HESABAT AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ YANINDA STRATEJİ ARAŞDIRMALAR MƏRKƏZİ İRAN İSLAM RESPUBLİKASINA DAİR RÜBLÜK HESABAT APREL-SENTYABR 2013

Transkript

1 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ YANINDA STRATEJİ ARAŞDIRMALAR MƏRKƏZİ İRAN İSLAM RESPUBLİKASINA DAİR RÜBLÜK HESABAT HESABAT APREL-SENTYABR 2013 Məsiağa Məhəmmədi Xarici siyasət məsələlərinin təhlili şöbəsinin baş elmi işçisi 1

2 2013-cü ilin ikinci və üçüncü rüblərində İran İslam Respublikasının istər daxili siyasi həyatı, istərsə də beynəlxalq əlaqələri önəmli hadisələrlə zəngin olmuş, eyni zamanda bu ölkənin Azərbaycanla münasibətlərində yeni meyllər müşahidə olunmuşdur. Daxili ictimai-siyasi şərait Cari ilin aprel-may aylarında İranda sosial-iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi prosesi davam etmiş, bu da qarşıdan gələn prezident seçkiləri ilə yanaşı, siyasi həyatda gərginlik faktoru kimi çıxış etmişdir. Prezident Mahmud Əhmədinejadın başçılıq etdiyi hökumətin bütün səylərinə, bəyanat və vədlərinə baxmayaraq, iqtisadi durumun ağırlaşmasının qarşısını almaq, o cümlədən, inflyasiyanı cilovlamaq mümkün olmamışdır. Belə ki, İran Statistika Mərkəzinin mayın əvvəllərində yaydığı məlumata əsasən, aprel ayında ölkədə inflyasiyanın səviyyəsi əvvəlki aya nisbətən daha 2 % artaraq, rekord həddə - 38,7 %-ə çatmışdır. Bu da təbii ki, əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarmışdır. İran parlamenti iqtisadiyyat komitəsinin sədri Arslan Fəthipurun bildirdiyinə görə, son 5 ildə ölkədə yaşayış xərcləri 71 % artmışdır; nəticədə İran həyat keyfiyyəti indeksinə görə, 5 il əvvəl dünyanın 194 ölkəsi arasında tutduğu 88-ci yerdən 150-ci yerə enmişdir. Beynəlxalq sanksiyaların tətbiqi nəticəsində neft satışından əldə olunan pulların ölkəyə gətirilməsi ciddi problemə çevrilmişdir. Aprelin sonlarında İran Milli Neft Şirkətinin baş direktoru Əhməd Qəlebani bildirmişdir ki, xarici dövlət və şirkətlərin neft satışı üzrə İrana borcu 4 milyard dollara çatmışdır; o əlavə etmişdir ki, hazırkı durumda İran neft müqabilində ərzaq, dərman preparatları və digər mallar göndərilməsi variantına da razıdır. Neft gəlirlərinin azalması və sərt sanksiyalar qeyri-neft məhsullarının ixracı və idxalı sahəsində də geriləməyə yol açmışdır. Mayın 19-da İran Baş Gömrük İdarəsi qeyri-neft mallarının idxal və ixracı üzrə hesabat açıqlamışdır. Hesabata əsasən, cari ilin aprel ayında idxal və ixrac olunan malların ümumi həcmi müvafiq şəkildə 2 milyard və 2 milyard 497 milyon olmuşdur ki, bu da 2012-ci ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 39 % və 11 % azalma deməkdir. Bütün bunlar Əhmədinejad hökumətinin müxtəlif cinahlardan sərt tənqidlərə məruz qalmasına səbəb olmuşdur. Aprelin sonlarında İran-İraq müharibəsi veteranları qarşısında çıxış edən eks-prezident Məhəmməd Xatəmi ölkədəki vəziyyəti böhranlı, iqtisadi durumu isə təhlükəli kimi xarakterizə etmişdir. Bununla belə, hökumət iri hərbi-texniki layihələri maliyyələşdirməkdə və gerçəkləşdirməkdə davam etmişdir. Belə ki, may ayında ölkənin öz istehsalı olan yeni pilotsuz