strateji uygulaması ile, Sera Gazı Emisyonlarında sadece CO2 azaltma teşvikinden faydalanarak, Sertifikasyona dayalı Karbon Ticareti ile hedeflenen, 2020 yılında VER [ Voluntary Emission Reduction ] Piyasasından 4.2 milyar / yıl seviyesinde bir girdi sağlanma imkanına ulaşmak mümkün görünmektedir yılları arasında bu değer, yaklaşık 17.4 milyar seviyesinde bir kümülasyonu ifade etmektedir. Tablo 20 ve Grafik 26 dan da anlaşılacağı üzere, Türkiye nin Kyoto Protokolü nü imzalaması halinde Karbon Ticareti ni, CER [ Certified Emission Reduction ] Piyasasında yapması imkanı doğacaktır. Bu halde, hedeflenen 2020 yılında 9.5 milyar / yıl seviyesine ve kümülatif olarak (13yıl içinde ) 39.4 milyar seviyesine ulaşmış bir değerden söz etmek mümkündür. [ Tablo.20, Şekil.26 ] 57

58 Tablo.23 - TÜRKİYE YENİLENEBİLİR TESİSİ İNŞAA POTANSİYELİ & CO2 AZALTMA TEŞVİĞİ G Yıllar Kurulu Güç Enerji Üretimi İlave CO2 VER CER [ MW ] [ GWh / yıl ] [ ton / yıl ] [ 000 / yıl ] [ Küm. 000 ] [ 000 / yıl ] [ Küm. 000 ]

59 59

60 Tablo.24 - TÜRKİYE 'de TOPLUMSAL FAYDA [ DIŞ MALİYET KAZANIM ] PROJEKSİYONU Yıllar İhraç Edilebilir Yerli Kaynak Kullanımı ile Yenilenebilir Kaynak Kullanımı ile TOPLAM TEMİZ ENERJİ Dışa Bağımlılık TOPLUMSAL MALİYET TOPLUMSAL TUTARI Azalması Azalması FAYDA Yıllık Kümülatif Yıllık Kümülatif Yıllık Kümülatif Yıllık Kümülatif [ 000 ] [ 000 ] [ 000 ] [ 000 ] [ 000 ] [ 000 ] [ 000 ] [ 000 ]

61 Bu modelin uygulanması ile, Dışa ş Bağımlılık ğ miktarı, [ 200 yılında ] 3,5 milyar / yıl dan başlayarak, hedeflenen 2020 yılında, 6.4 milyar / yıl mertebesinde, AZALMIŞ olacaktır. [ 13 yıllık kümülatif 72,3 milyar $ ] AB ye İhraç edilebilir, Temiz [ Yeşil ] Enerji miktarı, [ 200 yılında ] 5.2 milyar /yıl dan başlayarak, hedeflenen 2020 yılında, 12.0 milyar /yıl mertebelerine ulaşmış olacaktır. [ 13 yıllık kümülatif 123, milyar $ ] Daha sonraki nesillerin ödemesine terk edilen, TOPLUMSAL MALİYETLER [ 200 yılında ] 6,4 milyar / yıl dany başlayarak ş, hedeflenen 2020 yılında, 13 milyar / yıl mertebesinde, AZALMIŞ olacaktır.bir başka deyişle, böyle bir teşvik uygulaması ile, 2005 ve 2020 yılları arasında, sonraki nesillere ~ 142 milyar /yıl seviyelerinde DAHA AZ bir TOPLUMSAL MALİYET [ zarar yükü ] bırakılması, temin edilmiş olacaktır. [ Tablo - 21 ] 61

