4.CC$ D)E E" F G SORUMLULUK

Transkript

1 4.CC$ D)E E" F G SLAM HUKUKU VE UHREVÎ SORUMLULUK Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ESEN *.S/ 4 CC)"",",",0# CC )",J,G4 CC C E0E?,,VC Y?"J)DEC),E 5 "#"H"4 C; C,J" #"D" V CC )"" " FY " " E 0E E(E Y?"C" " H) ""," #9""F"D, "0D),, " -," E E0C9"CC, "" --"#C),E 5Y0"# 0HE,G/" 4 CCC ; E#CEDEG"#"))",J" E#"D" VCCC E#CEDE,,C- CE;,E 1/-4 CCC E,"(",/0"9V# C,"JG0E?,; "9V#0)CV9",V# C,E! Z4 CCG ")G CG,GC $'&GB G#A( 3#HA 5"( "* (K )" 0 )"K# ", "FG) " ))" ")" ")" " )) "FG"0* " " "* (K ","), )()9"") " ((,("K))" 0 )" KH,(",#0#"F 2 (" "FR* T" )# ",#""R#""9F$T( )))" )"K," ) ( ("G,)")"( (",KK) K", K" ( (" ) $((,F)) H"( (" G1 H)9"K))" " * ( K 9" 0," ") )"H)9"K, 0()?"))" " 0 )" 0 )"KH,(",#0#"F W 1 G "* (K )0 "0KG#)"K" ", "FK)),"; H" )F))""I)K, AG#Z* (KG)"" ")" G " H #)0G "FG Giri: slam hukukunun dieer beerî hukuk sistemlerinden farkl olarak, dini temele dayande dolaysyla bir mümin için slam hukuku hükümlerinin, dünyevî ilikileri düzenleyen kurallar olmann ötesinde ahiret sorumlulueu da getirdiei muhakkaktr. slam hukuku tabiriyle, Kur an ve sünnet tarafndan belirlenen ve müminler için baelayc olan hukuk kurallarn kastetmekteyiz. Uhrevî sorumluluk inanc iman esasna dayandendan, slam n iman, din, ahlak ve hukuk alanlar arasndaki ilikiyi nasl düzenlediei hususu, meselenin zeminini tekil etmektedir. Esasen çok geni bir çerçeveye sahip olmakla birlikte üzerinde yeterince çalma yaplmam bulunan bu konuyu, slam hukukunun ayrc özellikleri, uhrevî sorumluluea iaret eden baz ayet ve hadisler, hükümlerin konulmasnda gözetilen gayeler, baz ilk * Dokuz Eylül Üniversitesi, ]lahiyat Fakültesi.

2 ABB,-./ "0' dönem müslümanlarnn hayatlarndan örnekler, suçlarn gizlenmesi, dünyevî cezalarn uygulanmasnn uhrevî sorumlulueu da kaldrp kaldrmayacae ve dünyevî müeyyide ile uhrevî müeyyide arasndaki temel farklar çerçevesindeki bir kurgu içinde yorumlayarak ele alacaez. 1- "slam Açsndan "man-din-ahlak-hukuk "li:kileri slam dini; iman, ibadet, ahlak ve hukuk alannda düzenlemeler getirmitir. slam dininin iki temel kaynae olan yüce Allah n gönderdiei Kur ân- Kerîm ve Hz. Peygamberin hadis-i erifleri, saydemz bu alanlarda müminlere çeitli emirler, yasaklar ve tavsiyeler içeren hüküm ve açklamalarla doludur. Bu bakmdan slam n, hayatn bütün alanlarnda insann inanç, davran ve sözlerine müdahale ederek, bunlar belirli bir düzen ve kontrol içinde tutmak gibi bir gayesi oldueunu anlamaktayz. nsan, babo braklm, istedieini istediei ekilde yapmakta serbest olan bir varlk deeildir. 1 slam dini bu dünya hayatn, iyilerle kötülerin, iman edenlerle etmeyenlerin, adil olanlarla zalimlerin, Allah yolunda gayret gösterenlerle tembellik edenlerin tespit edileceei bir imtihan alan olarak nitelemektedir. 2 Bu imtihann sonucu, kyamet koptuktan sonra insanlarn bir araya toplanp (har) teker teker yaptklarndan ve yaplmas gerektiei halde yapmadklarndan hesaba çekilmeleriyle ortaya çkacak; herkes alde puan karlenda ya mükâfat hak edecek ya da cezaya müstahak olacaktr. Oradaki mükâfat cennet nimetleri, ceza ise cehennem azab olarak belirlenmitir. Bir mümin için bütün söz ve davranlarnn temel eksenini iman tekil eder. Allah n varle, birliei ve ahiret inanc, onun bütün hayatna yön verir. Bu bakmdan müminin ahlak ve hukuk kurallarna bak da iman eksenlidir. Günümüz toplumlarnda maalesef hukuk kurallarnn ve kanunlarn, fertlerin ve toplumun problemlerini çözme konusunda yetersiz kalden hatta istismar edildieini, kötüye kullanlden görmekteyiz. Bu olumsuzlu- Eun ortaya çkmasnda elbette önce bu kanun ve kurallar hazrlayanlarn sonra da bunlar uygulamakla görevli olanlarn yetersizlik ve özensizlikleri bulundueundan bahsedilebilir. Ancak u unutulmamaldr ki; toplum tarafndan özümsenip benimsenmeyen, sahip çklmayan her türlü kanun ve kural, zamanla delinmeye, çienenmeye ve kap d edilmeye mahkûmdur. te bu noktada iman, ahlakî davranlara, kanun ve kurallara bakta bir fark ortaya koymaktadr; mümin için ahlak ve hukuk kurallarnn temelinde iman yani Allah korkusu ve sevgisi vardr. Hukuk, problemleri tek bana çözemez. Hukukun ahlakla desteklenmesi lazmdr. Ahlak hukukun alt zeminidir. Ahlakî deeerleri anm, yozlam fertlerin hukuk kurallarna riayet etmelerini beklemek beyhûde bir bekleyitir. DiEer taraftan imansz ahlak olmaz; ahlakn temeli imandr. Söz 1 2 K}yamet, 75/36 (]nsan, 'kendi ba~}na ve sorumsuz' b}rak}laca }n} m} san}yor?). Âli ]mran, 3/ (Bir de böylece Allah, iman edenleri günahlardan temize ç}karmak, kâfirleri de helâk etmek ister).