təyyarənin təqdimatı olmuşdur. Bildirilmişdir ki, kəşfiyyat və hücum vəzifələrini yerinə yetirən bu təyyarə düşmən radarları üçün tamamilə görünməzdir. Bundan bir müddət sonra İran Herz-9 adlı yeni raketdən müdafiə sisteminin kütləvi istehsalına başlamışdır. Ölkənin müdafiə naziri general Əhməd Vəhidinin dediyinə görə, İran mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış bu sistem yüksək mobilliyə malikdir, hədəfləri aşağı hündürlükdə aşkar edib avtomatik şəkildə məhv etməyə qadirdir və cəmi bir neçə dəqiqə ərzində döyüş hazırlığı vəziyyətinə gətirilə bilir. Nəzərdən keçirilən dövrdə İran İslam Respublikasının daxili siyasi həyatının ən önəmli hadisəsi, şübhəsiz, iyunun 14-də keçirilmiş 11-ci prezident seçkiləri olmuşdur. Seçkilər 2

3 həm də geniş beynəlxalq diqqət və maraqla müşayiət olunmuşdur. Seçki ərəfəsində bir çoxları, o cümlədən, İran hərbi-təhlükəsizlik strukturlarının bəzi nümayəndələri ölkədə 2009-cu il hadisələrinə bənzər iğtişaşların olacağı ilə bağlı ehtimallar səsləndirsələr də, seçkidən öncə və sonra elə bir ciddi insident baş verməmişdir. Bununla belə, seçkiqabağı atmosfer kifayət qədər gərgin olmuş, müxtəlif siyasi qruplaşma və cinahların kəskin mübarizəsi ilə səciyyələnmişdir. Seçki hazırlıqları cari ilin əvvəllərindən start götürsə də, namizədlərin qeydiyyatı mayın 7-də başlamış və 5 gün ərzində davam etmişdir. Bu müddətdə 686 nəfər seçkilərdə iştirak etmək üçün sənədlərini İran Daxili İşlər nazirliyinə təqdim etmişdir. Qeydiyyat prosesinin ən qalmaqallı hadisəsi prezident Əhmədinejadın öz komandasının namizədi İsfəndiyar Rəhim Məşayini sənədlərini təqdim etmək üçün Daxili İşlər nazirliyinə gəlişi zamanı müşayiət etməsi olmuşdur. Prezidentin qanuna zidd olan bu hərəkəti əleyhdarlarının kəskin etirazı ilə qarşılanmış, bir çoxları onun cəzalanmasını tələb etmişlər. Mayın 21-də İran Konstitusiyasının icrasına Nəzarət Şurası 686 nəfərdən cəmi 8 nəfərin prezidentliyə namizədliyini təsdiq etmişdir. Bunlar İran Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi Səid Cəlili, ali dini rəhbərin beynəlxalq məsələlər üzrə müşaviri, keçmiş Xarici İşlər naziri Əli Əkbər Vilayəti, Tehran şəhərinin meri Məhəmməd Baqir Qalibaf, parlamentin sabiq spikeri Qulaməli Həddad Adil, Sepah ın keçmiş komandanı Möhsün Rezayi, Məsləhət Şurası nəzdində Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Həsən Ruhani, keçmiş vitse-prezident Məhəmməd Rza Arif və sabiq rabitə naziri Məhəmməd Qərəzi olmuşlar. Nəzarət Şurasının iki mühüm siyasi fiqurun - eks-prezident Əkbər Haşimi Rəfsəncaninin və yuxarıda adı keçən İsfəndiyar Rəhim Məşayinin namizədliyini təsdiq etməməsi seçki prosesinə yeni intriqa əlavə etmiş, eyni zamanda dini rəhbərə yaxın siyasətçi sayılan Səid Cəlilinin namizədliyi seçki konfiqurasiyasına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Belə ki, hələ ilkin mərhələdə bir çox namizədlər, o cümlədən, mühafizəkar Sabitlik Cəbhəsi nin ( Cebheye-paydari ) namizədi Kamran Baqiri Lənkərani, prezident Əhmədinejadın qardaşı Davud Əhmədinejad Cəlilinin xeyrinə seçki marafonundan çıxmışlar. Ölkədə məhz Cəlilinin dini