62 Hedef Yıl 2020 'e kadar Tüm Hidro Potansiyeli [ En azından %95 'i ] Devreye alınabilirse Hesaplama Yılı 2023 [ 15 Yıl ] 1 Türkiyenin 2020 yılındaki Elktrik Enerjisi Talebi 'nin [ ~ 500 TWh / y ] % 40 'ı Hidroelektrik Kaynaktan sağlamak mümkün olabilecektir 2 Yılık Bazda ; DAHA AZ 140 milyon Ton/ yıl CO 140 milyon Ton/ yıl CO bin Ton/ yıl SO bin Ton/ yıl NOx Çevreye Salınmış olacaktır Veya başka bir deyişle 2023 yılı itibarı ile KÜMÜLATİF OLARAK [ 15 yıl süresinde ] ; DAHA AZ 1,6 milyar Ton CO 2 5,2 milyon Ton SO 2 4,4 milyon Ton NOx Çevreye Salınmış olacaktır 3 Söz Konusu 15 yıl içerisinde ; VER Bazında ~ 10 milyar CER Bazında ~ 25 milyar Teşvik ve Ticaret yoluyla KAYNAK TRANSFERİ mümkün olabilecektir. 4 Toplumsal Maliyetler Çevrede Kazanımlar Dışa Bağımlılık Düşüşü Ve Benzeri olgular dikkate alındığında ; Söz Konusu 15 yıl içerisinde ; ~150 milyar seviyesinde bir TOPLUMSAL FAYDA Yaratabilmek mümkün görünmektedir 62

63 SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 63

64 Sorunlar ve Çözüm Önerileri i A Genel Ülke Sorunlarından Kaynaklanan Yansımalar, B EPK [ ] Yasalaşmasına ve İlgili Mevzuat yapısına bağlı sorunlar, C Uygulama [ ve Mevzuat Değişiklikleri ] kaynaklı Güncel sorunlar. 64

65 Hidroelektrik Yatırımlar ile ilgili OTORİTELER Enerji Bakanlığı - Hükümet [ Siyaset ] TEİAŞ [ Strateji Uzun Vadeli Plan [ Projeksiyon ve İletim Altyapısı ] Koordinasyon,. ] Üniversite ve Bilim Kurumları EPDK [ Regülasyon ] [ Strateji Analizleri Çevre ARGE leri ] [ Mevzuat Uygulama Çözüm Üretme YARGI Kontrol Revizyon -. ] [ Hukuki Sorunların Halledilmesi ] DSİ Dış ş İşleri e Bakanlığığ [ Genel ve Teknik Planlama ] [ Uluslar arası Sular ] Çevre Bakanlığı [ Çevre Mevzuat ve Düzenlemeleri ] o Özelleştirme ş İdaresi Genel Kurmay o o o İl Özel İdareleri Çevre ve Kültür Kuruluşları İmar Otoriteleri Sivil Toplum Örgütleri [ Odalar Çevre Kuruluşları Kültür Örgütleri - ] 65

66 A Genel Ülke Sorunlarından Kaynaklanan, yansımalar ; Bu otoriteler arasında ; oldukça derin sayılabilinecek düzeyde, koordinasyon eksikliği, en ciddi problem niteliğindedir. Bir taraftan ; Otoriteler arası, vizyon ve bakış açısı bütünlüğünün olmayışı, diğer taraftan ; Her otoritenin kendini bağımsız addederek, diğer otoriteleri ve hatta mevzuatı yok sayarak davranabilmektedir. di Çıkan darboğaz ve bariyerlere çözüm üretmesi gereken otoritelerin [ Bakanlıklar ( siyaset ) EPDK DSİ - vb. ] yeterli olabildiklerini söylemek oldukça zordur. Kamu kurumlarındaki bakış açısında; azami sürat ve miktarda enerji yatırımlarının realizasyonlarını destekleyerek, sektörün önündeki yolların açılmasının sağlamak yerine, öncelikli olarak özel sektör kaynaklarının, Hazine veya Kamu kurumlarına azami miktarda transfer edilmesini sağlayacak tarzda derin ve çok yerleşik bir refleksin hakimiyeti görünmektedir. 66

67 A Genel Ülke Sorunlarından Kaynaklanan, yansımalar ; Başlangıçta düzenlenen mevzuat, gözden kaçanların telafisi veya yeni gelişmeler nedeniyle, değişime ihtiyaç gösterebilir.ancak, sektörde bu tip revizyonlar çok sıktır, daha önemlisi ; temek hukuk ilkesine ters bir tutumla, geriye dönük uygulamalara gidilmekte ve tabiri caiz ise oyunun kuralları, oyun esnasında sektöre ciddi yük getirecek tarzda değiştirilerek dayatılmakta ve uygulanmaktadır. DSİ nin Hidroloji, TEİAŞ ın İletim Altyapısı bazında, müştereken uzun vadeye yönelik [ ve Stratejik - Kaynak Projeksiyonunu da içeren] HAVZA PLANLAMALARINI yaparak, uygulanması ile ilgili mevzuatı ortaya çıkarması kaçınılmaz görünmektedir. 67