3 4.CC!"% "9V C ABA ve davranlarnn, devletle ve dieer insanlarla hatta canl veya cansz bütün varlklarla olan ilikilerinin deeerlendirilmeye tabi tutulmayacaen, bu ilikilerin srf çkar amaçl oldueunu düünen fertlerin, kendi çkarlar ueruna frsat bulduklarnda ahlakî ve hukukî kurallar çienemeyecekleri garanti edilemez. 3 Günümüz toplumlar, ahlak ve hukukun hiçe saylde olumsuz örneklere maalesef âina olmu durumdadr. Halbuki bir mümin için, kanun ve kurallara riayet ksa bir süre için aleyhine, onlar çienemek ise lehine gibi görünse ve böyle davrandenda kendisini hesaba çekecek hiçbir dünyevî güç bulunmasa bile, her zaman ve her yerde kendisini gören Allah vardr; insanlardan kaçp kurtulmak mümkündür ama yüce Yaratcy kandrmak mümkün deeildir. 4 man yani ahiret inanc, Allah korkusu ve sevgisi; hukuk ve ahlak kurallarnn direeidir. Bu husus, insann tek yaratl gayesi olan Allah a ibadet esasna dayanmaktadr. 5 slam açsndan iman, din, ahlak ve hukuk ilikisini tebihte hata olmasn- u ekilde gösterebiliriz: (Bkz: Külah ekli) slam dini açsndan hukuk kurallar ile ahlak kurallarnn alanlar arasnda çap fark bulunmaktadr. Ahlak dairesi daha geni olup hukuk, bu dairenin içinde daha küçük çapl bir daire eklinde görünmektedir. Her hukuk kural ayn zamanda bir ahlakî kural ifade etmekte ve hukuk kuralnn ihlali/çienenmesi de ayn zamanda bir ahlakî sorun tekil etmekle birlikte; sadece ahlak kurallaryla düzenlenen ve hukukun müdahale etmediei bir alan da mevcuttur. Bu alandaki davran ve ihlallerde sadece ahlakn kural ve müeyyideleri geçerli olmaktadr. slam dini açsndan hem ahlak hem de hukuk daireleri, bu ikisinden daha büyük olan Din yani slam dairesinin Bakara, 2/205 (]~ ba~}na geçince yeryüzünde karga~a ve bozgunculuk ç}karmaya, ekini ve nesli mahvetmeye çal}~}r. Oysa Allah karga~a ve bozgunculuk ç}karanlar} kesinlikle sevmez). Nisa 4/135 (Ey ]nananlar! Kendiniz, ana baban}z ve yak}nlar}n}z aleyhlerine de olsa, Allah için ~ahit olarak adaleti gözetin; ister zengin, ister fakir olsun, Allah onlara daha yak}nd}r. Adaletinizde heveslere uymay}n. E er e riltirseniz veya yüz çevirirseniz bilin ki, Allah i~lediklerinizden ~üphesiz haberdard}r). Zâriyât, 51/56 (Ben cinleri ve insanlar}, ancak bana kulluk etsinler diye yaratt}m).

4 AB,-./ "0' kapsam içinde bulundueundan, her ahlak ve hukuk kural ayn zamanda din kuraldr. Din, insan hayatnn bütün alanlarn kapsayan en geni daire olup dinin kontrolü dnda kalan bir alandan bahsetmek mümkün deeildir. Dolaysyla ahlak ve hukuk kurallarnn deeerlendirilmesi de sadece dünya ile snrl olmayp iin uhrevî boyutu da vardr. Günümüz hukuk düzenlerinde ise hukuk, ahlak ve din kurallarnn birbiriyle olan ilikileri, kesien daireler biçiminde gösterilmektedir. (Bkz: Kesi- en Daireler ekli) Bu ekle göre esasen din, ahlak ve hukuk alanlar ayr baemsz birer merkezdir. Ancak bu alanlarn, dieer alanlarn her biriyle kesi- en ksmlar ve en ortada üç dairenin kesitiei ortak bir alan bulunmaktadr. Ortak alan din, hukuk ve ahlak kurallarnn kesitiei, dieer bir ifadeyle örtütüeü alandr. Bu ekle göre hukuk ve ahlak alanlarn ilgilendirmeyen din kurallar, ahlak ve dini ilgilendirmeyen hukuk kurallar, din ve hukuku ilgilendirmeyen ahlak kurallar bulunmaktadr. 6 D]N Din- Hukuk HUKUK Din- Ahlak Hukuk- Ahlak AHLAK KESZ[EN DAZRELER Kanaatimizce iki ekil arasndaki en önemli ayrc nokta, hukuk ve ahlakn dayanaenn tespiti ve din kavramnn nasl tanmlande hususudur. Din kavramndan ne anlaldena bael olarak, din alannn kapsam belirlenmeye çallmaktadr. 7 slamî anlayta din, hukuk ve ahlak da dâhil olmak üzere hayatn bütün alanlarn kapsayan ve hatta dünya ile ahiret dengesini kuran bir konumda iken; günümüz anlaynda sadece yaanan hayat içinde varleyla görüntü veren, ihmali güç bir olgu olarak deeerlendirilmektedir. Günümüz anlaynda hukukun ve kanunlarn yegâne kaynae insan olarak görüldüeünden, hukukun dinle veya ahlakla kesitiei varsaylan alan- 6 7 Her iki ~eklin benzer çizimleri için bkz. Abdülkadir ener, +slam Hukuku Dersleri I, s. 6. ]slam da din, peygamber, kutsal kitap (Kur an) gibi temel kavramlar}n ta~}d}klar} anlamlar ile di er milletlerin ve özellikle bat}l}lar}n bu tür kavramlara yükledikleri anlamlar aras}nda çok esasl} farkl}l}klar bulunmaktad}r. Maalesef bu temel farkl}l}klar göz ard} edilerek ]slam }n kavramlar}n} di er bir kültür için veya tam tersi kullanmak yanl}~ anla~}lmalara sebebiyet vermektedir. Geni~ bilgi için bkz. Din, D+A, IX, 312 vd.