lider ayətullah Əli Xameneyinin prezident görmək istədiyi şəxs olduğu barədə rəy yaranmış, xarici ekspertlər də onun seçilmək şanslarını yüksək qiymətləndirmişlər. Lakin təbliğat kampaniyası gedişində Həsən Ruhaninin reytinqi durmadan artmağa başlamışdır. Burada onun televiziya debatlarında uğurlu çıxışları ilə yanaşı, eks-prezidentlər Rəfsəncani və Xatəminin onu dəstəkləməsi, sonuncunun tövsiyəsi və təkidi ilə seçkiyə bir neçə gün qalmış islahatçı namizəd Arifin namizədliyini onun xeyrinə geri götürməsi, nəhayət, mühafizəkar qanadın seçkidə vahid qüvvə kimi çıxış edə bilməməsi mühüm rol oynamışdır. Doğrudur, iyunun 10-da mühafizəkarları təmsil edən Həddad Adil də namizədlikdən çəkildiyini bəyan etmiş, lakin bunu hansı namizədin xeyrinə etdiyini açıqlamamışdır. Üstəlik, seçki kampaniyasına rəsmi start verilməzdən öncə 2+1 adlı blok yaratmış Vilayəti və Qalibaf nə üçünsə axıradək namizəd olaraq qalmış, biri digərinə güzəştə getməmişdir. Bu və digər səbəblər iyunun 14-də Həsən Ruhaninin qələbə çalmasına gətirib çıxarmışdır. Rəsmi məlumata əsasən, seçkilərdə səsvermə hüququ olan vətəndaşların 72,7 %-i, yaxud 36,7 milyon nəfəri iştirak etmiş və Həsən Ruhani səslərin 50,71 %-ni qazanaraq, İranın sayca yeddinci prezidenti olmuşdur. Digər namizədlər arasında səslər aşağıdakı 3

4 kimi bölünmüşdür: Qalibaf - 16,56 %, Cəlili - 11,36 %, Rezayi - 10,59 %, Vilayəti - 6,18 %, Qərəzi - 1,22 %. Həsən Ruhaninin prezident seçkilərində qələbə çalmasını yalnız yuxarıda göstərilən səbəblərlə izah etmək düzgün olmazdı. Burada 2009-cu il seçkilərindən sonra prezident postu ətrafında yaşanan legitimlik böhranı, Qərblə kəskin münasibətlərin təhlükəli həddə çatması, o cümlədən, İranın nüvə proqramı ətrafında danışıqların dalana dirənməsi və s. də mühüm amillər kimi çıxış etmişdir. Görünür, bütün bunları nəzərə alaraq, ölkənin ali dini lideri Ruhaninin prezidentliyinə yaşıl işıq yandırmışdır. İstənilən halda Ruhaninin İran prezident seçilməsi istər ölkə daxilində, istərsə də beynəlxalq aləmdə ümid və nikbinliklə qarşılanmışdır. İyunun 17-də Ruhani yeni seçilmiş prezident kimi özünün ilk mətbuat konfransını keçirmişdir. O, ölkədəki siyasi qruplaşma və cinahların fövqündə duran (fəra-cenahi), peşəkarlardan ibarət bir kabinet formalaşdıracağını bildirmiş, beynəlxalq birliklə dialoq yolu ilə nüvə proqramı ətrafında vəziyyətin nizama salınmasını, sanksiyaların tədricən aradan qaldırılmasını, qonşu dövlətlərlə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasını xarici siyasətinin prioritetləri elan etmişdir. Avqustun 3-də Ruhani ali dini rəhbər tərəfindən vəzifəsinə təsdiqlənmiş, ertəsi gün isə ölkə parlamentində onun andiçmə mərasimi olmuşdur. Mərasimdə 60-a qədər ölkədən rəsmi qonaq, 400-ə yaxın xarici və yerli jurnalist iştirak etmişdir. Maraqlıdır ki, Ruhani andiçmədən dərhal sonra yeni hökumət üzvlərinin siyahısını parlamentin sədri Əli Laricaniyə təqdim etmişdir, hərçənd bunun üçün, qanuna görə, onun iki həftə vaxtı var idi. Həmin siyahıya nəzər saldıqda, iki cəhət diqqəti çəkir: birincisi, yeni kabinetdə vaxtilə Rəfsəncani və Xatəmi hökumətlərində