68 B EPK [ ] Yasalaşmasına ve İlgili Mevzuat Yapısına bağlı sorunlar ; Kanunun yürürlüğe girdiği dönemde ; ne siyasi,ne bürokratik, ne de yargı erkinin böyle bir değişime hazır olduğunu söylemek çok zordur.geçen 9 yıllık süre içinde bu konudaki gelişmeler gerekenin çok altında olmuş ve 2010 yılı, bu süre içinde yığılan problemlerin yoğunlukla yaşandığı bir süreç haline gelmiştir. Enerji de piyasa ekonomisi uygulanması ne siyasi erk, ne bürokrasi, ne de yargı tarafından sindirilememiş ş ve kamusal erk refleksi hakimiyetini sürdürmüştür. ş Bunun kaçınılmaz sonucu olarak MEVZUAT açısından ciddi bir kaos yaşanmıştır ve yaşanmaktadır. Ayrıca piyasa aktörü olarak özel sektörün de yapılanmasının, geçmiş dönem alışkanlıklarında kurtularak, enerjide piyasa ekonomisi için yeterli seviyede gelişmiş olduğu da söylenemez. 6

69 B EPK [ ] Yasalaşmasına ve İlgili Mevzuat Yapısına bağlı sorunlar ; Belirtilen anlayış içerisinde geliştirilen, Mevzuat düzenlemeleri de adil olmaktan uzak ve bariyer koyucu yasak getirici ve ceza verici bir anlayış içinde Sivil il Toplum Örgütleri [Od Odalar, vb. ] ve Enerji ile ilgili ili Bürokrasinin i büyük bir yüzdesi, EPK ile getirilmek istenene yapılanmaya karşı olmuşlardır, hala da bu tutumları büyük ölçüde devam etmektedir. Ayrıca bu gurupların, Özel Sektöre e olan olumsuz önyargıları artarak devam etmiştir. Bürokraside ve özellikle Yargı daki, Enerjide kamusal üretim sürecinde oluşan ve KAMU YARARI ile ilgili tarafsızlıktan uzak anlayış refleksi de önemli adalet ve hukuk k sorunu niteliğindedir. di 69

70 C Uygulama [ ve Mevzuat Değişiklikleri] ğ ş Kaynaklı Güncel Sorunlar Esasen bu guruptaki sorunlar ı; [A] Genel Ülke sorunlarından kaynaklanan yansımalar ve [B] EPK ve mevzuat yapısından kaynaklanan sorunların, bir türevi olarak düşünmek gerekir, oldukça detaylı ve fazladır.yine de bazılarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz; Belediyeler, İl Özel idareleri ve benzeri otoritelerden alınması gereken, İmar vb. izinlerde son derece önemli zorluklar yaşanmaktadır. Bu konu, EPDK nın Lisansa bağladığı ve projeleri DSİ tarafından uygun bulunmuş, CED Raporu almış yatırımların doğrudan İMAR Planlarına işlenmesi ve Ruhsata bağlanması ile kolaylıkla halledilebilinir ve [ gerekiyor ise mevzuat da düzenlenerek ] mutlaka çözüme bağlanmalıdır. 70

71 C Uygulama [ ve Mevzuat Değişiklikleri] ğ ş Kaynaklı Güncel Sorunlar Son dönemde Proje Kot değişiklikleri, hem uygulama hem de DSİ Katkı payları açısından ciddi soru haline gelmiştir. DSİ nin bu konuda, [ Ülke Su Potansiyelini çevreyi de dikkate alarak çözüme kavuşturması gereken en önemli hatta tek kurum olması gerektiğini unutmadan ], adil ve hukuka uygun çözümler üretme alışkanlığını edinmesi konuyu çözebilecektir.enerji Piyasası mali kaynaklarından, kamuya aktarım yapmayı öncelikli hedef alan uygulama ve anlayış, çözüm üretmekten uzaktır. Evvelce bahse konu olan, Enerji Projelerine dönük HAVZA PLANLAMASI nın bu konuda ciddi katkı sağlayacağı da çok açıktır. 71