5 4.CC!"% "9V C AB larn tanmlanmas da kolay olmamakta ve genelde bu alanlar hukukun tek bana hâkimiyet alanna dönüebilmektedir. Hatta salt din veya ahlak alan olarak ayrlan alanlar dahi, ekildeki eit orantl görünümün aksine, zaman ve artlara göre daralp genileyebilen ve genellikle din ve ahlak alan aleyhine daralan esnek alanlar olabilmektedir. Kesien daireler eklinin dieer bir ayrc özelliei de, hukuk alann temelde ve büyük ölçüde ahlaktan baemsz saymasdr. Bu yaklama yaplacak esasl bir itiraz, ahlakla desteklenmeyen hukuk kurallarna vatandalarn ne tür bir sayg ve güvenle itaat edecekleri hususudur. Bir dieer problem de, ahlakn temelinin ne oldueu konusudur. Biz bu konularda daha fazla ayrntya girmeden, günümüz hukuk anlaynda uhrevî boyutun bulunmaden vurgulayarak konumuza devam etmek istiyoruz. 2- Hukukî SorumluluCun Olmamas, Uhrevî SorumluluCu Kaldrmaz Hukuk dnda kalan ahlak alannda yer alan her söz veya davran, hukuku ilgilendirmemi bulunsa da, ahlakî ve uhrevî sorumluluk tamaktadr. Bunu bir örnekle açklayacak olursak, u hadisi erifi gösterebiliriz; Ki- -iye, hanmna neden vurdu3u sorulmaz! 8 Bu hadiste, aile içi ufak tefek olaylarn, taraflarn ikâyeti olmadkça bakalarn ilgilendirmediei anlatlmaktadr. Dolaysyla konu hukuku ilgilendirmemekte, hukukun dnda kalan ahlak alanyla snrl bulunmaktadr. Bu tür aile içi mahremiyetleri ifade için atalarmz; kar-koca dövümü, akl olmayan karm, kol krlr yen içinde kalr, kirli çamarlar sokakta ykanmaz gibi özlü sözlerle ifade etmilerdir. Ancak bu hadis-i erifi hanmna vurann uhrevî sorumlulueu da yoktur eklinde anlamak doeru deeildir. Yani hadisi hukukî açdan deeil, ahlakî açdan ve aile mahremiyeti bakmndan anlamaldr. Kiinin eine yönelik iddet saylan fiillerinin ise, elbette hem dünyada hukukî sorumlulueu hem de uhrevî sorumlueu birlikte bulunacaktr. Yaplan hakszlklar, ufak oldueu için dünyada hukukî takibe konu olmasa bile, zerre aerle iyilik veya kötülüeün karlenn görüleceei ahiret gününde kiinin önüne getirilecektir. 9 Burada zikredilmesi uygun olan bir husus da, baz konularn ahitler, emâreler ve benzeri ispat yollaryla ispat edilememesi halidir. spat edilemediei ve baka bir yolla bilinemediei için insanlar tarafndan müdahale edilemeyen konularda mümin, iman ve vicdanyla ba baadr. Buna örnek, bo- anma iddeti olarak üç ayba hali beklemek durumunda olan kadnlarn, mevcut hamileliklerini gizlemeleridir. te sadece kadnn kendisinin bildiei böyle bir hamileliei gizlememesi istenirken, mümin kadnn Allah a ve ahiret gününe olan inanc hatrlatlmaktadr. 10 Boanan kadnlarn iddet bitiminde Ebû Dâvûd, Nikâh, 42. Zilzâl, 99/7-8 (Kim zerre kadar iyilik yapm}~sa onu görür. Kim de zerre kadar kötülük yapm}~sa onu görür). Bakara, 2/228 (Bo~anan kad}nlar, kendi kendilerine üç ayba~} hali beklerler, e er Allah'a ve ahiret gününe inanm}~larsa, rahimlerinde Allah'}n yaratt} }n} gizlemeleri kendilerine helal de ildir).

6 AB,-./ "0' eski kocalaryla evlenmelerine engel olunmamas, 11 çekimeli konularda Allah a, Peygambere ve müslüman idarecilere (ülülemr) itaat edilmesi, 12 namuslu müslüman kadnlara iftirada bulunulmamas 13 gibi örneklerde de hep müminlerin Allah ve ahiret gününe olan inançlar hatrlatlmaktadr. 3- "slam Hukuku nun Baz Ayrc Özellikleri slam hukukunun temel kaynaklar Kur an ve Hz. Peygamberin sünnetidir. Dini temele dayanmas bakmndan, slam hukukunun dieer hukuk sistemlerinde bulunmayan baz ayrc özellikleri bulunmaktadr. Bu özellikleri balca öylece sralayabiliriz: 1- Hükümlerin (emir-yasak) kaynae Allah tr. Allah (c.c.) insanlara yapmalarn emrettiei veya yasaklade eyleri, Peygamberine gönderdiei vahiyle bildirmitir. Hz. Peygamber bunlarn nasl anlalp uygulanacaen göstermitir. Allah n koydueu hükümlerde zulüm, cehalet, noksanlk ve tutarszlk yoktur. Allah n koydueu hükümler, insanlarn yararnadr. DiEer hukuk sistemlerinde ise kanunlarn kaynae insanlardr. 2- Hükümler umumîdir; kiilere, zamana ve mekâna göre ayrcalk yoktur. Hiçbir kii veya topluluea imtiyaz verilmemitir. Zaruret vb. durumlar da herkes için umumidir. DiEer hukuk sistemlerinde ise baz kii veya kurumlar için imtiyazlar ve dokunulmazlklar görülebilmektedir. 3- Müeyyideler ve mükâfatlar, hem dünyevî hem de uhrevîdir. Gerek ahlak gerekse hukuk alanndaki bütün söz ve davranlar, dünyada ve ahirette deeerlendirilir. Gerçek hesap ahirettekidir. DiEer hukuk sistemleri sadece dünyay, hatta belirli bir zaman dilimini dikkate alr, ceza ve yaptrma sahiptir, ancak mükâfattan yoksundur. 4- slam hukuku; ferdin Allah la ilikisini, ferdin dieer fertlerle ilikisini, ferdin devlet/toplumla ilikisini ve toplumlarn/devletlerin birbirleriyle ilikilerini düzenlemektedir. DiEer hukuklarda ise ferdin Allah la ilikisine baklmaz. 14 Gerek ayetlerde gerekse hadis-i eriflerde, hukukî bir düzenleme beyan edilirken iin ahiret boyutuna da vurgu yaplde ve insanlara büyük hesap gününün hatrlatlden görmekteyiz Nisa 2/232 (Kad}nlar} bo~ad} }n}z ve onlar da bekleme müddetlerini bitirdikleri vakit, aralar}nda iyilikle anla~t}klar} takdirde, onlar}n (eski) kocalar}yla evlenmelerine engel olmay}n. ]~te bununla içinizden Allah'a ve ahiret gününe inanan kimselere ö üt verilmektedir. Bu ö üdü tutman}z kendiniz için en iyisi ve en temizidir. Allah bilir, siz bilmezsiniz). Nisa 4/59 (Ey iman edenler! Allah'a itaat edin. Peygamber'e ve sizden olan idarecilere (ülülemr) de itaat edin. E er bir hususta anla~mazl} a dü~erseniz -Allah'a ve ahirete gerçekten inan}yorsan}z- onu Allah'a ve Resûl'e götürün. Bu hem hay}rl}, hem de netice bak}m}ndan daha güzeldir). Nur 24/23 (Namuslu, kötülüklerden habersiz mümin kad}nlara zina isnad}nda bulunanlar, dünya ve ahirette lanetlenmi~lerdir. Onlar için çok büyük bir azab vard}r). Geni~ bilgi için bkz. Abdülkerim Zeydan, el-medhal, 34 vd. Örnek olarak bkz. Bakara, 2/229 (Bo~ama iki defad}r. Bundan sonras} ya iyilikle tutmak ya da güzellikle sal}vermektir. Kad}nlara verdiklerinizden (bo~anma esnas}nda) bir ~ey alman}z size helâl olmaz. Ancak erkek ve kad}n