vəzifə tutmuş xeyli insan yer alır; ikincisi, nazirlər arasında Qərbdə təhsil almış şəxslərin əhəmiyyətli payı vardır. Andiçmə günü Ruhani islahatçı siyasi xadim kimi tanınan və Xatəminin hər iki prezidentliyi dövründə nazir postunu tutmuş İshaq Cahangirini birinci vitse-prezident təyin etmişdir. Avqustun 15-də isə İran parlamenti Ruhaninin irəli sürdüyü 18 nazirdən 15-ni təsdiq etmiş, beləliklə, yeni hökumət əsasən formalaşmışdır. Ruhani hökumətinin fəaliyyət göstərdiyi qısa zaman kəsiyi bir sıra hadisələrlə əlamətdar olmuşdur. İlk növbədə aylardan bəri yüksəlməkdə olan dolların kursunda sabitləşmə və enmə baş vermişdir. İkincisi, Əhmədinejad hökumətinin qəbul etdiyi bir sıra qərarlar qüvvədən salınmışdır; məsələn, yeni hökumətin avqustun 18-də keçirilmiş elə ilk iclasında əvvəlki kabinetin 10 qərarı ləğv edilmişdir. Üçüncüsü, bir çox siyasi məhbuslar, o cümlədən, 2009-cu il iğtişaşlarında həbs edilənlərin bir qismi azadlığa buraxılmışdır. Nəhayət, uzun müddət davam edən parlament-hökumət qarşıdurması aradan qalxmışdır. Bununla belə, Ruhani hökuməti qarşısında duran başlıca sosial-iqtisadi və siyasi problemlər hələ də həllini gözləməkdədir. Xarici siyasət Nəzərdən keçirilən müddətdə İranın beynəlxalq əlaqələrində iki dövrü fərqləndirmək lazımdır: Əhmədinejadın prezidentliyi dövrü; Ruhaninin prezident seçilməsindən sonrakı dövr. Bunlardan birincisində əsasən əvvəlki illərdə yürüdülən xarici siyasət xətti davam 4

5 etdirilmiş, ilk növbədə, ölkənin nüvə proqramı ilə bağlı bir qayda olaraq, nəticəsiz başa çatan beynəlxalq müzakirələr və təmaslar həyata keçirilmişdir. Aprelin 5-6-da Almatıda İran nümayəndələri ilə 5+1 qrupu arasında danışıqların növbəti raundu baş tutmuşdur. Verilən məlumatlara görə, İran tərəfi bu danışıqlarda hələ əvvəlki görüşdə 5+1 qrupunun irəli sürdüyü təklifə aydın və konkret cavab verə bilməmişdir. Həmin təklif nüvə obyektlərindən birinin bağlanmasını, zənginləşdirilmiş uranın ölkədən çıxarılmasını nəzərdə tuturdu ki, bunun da müqabilində İranın ixracatına qoyulan beynəlxalq sanksiyalar müəyyən qədər azaldılmalı idi. Bunun əksinə olaraq, danışıqlarda İran nümayəndə heyətinə başçılıq edən Səid Cəlili bildirmişdir ki, İran Almatıda problemin həlli üzrə hərəkət planı təqdim etmişdi, lakin altılıq ölkələri buna hazır deyildi. İstənilən halda həmin görüş əhəmiyyətli bir nəticə verməmiş, sadəcə danışıqların davam etdirilməsi qərara alınmışdır. Mayın 15-də Vyanada MAQATE və İran nümayəndələrinin növbəti görüşü olmuşdur. 8 saatdan çox davam edən müzakirələr zamanı tərəflər İranın nüvə proqramına struktur yanaşma sənədi barədə razılığa gələ bilməmişlər, buna görə də sənədin mətni üzərində işin davam etdirilməsi qərara alınmışdır. Elə həmin gün İstanbulda Səid Cəlili ilə Avropa Birliyinin ali nümayəndəsi Ketrin Eşton arasında görüş olmuşdur. Görüşün detalları barədə geniş məlumat verilməsə də, burada İranın nüvə proqramı ilə bağlı son təkliflərinə cavab veriləcəyi bəlli olmuşdur. Prezident seçkiləri ərəfəsi olduğu üçün İran mətbuatı bu danışıqları Cəlili ilə Eştonun vida görüşü adlandırmışdır. Nüvə proqramı