72 C Uygulama [ ve Mevzuat Değişiklikleri] ğ ş Kaynaklı Güncel Sorunlar Çok Maksatlı projelerde çıkan sorunlar ve özellikle son günlerde önem kazanan CAN SUYU konusunu, problem olmaktan çıkarmak gerekir. DSİ koordinatörlüğünde ve her proje karakteristiklerine göre çözümlenmesi gereken konu, bölgesel ve bu konuda yetkili olmaması gereken idareler tarafından, hukuk ve mevzuata aykırılığı önemsenmeksizin ciddi sorun haline getirilmiştir. Odalar, Çevre Örgütleri, Kültür Örgütleri vb.,yeterli bilgi ve teknik ekonomik altyapı edinmeden, geçtiğimiz iki yıl içinde, ciddi kaos yaratmışlardır. [Çevreyi olduğu ğ gibi muhafaza etme saplantısı, bazı siyasi ve ekonomik tercihlerin güdümü, bu konuda temel etken olabilmektedir. ] 72

73 Türkiye - Ortalama Elektrik Fiyatları [ c / kwh ] 10 10,00 [ c / kw Wh ] ,0 7,6 6,9 6,9 6,0 6,4 5,0 5,0 5,1 FİİLİ ORTALAMA 4 EPDK YEK

74 YEK [ Yenilenebilir Kaynaklara Dayalı Kanun ] Ortalama Elk.Enj. Fiyatı nın 7 10 c arasında hareket gördüğübir ülkede, 5 c lik fiyat hiçbir şekilde bir Teşvik olarak düşünülemez. Prensip olarak Fiyat Teşviki düşünülmüyor ise, Fiyat ile ilgili maddenin YEK den çıkarılması en pratik çözüm görünmektedir. Teşvik, sadece proje gelirleri açısından değil,fakat genellikle Proje Kredisi ile yürütülen enerji yatırımlarının, kredilendirilmesi [ Finanse edilmesi ] açısından çok ciddi önem arz etmektedir.ancak, 5 c gibi bir fiyat ile uygun proje kredilerini Türkiye ye getirmek çok zor olmaktadır. YEK dayalı Elk. Üretiminin Gün Öncesi Piyasa kurallarına tabi tutulduğu tek ülke herhalde ülkemizdir.özellikle rüzgar vb. kaynaklar için, bu konuda muafiyet tesisi süratle gerekmektedir. 74

75 SABRINIZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM. 75

76 EKLER

77 0,00 Şekil.54 - Kaynak Kullanımı Oranları Projeksiyonu [ % ] 60, ,07 6 2,3 63,56 64,26 64,93 65,5 66,21 66,1 67,39 67,95 70,00 56,50 60,55 Yenilenebilir Kaynak Temiz Kaynak Yerli Kaynağı İthal Kaynak 59,10 57,55 56,96 56,3 56,62 56,46 56,41 56,21 56,1 56,07 55,42 54,92 53,27 53,62 51,63 49,79, 46,7 3,37 50,21 51,93 53,53 55,03 56,44 57,76 59,00 61, ,00 4,07 46,47 44,97 43,56 42,24 41,00 39,3 3,72 37,93 41,65 42,11 42,05 42,04 41,91 39,92 40,5 41,12 41,22 40,36 39,21 3,43 3,92 37,51 37,57 36,49 36,34 36,32 35,15 34,05 33,02 32,05,13 30,27 29,65 37,17 36,44 35,74 43,50 39,45 40,90 42,45 43,04 43,17 43,3 43,54 43,59 43,79 43,2 43,93 44,5 45,0 46,3 4 50,00 40,00 30,00 33,67 35,93 29,06 2,49 27,94 35,07 34,42 27,41 26,91 33,79 33,19 32,61 32,05 26,42 25,94 25,49 25,05 [ % ], ,32 12,00 12,3 1 3,1 1 3,73 14, 22 14, , 1 5,74 1 6,15 1 6,52 1 6,3 1 6,21 1 5,76 1 6,06 1 5,46 14,91 14, ,92 1 3,47 1 3,05 12,65 12, 2 11,93 11,60 11, , ,92 1 0,71 1 0,50 1 0, 1 0,12 9,94 9,77,60 20,00 10,00 0,00, 77 yıllar