7 4.CC!"% "9V C AB 4- Ayetlerde Uhrevî SorumluluCa Vurgu Örnekleri 1- Yüce Allah, miras taksimi konusunda koydueu düzeni ayrntsyla açkladktan sonra öyle buyurmaktadr; %-te bunlar Allah n snrlardr. Kim Allah a ve Resulüne itaat ederse Allah onu, içinden rmaklar akan cennetlere ebedî kalmak üzere yerle-tirir. %-te en büyük ba-ar da budur. Kim de Allah a ve Resulüne isyan eder ve Allah n snrlarn a-arsa, Allah onu da ebedî kalmak üzere, ate-e koyar. Hem onu zelil ve peri-an eden bir azap vardr. 16 Burada miras paylarnn belirtildiei ekilde daetlmamas, bu oranlar belirleyen Allah a kar isyan olarak ifade edilmitir. 2- Ekyalk suçu ve cezasn düzenleyen ayette de öyle buyurulur; Allah ve Resulüne sava- açanlarn (hirâbe), (yol kesme, terör ile) yeryüzünde fesat için ko-u-anlarn cezas; öldürülmeleri veya aslmalar yahut sa3 elleri ile sol ayaklarnn kesilmesi yahut da bulunduklar yerden sürülmelerinden ba-ka bir -ey olmaz. Bu, onlarn dünyadaki rüsvayl3dr. Âhirette ise, onlara ba-ka büyük bir ceza vardr. Ancak kendilerini ele geçirmenizden önce tövbe edenler, bu hükmün d-ndadr. Biliniz ki Allah Gafurdur, Rahimdir. 17 Burada hirâbe (terör) suçunun karlenn sadece dünyevî ceza deeil, ayrca uhrevî sorumluluk oldueu belirtilmitir. 3- Yetimlerin mallarn haksz biçimde yiyenler, midelerini ate-le doldurmaktan ba-ka bir -ey yapmyorlar. Zaten kudurmu- alevlerin içine atlacaklardr. 18 Yetim maln haksz yere yeminin uhrevî sorumlulueu anlatlmaktadr. 4- Mümin erkeklere ve mümin kadnlara, yapmadklar bir i-ten dolay haksz yere eziyet edenler, -üphesiz büyük bir iftirâ etmi- ve açk bir günah yüklenmi- olurlar. 19 Eziyet ve iftirann günah oldueu vurgulanmtr. 5- %nsanlardan, kendileri bir -eyi ölçerek aldklar zaman tam alan; ama onlara bir -eyi ölçüp tartarak verdiklerinde eksik tutan kimselerin vay haline! Yoksa bunlar, büyük bir günde tekrar dirileceklerini sanmyorlar m? 20 Ticarette yaplan hilekârlen asl hesabnn ahirette görüleceei anlatlmaktadr Allah'}n s}n}rlar}nda kal}p evlilik haklar}n} tam tatbik edememekten korkarlarsa bu durum müstesna. (Ey müminler!) Siz de kar} ile kocan}n, Allah'}n s}n}rlar}n}, hakk}yla muhafaza etmelerinden ku~kuya dü~erseniz, kad}n}n (erke e) fidye vermesinde her iki taraf için de sak}nca yoktur. Bu söylenenler Allah'}n koydu u s}n}rlard}r. Sak}n onlar} a~may}n. Kim Allah'}n s}n}rlar}n} a~arsa i~te onlar zalimlerdir); Nisâ, 4/13-14 (Bunlar (miras paylar}) Allah'}n yasalar}d}r. Allah'a ve Peygamberine kim itaat ederse onu içlerinden }rmaklar akan cennetlere koyacakt}r, orada temellidirler, büyük kurtulu~ budur. Her kim de Allaha ve Resulüne âsî olub hududunu a~arsa, onu da içinde ebedî kalmak üzere bir ate~e sokar. Ve onun için alçalt}c} bir azap vard}r). Nisa 4/ Mâide 5/33. Nisa 4/10. Ahzâb, 33/58. Mutaffifîn, 83/1-5.