ətrafında vəziyyətin nizama salınmaması İrana qarşı sərt beynəlxalq sanksiyalara yenilərinin əlavə olunmasına gətirib çıxarmışdır. İyunun 1-də ABŞ hökuməti İranın 8 neft emalı şirkətinə (Bandar Imam Petrochemical Co, Bou Ali Sina Petrochemical Co, Mobin Petrochemical Co və s.) sanksiya tətbiq etmişdir; ABŞ hesab edir ki, bu şirkətlər İranın nüvə proqramının maliyyələşməsində mühüm rol oynayır. Bundan bir neçə gün sonra ABŞ hökuməti İranla iqtisadi əlaqələr qurduğuna görə Avropa, Asiya və Afrikanın 37 şirkətinə sanksiya tətbiq etmişdir. ABŞ Maliyyə nazirliyi bildirmişdir ki, bunlar saxta şirkətlər şəbəkəsi kimi fəaliyyət göstərərək, İran hakimiyyətinə milyardlarla dollar gəlir vermişlər. Həmin şirkətlər Almaniya, Xorvatiya, CAR və BƏƏ-də fəaliyyət göstərən investisiya, sığorta və ticarət şirkətləridir. Bütövlükdə ABŞ mayın sonu-iyunun əvvəllərində, 10 gün ərzində İrana qarşı 4 sanksiya tətbiq etmişdir. Bundan əlavə, iyulun əvvəllərindən etibarən, İranın 20-dən çox telekanalı (o cümlədən, ingilisdilli Press TV) Avropa və Amerika peyklərindən çıxarılmışdır. İranın BMT-dəki nümayəndəsi İran telekanallarının yayımının dayandırılmasını beynəlxalq qanunların pozulması kimi dəyərləndirmişdir. Qərblə münasibətlərini tənzimləyə bilməyən İran alternativ istiqamətlərdə - Cənubi Amerika, Afrika və Asiya istiqamətlərində fəal xarici siyasət yürütməkdə davam etmişdir. Aprelin ortalarında İran prezidenti Mahmud Əhmədinejad rəsmi səfərlə üç Afrika ölkəsinə - Benin, Nigeriya və Qanaya yollanmışdır. Səfəri şərh edən Xarici İşlər naziri Əli Əkbər Salehi bildirmişdir ki, Afrika ölkələri ilə əməkdaşlıq İran xarici siyasətinin prioritetlərindən biridir. Qeyd edək ki, İran Afrika Birliyinin müşahidəçi üzvüdür və Hindistan, Yaponiya və Çinlə birlikdə bu təşkilatın strateji tərəfdaşı sayılır. Aprelin 19-da isə İran prezidenti yüksək səviyyəli bir nümayəndə heyəti ilə Venesuela prezidenti Nikolas Maduranın andiçmə mərasimində iştirak etmişdir. Səfər zamanı 5

6 Əhmədinejad Kuba, Boliviya, Argentina, Uruqvay, Nikaraqua prezidentləri ilə görüşlər keçirmişdir. Bununla yanaşı, İran rəsmiləri region ölkələri ilə intensiv təmaslarını davam etdirmiş, qarşılıqlı səfərlər həyata keçirilmişdir. Burada Oman parlamenti sədrinin və Xarici İşlər nazirinin, Misir nümayəndə heyətinin, Hindistan və Türkmənistan Xarici İşlər nazirlərinin, Türkiyənin İnkişaf nazirinin, Suriya parlamenti sədrinin, Rusiya Xarici İşlər nazirinin müavini və Federasiya Şurasının sədr müavininin Tehrana səfərlərini, eləcə də İran Daxili İşlər nazirinin Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə, Xarici İşlər nazirinin Səudiyyə Ərəbistanına və Suriyaya səfərlərini qeyd etmək olar. Bu görüşlərdə ikitərəfli münasibətlərlə yanaşı, bir sıra regional layihələrin də həyata keçirilməsi müzakirə obyekti olmuşdur. Məsələn, Türkmənistan Xarici İşlər naziri Rəşid Meredovun mayın əvvəllərində Tehrana səfəri zamanı İran-Türkmənistan- Qazaxıstan dəmir yolunun tezliklə istismara verilməsi məsələsi müzakirə edilmişdir. Ümumi uzunluğu 900 km olan bu dəmir yolunun 700 km-i Türkmənistan ərazisinə düşür