78 IEA TEDAŞ [ ] 7

79 79

80 TEDAŞ _ AEGE 200 TEDAŞ AR GEP [ 200 0

81 OECD ÜLKELERİNDE SANAYİDE VE MESKENDE UYGULANAN ELEKTRİK SATIŞ FİYATLARI S A N A Y İ M E S K E N Birim: ABD Doları/kWh (3.Çeyrek) (3.Çeyrek) ABD 0,04 0,051 0,053 0,057 0,061 0,067 0,05 0,07 0,090 0,094 0,104 0,111 ALMANYA 0,049 0,065 0,077 0,04 0,094 0,136 0,176 0,19 0,212 0,222 AVUSTRALYA ,049 0, , ,067 0, ,09 AVUSTURYA 0,096 0,102 0,109 0,133 0,130 0,152 0,177 0,174 0,174 0,215 BELÇİKA ÇEK CUMHURİYETİ 0,049 0,056 0,066 0,01 0,094 0,113 0,076 0,05 0,097 0,106 0,122 0,144 DANİMARKA 0,070 0,092 0,096 0,209 0,256 0,23 0,295 0,322 0,3 FİNLANDİYA ,043 0, , , , ,05 0, , ,121 0, ,145 FRANSA 0,037 0,045 0,050 0,050 0,051 0,056 0,105 0,127 0,142 0,142 0,144 0,159 HOLLANDA 0,155 0,194 0,221 0,236 0,25 0,25 İNGİLTERE 0,052 0,055 0,067 0,07 0,117 0,105 0,116 0,13 0,149 0,16 0,217 İRLANDA 0,075 0,094 0,096 0,099 0,122 0,142 0,107 0,146 0,173 0,199 0,199 0,256 İSPANYA 004 0,04 0, , ,03 0, ,114 0, , ,154 0,165 İSVEÇ İSVİÇRE 0,070 0,079 0,04 0,01 0,00 0,04 0,117 0,133 0,142 0,139 0,132 0,136 İTALYA 0,113 0,147 0,161 0,174 0,210 0,156 0,16 0,191 0,19 0,226 JAPONYA 0,115 0,122 0,127 0,123 0,117 0,174 0,16 0,196 0,19 0,17 KANADA ,039 0, , , ,054 0, , ,076 KORE 0,047 0,051 0,053 0,059 0,065 0,076 0,070 0,074 0,079 0,09 0,09 0,122 LÜKSEMBURG 0,112 0,143 0,147 0,17 0,13 MACARİSTAN 0,059 0,07 0,092 0,096 0,105 0,134 0,00 0,102 0,134 0,146 0,144 0,193 MEKSİKA 0,056 0,062 0,077 0,0 0,099 0,102 0,092 0,091 0,090 0,097 0,101 0,06 NORVEÇ 00 0,0 0, , ,043 0, , ,01 0, , ,122 0, ,117 POLONYA 0,049 0,056 0,060 0,070 0,073 0,01 0,04 0,095 0,103 0,121 0,132 0,153 PORTEKİZ 0,06 0,03 0,093 0,09 0,110 0,129 0,127 0,156 0,175 0,10 0,14 0,214 SLOVAKYA 0,047 0,070 0,03 0,06 0,09 0,13 0,067 0,104 0,134 0,141 0,155 0,195 TÜRKİYE 0,094 0,099 0,100 0,106 0,100 0,111 0,099 0,106 0,111 0,11 0,111 0,124 YENİ ZELANDA ,033 0, , ,061 0, , ,071 0, , ,136 0, ,163 YUNANİSTAN 0,046 0,056 0,063 0,067 0,077 0,096 0,107 0,112 OECD 0,059 0,06 0,073 0,079 0,0 0,100 0,111 0,119 0,125 0,136 NOT: ABD dışındaki ülkelerin fiyatlarına vergiler dahildir yılı 3.Çeyrek değerleri geçicidir. 1