8 AB,-./ "0' 5- Hadislerde Uhrevî SorumluluCa Vurgu Örnekleri 1- Kim bir kar- miktar bir yere haksz olarak zulümle sahip olursa, o yerin yedi kat boynuna geçirilir. 21 Dünyadaki hakszlklarn ahirette karlksz kalmayacae vurgulanmaktadr. 2- Ba-ka hiç bir gölgenin bulunmad3 Kyamet gününde yüce Allah, yedi insan Ar- nn gölgesinde barndracaktr: Âdil devlet ba-kan Güzel ve mevki sahibi bir kadnn beraber olma iste3ine Ben Allah tan korkarm diye kar-lk verip ona yakla-mayan yi3it adam. 22 Uhrevî sorumluluk duygusuyla hareket edenlerin, bunun güzel karlen ahirette alacaklar anlatlmaktadr. 3- Ben sadece bir be-erim. Sizler bana yarglanmak üzere geliyorsunuz. Belki sizin biriniz, delilini getirmekte di3erinizden daha becerikli ve daha üstün anlatml olabilir. Ben de dinledi3ime göre o kimsenin lehinde hüküm veririm. Kimin lehine karde-inin hakkn alp hüküm vermi-sem, ona cehennemden bir parça ayrm- olurum.. 23 Dünya adalet ve hesabndaki yanllk ve eksikliklerin ahiretteki büyük hesap gününde giderileceei ve gerçek adaletin saelanacae belirtilmitir. 4- Hz. Peygamber zamannda bir adam öldürülmü-tü. Hz. Peygamber, kâtili, maktûlün/öldürülenin velisine (ksas infaz etsin diye) teslim etti. Kâtil, ben onu öldürmeyi istemedim deyince, Hz. Peygamber velisine hitaben: Bak, -ayet o kâtil do3ru söylüyorsa ve sen de onu (haksz yere infaz edip) öldürürsen, ate-e girersin buyurdu. Bu söz üzerine adam kâtili serbest brakt ve kâtil, kay-n sürüyerek çkp gitti.. 24 Uhrevî sorumluluk duygusunun, kiiyi yanla dümekten alkoydueu ve titiz davranmaya sevk ettiei anlatlmaktadr. 6- "slam Hukukunda Hükümlerin Konulmasnda Gözetilen Gayeler Fkh âlimleri, slam dinindeki teklifî hükümleri yani emir ve yasaklar, ef âl-i mükellefîn yani mükellefin fiilleri denilen bir sralama içinde derecelendirerek genellikle farz, vacip, mendûb, mubah, mekruh ve haram eklinde sunmulardr. Bunlar kabaca u ekilde açklayabiliriz; Yaplmas kesin bir delille istenene farz, yaplmas çok kuvvetli olmayan bir delille istenene vacip, zorunluluk olmamakla birlikte yaplmas tevik edilene mendûb, yapp yapmamakta serbest braklana mubah, yaplmas iyi ve ho görülmeyene mekruh, yaplmas kesinlikle yasaklanana da haram denilmektedir. te bu hükümleri koyan yüce Allah n ve Hz. Peygamberin, hüküm koyarken gözettiei baz güzel amaçlar ve hedefler vardr ki; emir ve yasaklara riayet eden kii, bunlarn bir ksmn dünyada, bir ksmn da ahirette kazanr. Bu sebep Buhârî, Mezâlim 13. Buhârî, Ezan, 36. Buhârî, ehâdât, 27. Tirmizî, Diyât, 13.

9 4.CC!"% "9V C AB le emir ve yasaklara uymann hem dünyevî hem de uhrevî gayeleri 25 bulundueundan bahsedilir. a) Dünyevî Gayeler: slam dininde hükümlerin konulmasndaki dünyevî gayeler, insanlar açsndan hayatn devam için hissedilen ihtiyaç bakmndan önemine göre, zarûriyât, hâciyât ve tahsîniyât 26 eklinde derecelendirilmitir: 1- Zarûriyât: Can, mal, din, akl ve neslin korunmas amacna yönelik hükümlerdir. Bu be husus, her insann en temel haklar ve vazgeçilmez de- Eerleridir. nsanca yaayabilmenin olmazsa olmaz lardr. slam, bunlar korumay amaçlayan hukukî ve ahlakî hükümler koymutur. Bunlara örnekler verecek olursak; haksz yere adam öldürmenin haram klnmas ve kastl adam öldüren kâtile ksas uygulanmas gibi hükümler, can korumay amaçlayan düzenlemelerdir. HrszlEa aer ceza verilmesi ve bakasna verilen maddî zararlarn tazmin edilmesi; kumarn ve faizin yasaklanmas hükümleri mal korumaya yöneliktir. Allah için yaplan cihad, dini korumay amaçlar. Her müminin yapmak zorunda oldueu namaz, oruç, zekât ve hac gibi ibadetler, dini yaamaktr. nsann aklna zarar veren içki ve uyuturucu yasaklanmtr. Nesillerin ve ailenin korunmas amacyla evlilik d cinsel iliki zina saylm, bunun büyük günah ve suç oldueu belirtilmitir. 2- Hâciyât: nsanlarn vazgeçilmezleri olmamakla birlikte, günün artlarna göre onlarn ilerini kolaylatran eylerdir. Mesela insanlarn alp satma, kiralama, rehin brakma gibi ihtiyaçlar böyledir. slam dini, insanlarn ihtiyac olan bu tür muamelelerin yaplmasna izin vermitir. Yolcu saylan kimseler için namaz, oruç ve kurban gibi konularda getirilen kolaylklar da bu kapsamdadr. 3-Tahsîniyât: htiyacn ötesinde, daha rahat, ahlakî açdan seviyeli ve estetik yaamn teminine yönelik düzenlemelerdir. Camiye namaza giderken güzel elbiseler giymek, 27 yapte ii güzel yapmak, 28 al verite müsamahal olmak, 29 üpheli eylerden uzak durmak 30 gibi hususlar buna örnektir. slam dini özetle, emredici, yasaklayc veya tavsiye nitelikli hükümlerini benimseyip uygulayan fert ve toplumlarn, dünyada çekime ve haksz Hükümlerin gayeleri konusunda bkz. Zekiyüddin a ban, +slam Hukuk +lminin Esaslar& (trc. ]brahim Kâfi Dönmez), Ankara 1990, s Gerek zaruriyât, hâciyât ve tahsiniyât ~eklindeki üçlü taksim gerekse zaruriyât içinde mütalaa edilen can, mal, din, ak}l ve }rz}n korunmas} ~eklindeki be~ madde (zaruriyât} hamse), istikrâ (tüme var}m) metoduyla ortaya konulmu~ hususlard}r. Yani fert ve toplumun normal ve güzel bir hayat sürebilmesi için gerekli olan ~eylerin insanlar taraf}ndan ak}l yoluyla tespiti ve bunlar}n korunmas}n} amaçlad} } görülen dinî/hukukî düzenlemelerin bir araya getirilmesiyle bu maddeler olu~turulmu~tur. Yoksa herhangi bir ayet veya hadiste bu maddeler bir arada s}ralanmak suretiyle say}lm}~ de ildir. Zekiyüddin a ban, s A râf, 7/31 (Ey Âdemo ullar}, her mescide giri~inizde güzel elbiseler giyiniz. Yiyiniz, içiniz, fakat israf etmeyiniz. Çünkü Allah israf edenleri sevmez). Mesela kurban veya av hayvan}n}n kesimini güzel yapmak buna örnektir. Bkz. Müslim, Sayd, 57 (1955); Tirmizi, Diyât, 14 (1409). Abdesti güzel almak da böyledir. Bkz. Tirmizi, Salât, 348 (479). Buhari, Büyû, 16 (1934). Buhari, ]man, 39, Büyû, 2; Müslim, Müsâkat 107 (1599).