və artıq onun təqribən üçdə iki hissəsi çəkilmişdir. Suriya istiqaməti İranın xarici siyasətinin ən mühüm yönlərindən biri olaraq qalmışdır. İran Bəşər Əsəd rejiminə siyasi, iqtisadi, hərbi-texniki və diplomatik dəstəyini davam etdirmişdir. İyun ayında kütləvi informasiya vasitələrində İranın Suriyaya İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun ( Sepah ) 4 min nəfərlik heyətini göndərməsi barədə məlumat yayılmışdır, lakin İran tərəfi bu informasiyanı qətiyyətlə təkzib etmişdir. Həsən Ruhani prezident seçildikdən sonra İranın beynəlxalq əlaqələrində fərqli bir atmosfer yaranmışdır. ABŞ prezidenti Barak Obama Ruhaninin prezident seçilməsini yaxşı əlamət adlandırmış və bunu İran xalqının dəyişiklik arzusunun təzahürü kimi qiymətləndirmişdir. Ruhaninin beynəlxalq birliklə dialoq və əməkdaşlıq niyyətini ifadə edən açıqlamaları və radikal diskursdan imtina etməsi bütün dünyada müsbət qarşılanmış, İran düyününün çözüləcəyinə inam doğurmuşdur. Yalnız İsrail hökuməti yeni prezidentin səmimiyyətinə şübhə ilə yanaşmışdır. Ruhaninin İsrail dövləti və xalqına yönəlik bəzi reveranslarına baxmayaraq, bu etimadsızlıq aradan qalxmamış, sonradan hətta ABŞla İsrail arasında müəyyən ixtilafın yaranmasına yol açmışdır. Bu şəraitdə İranla ABŞ arasında birbaşa müzakirələr məsələsi yenidən gündəmə gəlmişdir. Belə görünür ki, əvvəlki dönəmdən fərqli olaraq, ali dini rəhbər bu məsələdə Ruhaniyə kart-blanş vermişdir. Belə ki, Suriyada kimyəvi silah olayı ilə bağlı böhranlı situasiyada ABŞ və İran rəsmiləri arasında məktublaşma baş tutmuşdur. Sentyabr ayında Ruhaninin BMT Baş Məclisinin 68-ci sessiyasında iştirak etmək üçün ABŞ-a səfər edəcəyi məlum olduqda, bu mövzu daha da aktuallaşmış, bu səfər gedişində İran və ABŞ rəhbərlərinin görüşə biləcəyi ehtimalı meydana çıxmışdır. Təcrübəli diplomat olan Ruhani bu imkandan maksimum faydalanmağa çalışmış, KİV vasitəsilə beynəlxalq, xüsusən ABŞ ictimai rəyinə birbaşa müraciət etməklə, öz ölkəsi haqqında təsəvvürləri dəyişdirməyə cəhd göstərmişdir. Belə ki, səfərdən bir həftə öncə o, NBC telekanalına müsahibə vermiş, İranın nüvə silahına yiyələnmək niyyətində olmadığını bəyan etmişdir. Bilavasitə səfər ərəfəsində - sentyabrın 19-da nüfuzlu Vaşinqton-post qəzetində Ruhaninin məqaləsi dərc olunmuşdur. Həmin məqalədə beynəlxalq siyasətə baxışını yığcam şəkildə ifadə edən Ruhani soyuq müharibə mentaliteti ndən əl çəkməyin vacibliyini vurğulamışdır. Nyu-yorkda olduğu müddətdə isə Ruhani CNN kanalına müsahibə vermiş, İranın ABŞ- 6

7 la münasibətlərdə gərginliyi artırmaqda maraqlı olmadığını vurğulamışdır. Bununla belə, səfər zamanı ABŞ və İran prezidentlərinin gözlənilən görüşü reallaşmamışdır. Yalnız son anda iki prezident arasında Barak Obamanın təşəbbüsü ilə 15 dəqiqəlik telefon danışığı baş tutmuşdur. Bu, 1979-cu ildən bəri iki ölkə prezidentlərinin ilk təması olmuşdur. Obama-Ruhani görüşünün baş tutmaması İran tərəfinin imtinası ilə izah edilmişdir. Görünür, bu işdə İrandan səslənən etirazların da təsiri olmuşdur. Belə ki, hələ səfər ərəfəsində Sepah adından bir bəyanat yayılmış, İran nümayəndə heyətinə ABŞ-ın tələsinə düşməmək tövsiyə olunmuşdur. Səfərdən sonra isə Sepah ın komandanı general Məhəmməd Əli Cəfəri bildirmişdir ki, Ruhani Obama ilə telefonla danışmamalı idi. Aydın olur ki, İranda müəyyən qüvvələr ABŞ-la dialoqa müsbət yanaşmırlar. Təsadüfi deyil ki, Ruhani səfərdən qayıdarkən, aeroportda onun Qərblə yaxınlaşma kursuna etiraz edən kütlə ilə qarşılaşmış, prezidentə yumurta və ayaqqabı atılmışdır. Odur ki, ABŞ-la və bütövlükdə Qərb ölkələri ilə dialoq cəhdlərinin nə ilə nəticələnəcəyini indidən söyləmək çətindir. Azərbaycanla əlaqələr Bu dövrdə Azərbaycan-İran münasibətləri, müəyyən məqamlar nəzərə alınmazsa, əsasən stabil xarakter daşımış və qarşılıqlı rəsmi səfərlərlə zəngin olmuşdur. Aprelin 29-da Azərbaycan Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyevin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Tehrana getmişdir. Səfər çərçivəsində Ramiz Mehdiyev İran prezidenti Mahmud Əhmədinejad, parlamentin spikeri Əli Laricani, Xarici İşlər naziri Əli Əkbər Salehi, Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi Səid Cəlili ilə görüşlər keçirmiş, ikitərəfli əməkdaşlığın imkanlarını və perspektivlərini müzakirə etmişdir. Mayın 18-də Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin (QMİ) sədri Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadənin İrana səfəri başlamışdır. Səfərdə Azərbaycan-İran Parlamentlərarası Dostluq Qrupunun üzvləri və jurnalistlər də iştirak etmişlər. Azərbaycan nümayəndə heyəti İran prezidenti Mahmud Əhmədinejad, ölkənin ali dini lideri Əli Xameneyi, parlamentin sədri Əli Laricani və Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi Səid Cəlili, bir sıra nüfuzlu ruhanilər və İranda təhsil alan azərbaycanlı tələbələrlə görüşmüşdür. QMİ sədri mayın 2-də Təbrizdə İran təhlükəsizlik orqanları tərəfindən həbs edilmiş və şübhəli əlaqələr qurmaqda ittiham olunan Azərbaycan vətəndaşları Xalidə Xalid və Şamxal Hüseynovun məsələsi ilə də maraqlanmışdır. Mayın 21-də İran XİN-in sözçüsü Abbas Əraqçi Azərbaycan vətəndaşlarının İranın xoşməramlı niyyətinin nümayiş etdirilməsi nəticəsində azadlığa buraxıldığını bildirsə də, sözügedən şəxslər yalnız iyunun 6-da Bakıya gəlmişlər. İyunun 16-da Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Həsən Ruhaniyə İran prezidenti seçilməsi münasibətilə təbrik məktubu göndərmiş, bir müddət sonra isə Ruhani Azərbaycanın dövlət başçısına cavab məktubu yazaraq, iki ölkə arasında dostluq və qarşılıqlı etimada söykənən müsbət əlaqələrin gələcəkdə də möhkəmləndiriləcəyinə inamını ifadə etmişdir. Ruhaninin andiçmə mərasimində Azərbaycanı Milli Məclisin sədri Oqtay Əsədov təmsil etmişdir. Səfər çərçivəsində o, İranın yeni prezidenti ilə yanaşı, parlamentin spikeri Əli Laricani ilə də görüşüb müəyyən müzakirələr aparmışdır. Sentyabrın 14-də Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Elşad İsgəndərovun İrana rəsmi səfəri başlamışdır. Səfər zamanı komitə sədri İran islam Respublikasının 7