10 AB3,-./ "0' lklardan uzak, huzurlu bir hayat sürmelerini temin için bu düzenlemeleri getirmitir. Yani teklîfi hükümlerin bir amac, müslüman fert ve toplumun dünya hayatn kolay ve huzurlu klmaktr. Nitekim mesela namaz ve oruç gibi ibadetlerin insan vücudu için, zekât ve kurban gibi ibadetlerin toplumsal dayanma için, evlenme ve boanma ile ilgili düzenlemelerin ailenin korunmas için, suçlar için belirlenen cezalarn fert ve toplumun huzuru için, muamelât ile ilgili kurallarn ticarî hayat için büyük faydalar saelade bilinmektedir. slam n hükümlerinin uygulanmasyla elde edilecek ve daha henüz bilemedieimiz daha birçok faydann bulundueuna iaret eden ayet ve hadisler bulunmaktadr. Mesela miras paylarn bildiren ayetin u cümlesi manidardr: Babalarnz ve o3ullarnzdan menfaatçe hangisinin size daha yakn oldu3unu siz bilemezsiniz. Bu (paylar) Allah tarafndan tespit edilmi-tir. Do3rusu Allah bilendir, Hakîm olandr. 31 Ksas cezas konusundaki Ey %nananlar! Öldürülenler hakknda size ksas farz klnd Ey akl sahipleri! Ksasta sizin için hayat vardr.) 32 ayeti ve hadlerin uygulanmas konusundaki Allah n hadlerinden 33 birinin uygulanmas, Yüce Allah n beldelerine krk gece ya3an ya3murdan daha hayrldr 34 hadisini de burada zikredebiliriz. b) Uhrevî Gayeler: slam n asl amac, insan, gerçek hayat olan ahiret hayatna hazrlamak, orada mutlu olmasn saelamaktr. 35 Dünya ahiretin tarlasdr ; 36 dünyada emek sarf edip yatrm yaplr, ahirette ürün toplanr. slam n hükümlerine uymann ahiretteki karle; Allah n rzasn kazanmak, Cehennem den kurtulu ve Cennete girmek, Peygamberler ve dieer iyi kullarla beraber olmak ve nihayet Cemâlullah la müerref olmak tr Uhrevî Sorumluluk Duygusunun Asr- Saadetteki Baz Tezâhürleri Hz. Peygamber dönemi asr- saâdet yani mutluluk çae diye anlmakla birlikte, bu dönemde de insanlarn yani sahabenin baz suçlar irtikap ettikleri görülmektedir. Suç ve günah ilemek, belki insan tabiatnn kendisine kar koymada en çok zorlande eylerdendir. Ancak sahabenin, bir suçu iledikten sonra gösterdikleri baz tavrlar, onlarn din ve hukuk kurallarna Nisa, 4/11. Bakara, 2/ Had kelimesi ilk anda had cezalar} olarak bilinen zina, h}rs}zl}k vb. cezalar} ça r}~t}r}yorsa da, Kur an da hudûdullah kavram}n}n kapsam} epey geni~tir. Orucun ba~lama ve biti~ s}n}rlar} (Bakara 2/187), evlenme ve bo- ~anma konular}ndaki düzenlemeler (Bakara 2/229, 230; Talâk 65/01), miras paylar} (Nisa 4/13, 14), Hz. Peygambere indirilen ~eyler bütünü (Tevbe 9/97, 112), Z}hâr keffâreti (Mücadele 58/04) konular}nda bu kavram kullan}lm}~t}r. Dolay}s}yla yukar}daki hadiste geçen had kavram}n}n Kur an da kullan}lan geni~ kapsam}yla anla~}lmas} gerekti i kanaatindeyiz. Bu geni~ anlam ]slam }n getirdi i her türlü düzenleme ~eklinde özetlenebilir. ]bn Mâce, Hudûd, 3 (2528). Ankebût 29/64 (Bu dünya hayat} sadece bir e lence ve oyundan ibarettir. As}l hayat ahiret yurdundaki hayatt}r. Ke~ke bilseler!). Bu ifadenin laf}z olarak Hz. Peygambere ait bir hadis oldu u sabit olmamakla birlikte anlam itibariyle do ru oldu u söylenmi~tir. Aclûnî, Kefü l-hafâ, I, 412, 1320 nolu rivayet. Nisâ, 4/67-70 (Kim Allah'a ve Resûl'e itaat ederse i~te onlar, Allah'}n kendilerine lütuflarda bulundu u peygamberler, s}ddîkler, ~ehitler ve sâlih ki~ilerle beraberdir. Bunlar ne güzel arkada~t}r!); Fecr, 89/28-30 (Dön Rabbine, sen O'ndan O senden ho~nut olarak. Gir kullar}m}n içine. Gir Cennet ime).

11 4.CC!"% "9V C AB@ baklarnn dieer insanlardan epey farkl oldueunu göstermektedir. Ayrntsna girmeden sahabenin bu tür tavrlarna birkaç örnek verelim: 1- Hz. Peygamber'e üç defa gelip zina suçu iledieini ikrar etmesi üzerine kendisine recm cezas uygulanacak olan Mâiz (r.a.), üç kez ikrarndan dönüp tövbe ve istiefar etme tavsiyesi almasna raemen her defasnda Ya Resûlallah, beni temizle demiti. Recm cezas infaz edildikten üç gün sonra Hz. Peygamber buyurdu ki: Mâiz b. Mâlik için isti3far edin... O öyle bir tövbe etti ki e3er ümmet arasnda taksim edilseydi, hepsine yeterdi Hz. Peygamber, yine kendi ikrar üzerine çocueu büyüdükten sonra recm cezas uygulanan 4âmidli kadnn cenaze namazn kldrm ve hakknda öyle buyurmutur: Sen o kadnn, cann Allah'a kurban etmesinden daha üstün bir tövbe gördün mü? E3er onun sevab/ecri Hicaz ahalisi arasnda taksim edilseydi hepsine yeterdi Amr b. Semure, Hz. Peygamber'e (s.a.s.) gelerek Ya Rasûlallah! Ben falancalarn devesini çaldm. Beni temizle demi ve yaplan tahkikat sonucu hrszlk suçunun olutueuna karar verilerek Amr'n eli kesilince, yere düen eline hitaben öyle demitir: Beni senden temizleyen Allah'a hamd olsun. Sen benim cesedimin ate-e girmesini istedin. 40 Bu örneklerde sahabenin, ilediei suç bakalar tarafndan bilinmediei ve hukukî takibe konu olmade halde, srf duyduklar vicdanî rahatszlk ve Allah n huzuruna suç ve günahlardan arnm olarak çkmak gayesiyle, suçlarn itiraf ve cezann tatbikini talepte srar ettiklerini görmekteyiz. te bu duygunun ad uhrevî sorumluluk duygusudur. Ancak bu baz suçlarda ikrarda bulunmann tavsiye edilmediei hususuna birazdan deeineceeiz. 8- Uhrevî Sorumluluk Duygusunun Toplum ve Hukuk Alanndaki Muhtemel Baz Tezâhürleri Uhrevî sorumluluk duygusu tayan fertler, güvenilir ve dürüst insanlardr. Onlarn ellerinden veya dillerinden kimseye zarar gelmez. Bu duyguya sahip fertlerin saysnn artte toplumlarda hakszlklar ve ihtilaflar azalr. Mesela güven ve dürüstlüee dayal bir i ortam olur. veren, içiye zulmetmez; içi de iverene zarar vermez. Huzurlu bir âile ortam oluur; aile fertleri birbirine hakszlk etmez. Suç oranlarnda çok önemli azalma olur. Fâili meçhuller azalr. Fazla güvenlik ve adliye personeli istihdamna ihtiyaç duyulmaz. Neticede; huzurlu bir toplum kurulur Müslim, Hudûd, 22, 24. Müslim, Hudûd, 22, 24. ]bn Mâce, II, 863, h. no: 2588.

12 AAB,-./ "0' 9- Dünyada Uygulanan *er î Cezalar, "lgili Suçun Uhrevî Cezasn da Kaldrr m? slam dininde günahlara/suçlara karlk belirlenen cezalar, dünyevî ve uhrevî olmak üzere ikiye ayrlmaktadr. Buna göre, acaba bir mümin, slam hükümlerinin uygulande bir toplumda, ilediei suçun er î cezasn dünyada çekerse, ayn suç sebebiyle bir daha ahirette azaba maruz kalacak mdr? Günahlar silip süpüren ve insan arndran balca iin tövbe oldueu muhakkaktr. Tövbe kaps her zaman açk olup ölümün nefesini yakndan hissedinceye kadar, insann ilediei bütün suç ve günahlardan piman olup tövbe etme imkân vardr. 41 Normal tövbenin yannda, makbul bir hac yapmak, yüce Allah n çok houna giden bir davranta bulunmak, sadaka vermek gibi iler de, kiinin günahlarn silen tövbe türleridir. Burada baz suçlarda hem kul hem de Allah hakk bulundueunu, kul haklarnn ancak ödenmek veya maedur tarafndan affedilmek (helallik almak) suretiyle düeceeini hatrlatalm. 2imdi sorumuzu öyle soralm; Acaba ilenen suçun er î cezasn çekmek, bu suçun Allah hakk bakmndan ahiretteki günahn düüren bir tövbe midir? Tespitlerimize göre slam âlimleri bu konuda üç görü beyan etmilerdir: 1- slam âlimlerinin çoeunlueuna göre, her ne ekilde olursa olsun dünyada er î cezas çekilen suçun uhrevî cezas da düer. Çünkü bu konuyu açklayan hadisler bulunmaktadr. Bu hadisler, cezalarn bir amacnn da günahlar temizlemek oldueunu beyan etmektedir. Mesela Akabe gecesi ensarn temsilcilerinden olan ve Bedir savanda bulunan Ubâde b. es-sâmit (r.a.), Hz Peygamberin bey at alrken öyle buyurdueunu aktarr: Allah'a hiç bir -eyi ortak ko-mayaca3nz, hrszlk yapmayaca3nz, zina etmeyece3iniz, çocuklarnz öldürmeyece3iniz, elleriniz ile ayaklarnz arasnda bir iftira uydurup getirmemeniz ve iyi bir i-te (ma'rûf) kar- gelmemeniz hususunda bana bey'at ediniz. Sizden kim bunlar yerine getirirse onun mükâfat Allah'a aittir. Her kim bunlardan birini yapar da bu sebeple dünyada cezalandrlrsa, bu onun keffâretidir. Her kim de bunlardan birini i-ledikten sonra Allah (c.c.) onu dünyada örterse, onun i-i Allah'a kalm-tr; dilerse onu affeder, dilerse cezalandrr." Hanefîlerin aerlkta oldueu dieer âlimlere göre, dünyada uygulanan cezalarn uhrevî cezay düürmek gibi bir fonksiyonu yoktur. Cezalarn, günah temizleme amac yoktur, aksine caydrclk ve rezillik gibi amaçlar vardr. Nitekim cezalar genelde zorla uygulanmaktadr. Uhrevî ceza ancak Allah'a samimi tövbe ile düer. Dünyevî cezalarn günahlara keffâret oldueunu bildiren hadisler umumî anlamdadr. Buna göre suçunu itiraf edip cezasn çekmek için gelmek, ceza çekerek yaplan bir tövbedir. Tövbe etmeyip suç ve günahta srarc olanlarn ii ise Allah a kalmtr. Nitekim hirâbe (ekya Nisâ, 4/17-18, 48. Buhârî, ]man, 11; Müslim, Hudûd, 41.