8 Mədəniyyət və İslami İrşad naziri Əli Cənnəti, Mədəniyyət və İslami Əlaqələr Təşkilatının sədri Məhəmməd Baqir Xürrəmşad, ali dini rəhbərin müşaviri ayətullah Əli Təsxiri və digər rəsmi şəxslərlə, eləcə də Qumda təhsil alan azərbaycanlı tələbələrlə görüşlər keçirmişdir. Elşad İsgəndərov İranın rəsmi şəxslərinə Azərbaycan dövlətinin islam dini dəyərlərinə göstərdiyi qayğı haqqında ətraflı məlumat vermiş, müstəqillik dövründə Azərbaycanda məscidlərin sayının 17-dən 1800-ə yüksəldiyini, son 10 ildə 200-dən artıq məscidin inşa və bərpa olunduğunu bildirmişdir. Sentyabrın 16-da İran İslam Respublikası Sərhəd Qoşunlarının komandanı general Hüseyn Zülfüqari Azərbaycana rəsmi səfərə gəlmişdir. O, Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi general Elçin Quliyev və digər rəsmi şəxslərlə danışıqlar aparmış, sərhədlərin təhlükəsizliyinin təmin olunması və narkotik maddələrin qaçaqmalçılığı ilə mübarizənin gücləndirilməsi məsələlərini müzakirə etmişdir. Bundan bir həftə sonra isə İran parlamentinin Milli Təhlükəsizlik və Xarici Əlaqələr komitəsinin üzvlərindən ibarət nümayəndə heyəti Bakıya gəlmiş və Milli Məclisdə, Yeni Azərbaycan Partiyasında, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsində bir sıra görüşlər keçirmişlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə Nizami Gəncəvinin məqbərəsində təmirbərpa işləri zamanı üzərində farsca şeirlər olan kaşıların götürülməsi İran mətbuatı və elmi-mədəni ictimaiyyəti arasında böyük rezonans doğurmuş və dahi şairin iranlı kimliyini unutdurmaq cəhdi kimi qiymətləndirilmişdir. Məsələyə rəsmi şəxslər də münasibət bildirmiş, o cümlədən, İran XİN-in sözçüsü Mərziyə Əfxəm bunu mədəniyyətə zidd addım adlandırmışdır. Bunun cavabında Azərbaycan XİN-in mətbuat katibi Elman Abdullayev Nizami Gəncəvinin Azərbaycan şairi olduğunu vurğulayaraq demişdir: O, Azərbaycanda anadan olub və Azərbaycan xalqının qürur mənbəyidir. Bu, hətta müzakirə predmeti də ola bilməz. Beləliklə, nəzərdən keçirilən dövrdə iki ölkə arasında siyasi-iqtisadi münasibətlərin normallaşdırılması və genişləndirilməsi istiqamətində addımlar atılsa da, mədəni-tarixi məsələlərdə ziddiyyətlər qalmaqda davam etmişdir. Nəticə 2013-cü ilin aprel-sentyabr aylarında İran İslam Respublikasının ictimai-siyasi həyatı və xarici siyasəti aşağıdakı proseslərlə səciyyələnmişdir: - Ölkədə sosial-iqtisadi durumun pisləşməsi, beynəlxalq sanksiyaların ölkə iqtisadiyyatın mənfi təsirinin daha aydın şəkildə üzə çıxması; - İranın nüvə proqramı ətrafında müzakirələrin nəticəsiz qalması və bu ölkəyə qarşı yeni sanksiyaların tətbiq edilməsi; - İranın fəal regional xarici siyasət xəttini davam etdirməsi; - İyunda keçirilən prezident seçkiləri nəticəsində mötədil və islahatçı qüvvələrin hakimiyyət gəlməsi, beynəlxalq əlaqələrdə əvvəlki radikal diskursdan imtina edilməsi; - ABŞ-la birbaşa təmaslara start verilməsi, İranın nüvə proqramının dinc xarakterinə 8

9 Qərbi inandırmaq yolu ilə beynəlxalq sanksiyaların aradan qaldırılmasına nail olmağın xarici siyasətdə prioritetə çevrilməsi; - Azərbaycan Respublikası ilə siyasi-iqtisadi əlaqələrin normallaşması yönündə qarşılıqlı rəsmi səfərlərin intensivləşməsi, eyni zamanda mədəni-tarixi aspektdə mübahisəli məsələlərin qalması. 9