13 4.CC!"% "9V C AAA lk, terör) suçu ileyenlerin hem dünyada hem de ahirette ayr cezalar bulundueu belirtilmitir Tahâvî, bn Hazm ve Kurtubî gibi âlimlere göre ise, ekyalk suçu dndaki cezalar, ilgili suçun günahn da düürür. Ekyalk suçunun ahirette ayrca cezas bulundueu ise ayette 44 açkça belirtilmitir. Bu görü, her iki tarafn delillerini dikkate alarak orta bir yol bulmu gibi görünmektedir. DiEer taraftan unu da unutmamak gerekir ki yüce Allah n hâkimiyet ve rahmetine kimse snr getiremez; o istedieini baelar Suçlarn Gizlenmesi slam hukuku, her surette insanlar cezalandrma heveslisi deeildir. Öncelikle suçluyu slah ve topluma kazandrma amac vardr. Mahkeme kararyla kesinleen cezalarn ise acmadan uygulanmas istenmektedir. 46 Kesinleen cezalarn mutlaka uygulanmasnda, fertler ve toplum açsndan faydalar bulundueu muhakkaktr. Tövbe kaps her zaman açktr. Tövbe bütün günahlar siler. Bakasna zarar olmayan kiisel boyutlu suçlarda fâil piman olmusa, suçun kimseye bahsedilmeden ve mahkemeye intikal ettirilmeden gizli kalmas ve tövbe edilmesi tavsiye edilir. ÖrneEin içki içmi olan kimsenin, bu suçunu kimseye söylememesi ve tövbe etmesi uygundur. Sadece fâilin veya birkaç kiinin bildiei ve bakasna zarar olmayan suçlarn, haberdar olmayanlara da anlatlmas veya mahkemeye intikal ettirilmesi uygun olmaz. Bu tür durumlara vâkf olanlarn olay gizli tutmalar, fâili ayn suçu bir daha ilememeye ve tövbeye tevik etmeleri güzel bir davran olur. Gizli kalm suçlarda fâilin srarla infaz yani günahtan temizlenme istemesi halinde (baz sahabilerin yapte gibi), beyan dikkate alnarak kendisine ceza uygulanmtr. Bu cezann uygulanmas, fâilin dinî-psikolojik açdan rahatlatlmas amacn tar. Kul hakk olan suçlarda ise (hrszlk gibi), bu hakkn ancak ödenmek veya sahibinden helallik almak suretiyle ödenebileceei unutulmamaldr. Dünyada görülmeyen hesaplarn ahirette mutlaka görüleceei, ancak ahiretteki hesabn daha pahalya mal olacae bilinmelidir Dünyevî Müeyyide ile Uhrevî Müeyyide Arasndaki Farklar Dünyevî müeyyide/ceza ile uhrevî müeyyide arasndaki en büyük fark, dünyevî müeyyidenin insanlar tarafndan, uhrevî müeyyidenin ise yüce Allah tarafndan takip edilip uygulanmasdr. Bu temel farkllea binaen unlar Mâide, 5/ Mâide, 5/33. Bu görü~ler ve delilleri hakk}nda geni~ bilgi için bkz. Hüseyin Esen, "]slam Hukukunda Cezalar}n Keffâret Olmas}", +slamî Arat&rmalar Dergisi, XVI/2, Ankara 2003, s , Kar~}la~t}r}n}z: Sabri Erturhan, ]slam Hukukunda Cezas} ]nfaz Edilen Bir Suçun Uhrevî Boyutu, +slam Hukuku Arat&rmalar& Dergisi, sy. 1, Nisan Konya 2003, s , Burada sadece ilk iki görü~e yer verilmi~, üçüncü görü~ten bahsedilmemi~tir. Nur 24/2 (Zina eden kad}n ve erke in her birine yüzer de nek vurun. Allah'a ve ahiret gününe inan}yorsan}z, Allah'}n dini konusunda o ikisine ac}may}n. Onlar}n ceza görmesine, inananlardan bir topluluk da ~ahit olsun.) Ki~isel boyutlu suçlar}n gizlenmesi konusunda bkz. Sabri Erturhan, Ki~isel Boyutlu Suçlar}n Gizlenmesinin ]slam Ceza Hukuku Aç}s}ndan De erlendirilmesi, Cumhuriyet Üniversitesi +lahiyat Fakültesi Dergisi, sy. V/2, Sivas-2001, s

14 AA,-./ "0' söyleyebiliriz ki; insanlarn uygulamak durumunda olduklar cezalarda baz eksik veya yanllklarn bulunabilmesi ihtimali vardr. Dünyada insanlar, hükümlerini zahire göre verirler. Olaylar imkânlar ölçüsünde aratrp tespite çalrlar. Ancak kiilerin kalplerinden geçenleri ve gizli kalm hususlar asla bilemezler. Ahirette ise, kalpten geçenleri de bilen, amelleri niyetlere göre deeerlendiren ve hiçbir eyin kendisinden gizlenemediei Allah n hesab vardr. Dünyada baz suçlarn cezas uygulanmam veya uygulanamam yani suç cezasz kalm olabilir. Ahirette ise ancak Allah affederse baz suçlarn cezasndan kurtulmak mümkündür. te ahiretteki hesabn bu özelliklerini bilen mümin, Allah n hükümlerine, srf dünyevî cezasndan korktueu için deeil, gönlünden gelen derin bir sayg ve baellkla uyar. Sonuç Yerine Sonuç olarak unu söyleyebiliriz ki; slam hukuku temelde dine dayanan bir hukuk sistemidir. Mümin için slam hukukunun hükümleri nihayette Allah a dayanmaktadr. Hukuk kurallar ayn zamanda dinî ve ahlakî kurallardr. Bu kurallara uymann hem dünyada hem de ahirette fert ve toplum için güzel ve faydal karlklar vardr. Dinin kurallarna uymamann ise, hem dünyada hem de ahirette sorumlulueu bulunmaktadr. slam uygulayan fert ve toplumlar her iki cihanda huzur bulurlar. Müslüman, her an Allah n kendisini görüp gözettieinin farknda olan ve buna göre davranan insandr. Konumuzu atalarmzn iki güzel vecîzesi ile bitirelim: Hikmetin ba-, Allah korkusudur, Kork! Allah tan korkmayandan.